Bizde bir ońbaǵan túsinik qalyptasqan.
- eger orys tilin bilmeseń, jaqsy jumysqa tura almaısyń!
- orys tilinsiz bıznes jasaı almaısyń!
- orys tilin bilmeseń, qalada ómir súre almaısyń!
Iaǵnı “orys tilinsiz nan joq” degen túsinik qalyptasqan. Sonyń kesirinen orys tilin bilmegen adam bilimsiz degen túsinik sanaǵa sińip ketken.
Orys tilinde sóıleýdi mártebe, orys tilinde jazýdy bilimdiliktiń kórinisi sekildi kóretin qaýym kóp.
Tipti ózimniń jerlesterim, shetten kelgen qandastarym Qazaqstanǵa kelgende birinshi qazaq tilin emes, orys tilin úırenedi. Oqýǵa túsken ini-qaryndastarym áleýmettik jelide posttaryn orys tilinde jazady. (Shyndap kelgende, ol tildi bilmeıdi de).
Biraq jurtqa júnin jyltyratý psıhologııasy.
Baıaǵyda EUÝ-ǵa birinshi kýrsqa oqýǵa túskende tobymyzda qazaqy óńirlerden kelgen qyzdar kóp boldy. Sonyń kóbiniń orysshasy óte nashar edi. Biraq 4-kýrsta solardyń kóbi qazaqshadan góri oryssha kóp sóıleıtin bolyp ketti. Sol baıaǵy qazaqsha sóıleýdi namys, oryssha sóıleýdi maqtan kóretin psıhologııa.
Tipti bir qyzyq aıtaıyn, birinshi kýrsta tobymyzda sondaı bir Tomırıs (aty ózgertildi) degen qyz boldy. Oqýǵa túse salǵan birinshi semestrde orys tilinen men de, ol qyz da úsh aldyq. Shákirtaqydan ekeýimiz de aıyryldyq. Onyń orysshasy da menikiniń aınalasy edi. Keıin oqýdy bitirip ketip, eki jyldan soń magıstratýraǵa tústim. Ana qyz magıstratýranyń ekinshi kýrsynda oqıdy eken. Sodan áńgimelesip otyrǵanbyz, bir ýaqytta áńgimeden áńgime shyǵyp, dıssertaııaǵa aýysqanda álgi Tomırısim:
- Men dıssertaııany oryssha qorǵaıyn dep edim, qazaq tobyna oryssha qorǵaýǵa ruqsat bermeı qoıdy, - deıdi.
- Nege oryssha? Qazaqsha qorǵaı bermeısiń be, - desem,
- Qazaqsha maǵan qıyn, oryssha túsiný jeńil, - dep qarap tur. Kúlerimdi ne ashýlanarymdy bilmedim.
- Tomırıs, aınalaıyn, birinshi kýrsqa kelgende sen de, men de oryssha bir aýyz bilmeıtin edik, ekeýimiz de jalynyp júrip úsh alyp edik, ózińshe bolmashy, - dedim. Shynynda, qazaqsha túsinbeıtindeı umytyp qalǵan joq, jaı sol arsyz maqtan.
Ómirdegi mysal ǵoı, biraq qoǵamnan bundaı oqıǵany jıi kóremin. Qınalyp oryssha sóılep, qınalyp oryssha jazyp júredi. Tipti oryssha bilmeıdi, biraq jumys izdeý úshin túıindemesin oryssha jazyp alady. Nege? Taǵy sol joǵarydaǵy túsinik.
Endi álqıssa áńgimeme qaıta oralaıyn. Orys tilinsiz ómir súrýge, jaqsy jumys isteýge, bıznes jasaýǵa bola ma?
- BOLADY !!!
Sony dáleldegim keldi. Otanyma oralǵaly 16 jyl, jumys istegeli 12 jyl. Orys tilinsiz ómir súrip kelemin. Orys tilinde qujat toltyrmaımyn. Orys tilindegi qujatqa qol qoımaımyn. Ustanymym sol, qandaı jaǵdaı bolsa da, buzbaımyn.
Bastapqy kezde muǵalim boldym, asa qajettilik týmady. Respýblıkalyq "QAZBILIM" ortalyǵyn qurǵaly beri oryssha top ashaıyq, jarnamany oryssha jasaıyq, - degen usynys óte kóp boldy. Ultshyldyq - bıznestiń jaýy, ondaı qyrystyq damytpaıdy, - degen aqylshylar kóp boldy.
- Joq, orys tilinsiz damymaı qalsam, damymaı-aq qaldym. Orys tilinde esh nárse bolmaıdy dep qatań ustanymda kelemin. 7 jylǵa jýyq, tipti sońǵy eki jylda Petropavl qalasynda QAZBILIM osy ustanymda jumys istep tur. Bıyl Qostanaıdan QAZBILIM lıeıin ashtyq. Onda da osy ustanym. Qansha jerden soltústik óńir bolsa da, orys tilinsiz jumys jasaý - basty ustanym.
12 oblysta bilim berý salasynda qyzmet etip kelemiz, 300-ge jýyq adam jumys isteıdi. 120-dan astam oqý ádistemelik qural shyǵardyq. Jylynda 3000-4000 oqýshy bitiredi. Biraq qınalyp jatqan biz joq. Esesine talaı mekeme bizben kelisimshart jasaý úshin qazaq tilindegi kelisimshart úlgisi joq qınaldy, oryssha jasaýdy ótindi, sońynda aýdarmashy jaldap qazaqsha kelisimshart alyp keldi.
Qazir ózim memlekettik mektepte basshylyqta bolǵasyn oryssha qujat kóp keledi. Hat jiberemin nemese telefon soǵyp qazaqshasyn jiberýdi suraımyn, orysshasyn toltyrmaımyn, mádenıetti túrde “memlekettik tildegi nusqasyn jiberińizshi deımin” dep otyramyn. Eshkimniń joq deýge qaqysy joq, daıyndap jiberedi.
Bireýler ońbaǵan deıtin shyǵar, bireýler ultshyl deıtin shyǵar, deı bersin. Bastysy - qazaq tiliniń órisin keńeıtýge, kóp mekemeler qazaq tilin bilmese bolmaıtyn jaǵdaıǵa ketip bara jatqanyn túsindirýge sál de bolsa áser ete alsam bolǵany. Meıli syrtymnan sybap boqtaı bersin.
Birde mektepke bir kompanııa qyzmetkeri keldi, kabınetime kirip, bir zattaryn usynyp oryssha burqyratty. Sosyn,
- Qazaqsha sóıleısiz be, - dep edim.
- Joq, men qazaqsha bilmeımin, - dedi.
- Keshirińiz, - men oryssha bilmeımin. Ia ne ponımaıý po-rýsskı, - dedim. Kózi baqyraıyp ketti.
- Kak, vy - dırektor? - deıdi.
- Iá, dırektormyn, memlekettik tildi bilemin, kórshiniń tilin bilý talaby bizde joq, - dedim. Tańǵalǵan pishinde shyǵyp, hatshymnan shyn ba dep surapty.
Iaǵnı, orys tilin bilmeıtin adam basshy bolmaıdy degen sana sińip ketken. Túsine almaı tańǵalyp tur.
Men ishimnen qýandym. Durys boldy, qazaq tilin bilýi kerek ekenin túsindi dep oıladym.
Bilmeımin, orys tilinsiz jaqsy ómir súrýge bolatyn, jetistikke jetýge bolatynyn dáleldegim keledi. Dáleldep júrmin, jalǵasty dáleldeı beremin dep senemin.
P.S. Qazaqstanda qazaq tilin bilmeı memlekettik qyzmet isteı almaıtyn, qazaq tilinsiz bıznes jasaı almaıtyn kúnge jetý kerek. Sonda ǵana qazaq tili damıdy.
Kelisesizder me?
Aıatjan AHMETJANULY,
qoǵam belsendisi
