16 mamyrdan bastap elımızde jeŋıldetılgen avtonesieleu baǧdarlamasy ıske qosylyp, arzan kölık alǧysy kelgender avtosalondarǧa aǧyldy. Halyq bankterge kezekke tūryp, avtonesie aluǧa asyqty. Osylaişa on kün ışınde 14 myŋnan astam qazaqstandyq avtonesie aluǧa ötınış berıp, onyŋ 5 myŋǧa juyq ötınışı maqūldandy. Būl turaly respublikalyq telearnalardyŋ bırıne bergen sūhbatynda «Önerkäsıptı damytu qory» AQ basqaruşy direktory Ǧalymjan Ädi aityp berdı. Onyŋ aituynşa, bır aptada atalǧan baǧdarlama aiasynda 34 adam kölık satyp alǧan. Bız osy baǧdarlamanyŋ şarttaryn taldap, onyŋ tiımdılıgı jaily sarapşylardyŋ pıkırın edık.
Avtonesienıŋ şarttary qandai?
QR İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgınıŋ mälımetınşe, avtokölıktı nesielendıru şarttary mynadai: syiaqy mölşerlemesı – 4%, qarjylandyru merzımı – 7 jyl, bastapqy tölem — 0%, nesie mölşerı – 10 million teŋgeden aspauǧa tiıs.
Nesieleu ekınşı deŋgeilı bankter arqyly jürgızıledı. Qazırgı taŋda būl tızımde «Halyq Bank», «Euraziialyq bank», «Bank Sentr Kredit», «Forte Bank» aksionerlık qoǧamdary bar. Būl — äzırşe naqty tızım emes, aldaǧy uaqytta İndustriialyq damu qory baǧdarlamaǧa taǧy da qatysuşy serıktesterdı qospaq.Ekı-üş künnen berı atalǧan bankterdıŋ bırqatary avtonesiege bölıngen qarjy limitten asyp ketkendıkten, tūrǧyndardan ötınış qabyldamai jatqandaryn jetkızdı. Mäselen, «Euraziialyq bank» AQ jeŋıldetılgen avtonesie baǧdarlamasy boiynşa ötınım qabyldaudy uaqytşa toqtatqanyn mälımdedı. Sebebı bankke bölıngen 15 mlrd teŋge tügel igerılgen.
— Kelesı aida ekınşı tranş bölıngen kezde qaitadan qabyldaudy bastaimyz. Bızdıŋ bankke jalpy 35 milliard teŋge qarajat bölınedı. Onyŋ 15 milliard teŋgesı osy apta ışınde klientterge nesie retınde berıledı. Iаǧni, 15 milliard teŋgenıŋ ötınımı maqūldanyp otyr. Qazırgı uaqytta ötınımderdı qabyldamaimyz, — dedı «Euraziialyq bank» AQ direktorynyŋ orynbasary Berık Sabyrjanov.Osy aptada «Önerkäsıptı damytu qory» AQ basqarma töraǧasynyŋ orynbasary Janar İbraşeva avtonesie alyp, temır tūlparly bolǧan 34 adamnyŋ qai aimaqtan ekenın mälımdedı.
— Onyŋ ışınde 11-ı — Nūr-Sūltannan, 4-euı — Almatydan, 3-euı — Aqtöbe oblysynan, bıreuı — Almaty oblysynan, bıreuı — Batys Qazaqstan oblysynan, 4-euı — Jambyl oblysynan, 4-euı — Pavlodar oblysynan, altauy — Şymkent qalasynan, — dedı ol.«Kölıkter salonǧa 2-3 aidan keiın tüsedı» Qazırgı taŋda respublikanyŋ köp bölıgınde avtosalondarda kölık joq. Mäselen, būǧan deiın baǧasy halyqqa qoljetımdı kölıkter iın tıresıp tūratyn «Lada», «Hyundai», «Chevrolet» avtosalondarynyŋ ışınde «Chevrolet»-te ǧana kölıkter bar. Olardyŋ baǧasy — 5,5-6,5 mln teŋge aralyǧynda. Būl baǧaǧa salonnan Chevrolet Nexia nemese Chevrolet Cobalt avtokölıgın ala alasyz. Al atalǧan ekı salonda avtonesie arqyly berıletın kölık joq, mūnda Renault Duster (12 mln teŋge), Hyundai Elantra (11 mln 290 myŋ teŋge), Hyundai Tucson (17 mln 290 myŋ teŋge), Hyundai Sonata (17 mln 190 myŋ teŋge) siiaqty qymbat kölıkter tūr.
— Qazır bızde būl baǧdarlama turaly tolyq aqparat joq. Naqty aqparat keler aptada ǧana belgılı bolady. Baǧdarlama ıske qosylǧannan keiın bırqatar tūrǧyndar bankter arqyly nesie räsımdeitın bolyp bızdıŋ salonǧa kelgen bolatyn. Alaida kölıktı räsımdeu jūmystary keiınge şegerıldı. Jalpy, būl baǧdarlama boiynşa Qazaqstanda qūrastyrylǧan kölıkter ǧana satylady. Äzırge būl talap boiynşa elımızde «Aller avto» kompaniiasynyŋ kölıkterı satylyp jatyr. Bız — «Aster avto» kompaniiasynyŋ resmi dilerımız. Aldaǧy uaqytta bız baǧdarlamaǧa qatyssaq, tūrǧyndar Renault kölıgın «Euraziialyq bank», «Bank Sentr Kredit» aksionerlık qoǧamdary arqyly bastapqy tölem tölep, alularyna bolady. Qazırgı taŋda būl kölıktıŋ baǧasy — 12 million teŋge, — dedı Aqtöbe oblysyndaǧy «Aster Lada» avtosalonynyŋ ökılderı.Al «Hyundai» avtosalondarynyŋ ökılderı zauyttar kölıkterdı qūrastyryp ülgermei jatqanyn aitady. Sonyŋ saldarynan halyq avtokölıkterdı kemınde 2-3 ai kütulerıne tura keledı. Jalpy, būl salondarda 4 paiyzdyq avtonesie baǧdarlamasy boiynşa berıletın kölıkterdıŋ baǧasy 8 million teŋgeden bastalady. Avtosalon ökılderınıŋ «Kölıkter zauyttan kelmei jatyr» degen mälımetıne bailanysty QR İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrı Qaiyrbek Öskenbaevtyŋ özı habarlama jasady
— 4 paiyzdyq avtonesiege kepıldık alǧan 4800 adam 2-3 aidyŋ ışınde kölıgın alatynyna senımdımın. Bır künde 10 myŋ nemese 20 myŋ, 50 myŋ kölık şyǧaru mümkın emes. 2-3 aidyŋ ışınde nesie alǧan adamdarǧa kölık jetkızuge zauyttardyŋ mümkındıgı bar, — dedı ministr.Al Qazaqstannyŋ avtobiznes qauymdastyǧynyŋ strategiialyq josparlau jönındegı direktory Qairat Elamanov qazırgı uaqytta 8 myŋ avtokölıktıŋ rezervte tūrǧanyn jetkızdı.
— Olardyŋ basym bölıgı — Chevrolet. Öitkenı soŋǧy ailarda osy markanyŋ tanymaldyǧy artty. Odan keiıngı oryndarda Hyundai, Kia, Jac, Lada kölıkterı tūr. Avtomobil jetkızuge qatysty aitar bolsaq, zauyttar öz josparlarymen jūmys ıstep, mümkındıgınşe öndırıs kölemın arttyruda. Jalpy, apta saiyn dilerlık ortalyqtarǧa kölıkter jetkızılıp jatyr. Sondyqtan da rezervtegı 8 myŋ avtokölık bükıl baǧdarlamaǧa jasaqtalmaǧan. Iаǧni, apta saiyn avtosalondarǧa jaŋa kölıkter jetkızıledı, — dedı ol.Būl jerde aita ketken jön, jeŋıldetılgen avtonesieleu baǧdarlamasynyŋ arqasynda elımızde azamattar Kia, Hyundai, Chevrolet, Jas, Lada markalaryndaǧy qazaqstandyq öndırıstıŋ jaŋa avtokölıkterın satyp alu mümkındıgıne ie bolmaq. Aldaǧy uaqytta öndıruşıler modelder auqymyn jaŋartsa, būl tızım de keŋeiuı mümkın. Qazır joǧaryda atalǧan markalardyŋ ışındegı eŋ arzan kölık 5 mln teŋge tūrady. Sarapşylar ne deidı? Avtokölık sarapşylary joǧaryda atalǧan qiyndyqtardyŋ bıraz uaqytqa sozylyp ketetının aitady. Al onyŋ saldarynan halyq köp uaqytyn joǧaltady, odan bölek, kölıkterdıŋ baǧasy da qymbattap ketuı mümkın. Jalpy, qazır elımızde şeteldık avtokölıkterdıŋ baǧasy şaryqtap tūrǧany belgılı.
— Būl baǧdarlamanyŋ nesie şarttary halyqqa öte tiımdı. Qazır ekınşı deŋgeilı bankterde paiyzdyq mölşerleme joǧary, tıptı, 20-25 paiyzǧa deiın jetedı. Būl avtonesie halyqqa tūrmystyq tehnikalardy bölıp töleuge berılgen mümkındık siiaqty tiımdı. Men tölenetın nesie mölşerlemesın eseptep qaradym. Mäselen, 7 jyl ışınde bar bolǧany 1,5 million teŋge ǧana üsteme qosylady eken. Degenmen baǧdarlamanyŋ tiımsız jerı de bar. Ol — qazırgı avtosalondarda satyp alatyn kölıktıŋ joqtyǧy. Barlyǧynyŋ aitatyn syltauy — bır, ol — Reseige salynǧan sanksiia jäne dollardyŋ qymbattauy, logistikanyŋ qiyndauy. Iаǧni, şetelden keletın qosalqy bölşekterdıŋ jetkızılu qiyndyǧynan qazır zauyttardyŋ öndırıstık quattylyǧy tömendep, kölık sany azaiyp qaldy. Bıraq İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrı otandyq avtokölıktı öndıruşıler aiyna 10-12 myŋ kölık qūrastyryp jatqanyn aitty. Onyŋ barlyǧy ötırık. Sebebı 4 paiyzben avtonesie arqyly alǧysy kelgender qazır avtosalondarda kölık tappai jür. Al bankterde tiıstı qarajat bar. Mäselen, on kün ışınde 37 milliard teŋge igerılgen. 4800 ötınımnıŋ ışınde 34 adam ǧana kölık alǧan. Endı oilai berıŋız, qalǧan 4700-den astam adam öz kezegın kütıp otyr. Al avtokölıkterdıŋ naqty ne sebeptı salondarǧa tüspei jatqandyǧyn eşkım tüsındırıp aityp jatqan joq. Sondai-aq baǧdarlamaǧa 100 milliard teŋge bölındı delık, oǧan on myŋ adam kölık alady eken, sol 10 myŋ adam kelesı aidan bastap nesiesın tölese, qaitadan biudjetke, bankterge 1 milliard 300 million teŋge qarjy tüsedı. Būl jerde 10 million teŋgenıŋ kölıgın 7 jylǧa alsaŋyz, ai saiynǧy tölemıŋız 130 myŋ teŋgeden şyǧady. Demek, būl jerde 1 milliard 300 teŋge qarjy 10 million teŋgenıŋ kölıgın aluǧa qaita berılse, oǧan bar bolǧany 130 adam ǧana kölık satyp ala alady. Al bır jylda nebärı 1500 adam ǧana temır tūlparly bolady. Ministrlık kölık öndırısın köbeitemız, salondarda kölık tapşylyǧy bolmatynyn aitty. Bıraq ol kezde aqşa bolmaidy ǧoi. Avtonesielendıruge 100 milliard teŋge az, būl baǧdarlamaǧa bölınetın qarjyny kem degende 300 milliard teŋgege deiın köbeitu kerek, — deidı jurnalist Dias Nūraqyn.Onyŋ aituynşa, 100 mlrd teŋge qarjy —būl Ūlttyq qordan, ne respublikalyq biudjetten emes, utilizasiialyq alym esebınen bölıngen qarjy. Būl — 2015 jyldan berı «ÖKM operatory» JŞS arqyly jinalǧan qarajat. Soŋǧy alty jylda utilalymnan 631 milliard teŋge jinalǧan. Onyŋ 329 milliard teŋgesı otandyq avtoöndırıstı damytuǧa jūmsalsa, 100 milliard teŋgesı ekologiiaǧa bölıngen. Al 100 milliard teŋgesı biyl avtonesieleuge jūmsalyp otyr.
— Ekologiia ministrı juyrda öz sözınde biyl bır jyl ışınde 690-700 milliard teŋge utilizasiialyq alymnan qarjy jinaimyz dedı. 2015 jyldan berı qarai osyǧan deiıngı 6 jylda 631 milliard teŋge jinalǧanyn bıldık. Ol kezde utilizasiialyq alymnyŋ kölemı qazırgıden 50 paiyzǧa joǧary boldy. Demek, būl uaqytqa deiın utilalymnyŋ qarjysy jekelegen azamattardyŋ qaltasyna ketken, biudjetke belgılı bır bölıgı ǧana tüsken. Biyl 700 miliiard teŋge tüsırsek, sonyŋ kem degende 300 milliard teŋgesın avtonesie baǧdarlamasyna jūmsauymyz kerek. Jyl saiyn osy ürdıstı damytsaq, sonda 4-5 jylda qanşama azamat kölıktı bolady. Qazırgı statistikaǧa jügınsek, elımızdegı kölıkterdıŋ 56 paiyzy — 30 jyldan asyp ketken eskı kölıkter. Olar adam ömırıne de, ekologiiaǧa da qauıptı. Sondyqtan basqa zaŋdar şyǧaryp, ony jüzege asyruǧa qarajat jūmsaǧanşa, barynşa jaŋa kölıktermen qamtuǧa küş salu kerek, — dedı Dias Nūraqyn.Al qoǧam belsendısı Mäulen Alǧazynyŋ aituynşa, avtonesienıŋ şarttaryna bailanysty aldaǧy uaqytta memleket pen halyq arasynda dauly mäseleler tuyndauy mümkın.
— Būl baǧdarlamaǧa qatysty aldaǧy uaqytta ūiymdastyruşy organdar men halyq arasynda dauly mäsele tuyndaǧan jaǧdaida, nesie aluşy sotqa jügınse, sot qaraityn ortaq ereje (zaŋ) boluy qajet. Bızde qazır avtonesielendıru boiynşa naqty tärtıp ne zaŋdylyq joq. Avtonesie şarttary «şikı» jazylǧan. Būl baǧdarlama — eks-premer Asqar Maminnıŋ būrynǧy būiryǧyna tolyqtyrular engızılıp, sonyŋ ızımen jasalǧan joba. Būl baǧdarlama ministrdıŋ nemese ükımet basşysynyŋ arnaiy būiryǧymen zaŋdy türde jüzege asyryluy kerek. Būiryqta ne erejede azamattar avtonesie aludy qaidan bastaityndyǧyn, qandai mümkındıkter ne şekteuler qoiylatyndyǧyn, ärbır kezekke tūrudyŋ mehanizmı körsetıluı kerek. Mysaly, azamattarǧa «Eŋbek ministrlıgınıŋ saitynda sızdıŋ elektrondy kezegıŋız jazylyp tūrady» degen siiaqty ädıl mehanizm jasaqtalyp, erejeler bekıtılse, qazırgıdei dau bolmaidy, — deidı Mäulen Alǧazy.R.S. Üş aidan keiın Qazaqstanda jeŋıldetılgen avtonesie baǧdarlamasy qaita qarjylandyrylatyn boldy. Būl turaly QR Premer-Ministrınıŋ bırınşı orynbasary Roman Skliar habarlady. «Būl qarajat revolverlık jüiede ainalyp otyrady jäne qaita qarjylandyrylady. Ol üş aidan keiın bastalady», — dedı ol. Endıgı avtonesienıŋ "jyryn" uaqyt körsetedı. Degenmenen oqyrmandarǧa aitarymyz, eger jeŋıldetılgen avtonesie alǧyŋyz kelse, onda üş aidan keiın avtosalonǧa baryp taŋdau jasap, bankten nesie räsımdeuıŋızge bolady. Eŋ bastysy, baǧdarlama sızge tiımdı me, sony eseptep körıŋız!
Danagül BAIMŪQAŞ,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
