Bızde bır oŋbaǧan tüsınık qalyptasqan.
- eger orys tılın bılmeseŋ, jaqsy jūmysqa tūra almaisyŋ!
- orys tılınsız biznes jasai almaisyŋ!
- orys tılın bılmeseŋ, qalada ömır süre almaisyŋ!
Iаǧni “orys tılınsız nan joq” degen tüsınık qalyptasqan. Sonyŋ kesırınen orys tılın bılmegen adam bılımsız degen tüsınık sanaǧa sıŋıp ketken.
Orys tılınde söileudı märtebe, orys tılınde jazudy bılımdılıktıŋ körınısı sekıldı köretın qauym köp.
Tıptı özımnıŋ jerlesterım, şetten kelgen qandastarym Qazaqstanǧa kelgende bırınşı qazaq tılın emes, orys tılın üirenedı. Oquǧa tüsken ını-qaryndastarym äleumettık jelıde posttaryn orys tılınde jazady. (Şyndap kelgende, ol tıldı bılmeidı de).
Bıraq jūrtqa jünın jyltyratu psihologiiasy.
Baiaǧyda EŪU-ǧa bırınşı kursqa oquǧa tüskende tobymyzda qazaqy öŋırlerden kelgen qyzdar köp boldy. Sonyŋ köbınıŋ orysşasy öte naşar edı. Bıraq 4-kursta solardyŋ köbı qazaqşadan görı orysşa köp söileitın bolyp kettı. Sol baiaǧy qazaqşa söileudı namys, orysşa söileudı maqtan köretın psihologiia.Tıptı bır qyzyq aitaiyn, bırınşı kursta tobymyzda sondai bır Tomiris (aty özgertıldı) degen qyz boldy. Oquǧa tüse salǧan bırınşı semestrde orys tılınen men de, ol qyz da üş aldyq. Şäkırtaqydan ekeuımız de aiyryldyq. Onyŋ orysşasy da menıkınıŋ ainalasy edı. Keiın oqudy bıtırıp ketıp, ekı jyldan soŋ magistraturaǧa tüstım. Ana qyz magistraturanyŋ ekınşı kursynda oqidy eken. Sodan äŋgımelesıp otyrǧanbyz, bır uaqytta äŋgımeden äŋgıme şyǧyp, dissertasiiaǧa auysqanda älgı Tomirisım: - Men dissertasiiany orysşa qorǧaiyn dep edım, qazaq tobyna orysşa qorǧauǧa rūqsat bermei qoidy, - deidı. - Nege orysşa? Qazaqşa qorǧai bermeisıŋ be, - desem, - Qazaqşa maǧan qiyn, orysşa tüsınu jeŋıl, - dep qarap tūr. Külerımdı ne aşulanarymdy bılmedım. - Tomiris, ainalaiyn, bırınşı kursqa kelgende sen de, men de orysşa bır auyz bılmeitın edık, ekeuımız de jalynyp jürıp üş alyp edık, özıŋşe bolmaşy, - dedım. Şynynda, qazaqşa tüsınbeitındei ūmytyp qalǧan joq, jai sol arsyz maqtan.
Ömırdegı mysal ǧoi, bıraq qoǧamnan būndai oqiǧany jiı köremın. Qinalyp orysşa söilep, qinalyp orysşa jazyp jüredı. Tıptı orysşa bılmeidı, bıraq jūmys ızdeu üşın tüiındemesın orysşa jazyp alady. Nege? Taǧy sol joǧarydaǧy tüsınık.Endı älqissa äŋgımeme qaita oralaiyn. Orys tılınsız ömır süruge, jaqsy jūmys ısteuge, biznes jasauǧa bola ma? - BOLADY !!! Sony däleldegım keldı. Otanyma oralǧaly 16 jyl, jūmys ıstegelı 12 jyl. Orys tılınsız ömır sürıp kelemın. Orys tılınde qūjat toltyrmaimyn. Orys tılındegı qūjatqa qol qoimaimyn. Ūstanymym sol, qandai jaǧdai bolsa da, būzbaimyn. Bastapqy kezde mūǧalım boldym, asa qajettılık tumady. Respublikalyq "QAZBILIM" ortalyǧyn qūrǧaly berı orysşa top aşaiyq, jarnamany orysşa jasaiyq, - degen ūsynys öte köp boldy. Ūltşyldyq - biznestıŋ jauy, ondai qyrystyq damytpaidy, - degen aqylşylar köp boldy. - Joq, orys tılınsız damymai qalsam, damymai-aq qaldym. Orys tılınde eş närse bolmaidy dep qataŋ ūstanymda kelemın. 7 jylǧa juyq, tıptı soŋǧy ekı jylda Petropavl qalasynda QAZBILIM osy ūstanymda jūmys ıstep tūr. Biyl Qostanaidan QAZBILIM liseiın aştyq. Onda da osy ūstanym. Qanşa jerden soltüstık öŋır bolsa da, orys tılınsız jūmys jasau - basty ūstanym. 12 oblysta bılım beru salasynda qyzmet etıp kelemız, 300-ge juyq adam jūmys ısteidı. 120-dan astam oqu ädıstemelık qūral şyǧardyq. Jylynda 3000-4000 oquşy bıtıredı. Bıraq qinalyp jatqan bız joq. Esesıne talai mekeme bızben kelısımşart jasau üşın qazaq tılındegı kelısımşart ülgısı joq qinaldy, orysşa jasaudy ötındı, soŋynda audarmaşy jaldap qazaqşa kelısımşart alyp keldı. Qazır özım memlekettık mektepte basşylyqta bolǧasyn orysşa qūjat köp keledı. Hat jıberemın nemese telefon soǧyp qazaqşasyn jıberudı sūraimyn, orysşasyn toltyrmaimyn, mädeniettı türde “memlekettık tıldegı nūsqasyn jıberıŋızşı deimın” dep otyramyn. Eşkımnıŋ joq deuge qaqysy joq, daiyndap jıberedı. Bıreuler oŋbaǧan deitın şyǧar, bıreuler ūltşyl deitın şyǧar, dei bersın. Bastysy - qazaq tılınıŋ örısın keŋeituge, köp mekemeler qazaq tılın bılmese bolmaityn jaǧdaiǧa ketıp bara jatqanyn tüsındıruge säl de bolsa äser ete alsam bolǧany. Meilı syrtymnan sybap boqtai bersın. Bırde mektepke bır kompaniia qyzmetkerı keldı, kabinetıme kırıp, bır zattaryn ūsynyp orysşa būrqyratty. Sosyn, - Qazaqşa söileisız be, - dep edım. - Joq, men qazaqşa bılmeimın, - dedı. - Keşırıŋız, - men orysşa bılmeimın. Iа ne ponimaiu po-russki, - dedım. Közı baqyraiyp kettı. - Kak, vy - direktor? - deidı. - İä, direktormyn, memlekettık tıldı bılemın, körşınıŋ tılın bılu talaby bızde joq, - dedım. Taŋǧalǧan pışınde şyǧyp, hatşymnan şyn ba dep sūrapty. Iаǧni, orys tılın bılmeitın adam basşy bolmaidy degen sana sıŋıp ketken. Tüsıne almai taŋǧalyp tūr. Men ışımnen quandym. Dūrys boldy, qazaq tılın bıluı kerek ekenın tüsındı dep oiladym. Bılmeimın, orys tılınsız jaqsy ömır süruge bolatyn, jetıstıkke jetuge bolatynyn däleldegım keledı. Däleldep jürmın, jalǧasty däleldei beremın dep senemın. P.S. Qazaqstanda qazaq tılın bılmei memlekettık qyzmet ıstei almaityn, qazaq tılınsız biznes jasai almaityn künge jetu kerek. Sonda ǧana qazaq tılı damidy. Kelısesızder me?
Aiatjan AHMETJANŪLY,
qoǧam belsendısı
Ūqsas jaŋalyqtar
