16 مامىردان باستاپ ەلىمىزدە جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسى ىسكە قوسىلىپ، ارزان كولىك العىسى كەلگەندەر اۆتوسالوندارعا اعىلدى. حالىق بانكتەرگە كەزەككە تۇرىپ، اۆتونەسيە الۋعا اسىقتى. وسىلايشا ون كۇن ىشىندە 14 مىڭنان استام قازاقستاندىق اۆتونەسيە الۋعا ءوتىنىش بەرىپ، ونىڭ 5 مىڭعا جۋىق ءوتىنىشى ماقۇلداندى. بۇل تۋرالى رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا «ونەركاسىپتى دامىتۋ قورى» اق باسقارۋشى ديرەكتورى عالىمجان ءادي ايتىپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىر اپتادا اتالعان باعدارلاما اياسىندا 34 ادام كولىك ساتىپ العان. ءبىز وسى باعدارلامانىڭ شارتتارىن تالداپ، ونىڭ تيىمدىلىگى جايلى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن ەدىك.
اۆتونەسيەنىڭ شارتتارى قانداي؟
قر يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، اۆتوكولىكتى نەسيەلەندىرۋ شارتتارى مىناداي: سىياقى مولشەرلەمەسى – 4%، قارجىلاندىرۋ مەرزىمى – 7 جىل، باستاپقى تولەم — 0%، نەسيە مولشەرى – 10 ميلليون تەڭگەدەن اسپاۋعا ءتيىس.
نەسيەلەۋ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ارقىلى جۇرگىزىلەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل تىزىمدە «حالىق بانك»، «ەۋرازيالىق بانك»، «بانك تسەنتر كرەديت»، «Forte Bank» اكتسيونەرلىك قوعامدارى بار. بۇل — ازىرشە ناقتى ءتىزىم ەمەس، الداعى ۋاقىتتا يندۋستريالىق دامۋ قورى باعدارلاماعا تاعى دا قاتىسۋشى سەرىكتەستەردى قوسپاق.
ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى اتالعان بانكتەردىڭ بىرقاتارى اۆتونەسيەگە بولىنگەن قارجى ليميتتەن اسىپ كەتكەندىكتەن، تۇرعىنداردان ءوتىنىش قابىلداماي جاتقاندارىن جەتكىزدى. ماسەلەن، «ەۋرازيالىق بانك» اق جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە باعدارلاماسى بويىنشا ءوتىنىم قابىلداۋدى ۋاقىتشا توقتاتقانىن مالىمدەدى. سەبەبى بانككە بولىنگەن 15 ملرد تەڭگە تۇگەل يگەرىلگەن.
— كەلەسى ايدا ەكىنشى ترانش بولىنگەن كەزدە قايتادان قابىلداۋدى باستايمىز. ءبىزدىڭ بانككە جالپى 35 ميلليارد تەڭگە قاراجات بولىنەدى. ونىڭ 15 ميلليارد تەڭگەسى وسى اپتا ىشىندە كليەنتتەرگە نەسيە رەتىندە بەرىلەدى. ياعني، 15 ميلليارد تەڭگەنىڭ ءوتىنىمى ماقۇلدانىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا وتىنىمدەردى قابىلدامايمىز، — دەدى «ەۋرازيالىق بانك» اق ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بەرىك سابىرجانوۆ.
وسى اپتادا «ونەركاسىپتى دامىتۋ قورى» اق باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانار يبراشەۆا اۆتونەسيە الىپ، تەمىر تۇلپارلى بولعان 34 ادامنىڭ قاي ايماقتان ەكەنىن مالىمدەدى.
— ونىڭ ىشىندە 11-ءى — نۇر-سۇلتاننان، 4-ەۋى — الماتىدان، 3-ەۋى — اقتوبە وبلىسىنان، بىرەۋى — الماتى وبلىسىنان، بىرەۋى — باتىس قازاقستان وبلىسىنان، 4-ەۋى — جامبىل وبلىسىنان، 4-ەۋى — پاۆلودار وبلىسىنان، التاۋى — شىمكەنت قالاسىنان, — دەدى ول.
«كولىكتەر سالونعا 2-3 ايدان كەيىن تۇسەدى»
قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكانىڭ كوپ بولىگىندە اۆتوسالونداردا كولىك جوق. ماسەلەن، بۇعان دەيىن باعاسى حالىققا قولجەتىمدى كولىكتەر ءيىن تىرەسىپ تۇراتىن «Lada»، «Hyundai»، «Chevrolet» اۆتوسالوندارىنىڭ ىشىندە «Chevrolet»-تە عانا كولىكتەر بار. ولاردىڭ باعاسى — 5,5-6,5 ملن تەڭگە ارالىعىندا. بۇل باعاعا سالوننان Chevrolet Nexia نەمەسە Chevrolet Cobalt اۆتوكولىگىن الا الاسىز. ال اتالعان ەكى سالوندا اۆتونەسيە ارقىلى بەرىلەتىن كولىك جوق، مۇندا Renault Duster (12 ملن تەڭگە), Hyundai Elantra (11 ملن 290 مىڭ تەڭگە), Hyundai Tucson (17 ملن 290 مىڭ تەڭگە), Hyundai Sonata (17 ملن 190 مىڭ تەڭگە) سياقتى قىمبات كولىكتەر تۇر.
— قازىر بىزدە بۇل باعدارلاما تۋرالى تولىق اقپارات جوق. ناقتى اقپارات كەلەر اپتادا عانا بەلگىلى بولادى. باعدارلاما ىسكە قوسىلعاننان كەيىن بىرقاتار تۇرعىندار بانكتەر ارقىلى نەسيە راسىمدەيتىن بولىپ ءبىزدىڭ سالونعا كەلگەن بولاتىن. الايدا كولىكتى راسىمدەۋ جۇمىستارى كەيىنگە شەگەرىلدى. جالپى، بۇل باعدارلاما بويىنشا قازاقستاندا قۇراستىرىلعان كولىكتەر عانا ساتىلادى. ازىرگە بۇل تالاپ بويىنشا ەلىمىزدە «اللەر اۆتو» كومپانياسىنىڭ كولىكتەرى ساتىلىپ جاتىر. ءبىز — «استەر اۆتو» كومپانياسىنىڭ رەسمي ديلەرىمىز. الداعى ۋاقىتتا ءبىز باعدارلاماعا قاتىسساق، تۇرعىندار Renault كولىگىن «ەۋرازيالىق بانك»، «بانك تسەنتر كرەديت» اكتسيونەرلىك قوعامدارى ارقىلى باستاپقى تولەم تولەپ، الۋلارىنا بولادى. قازىرگى تاڭدا بۇل كولىكتىڭ باعاسى — 12 ميلليون تەڭگە، — دەدى اقتوبە وبلىسىنداعى «Aster Lada» اۆتوسالونىنىڭ وكىلدەرى.
ال «Hyundai» اۆتوسالوندارىنىڭ وكىلدەرى زاۋىتتار كولىكتەردى قۇراستىرىپ ۇلگەرمەي جاتقانىن ايتادى. سونىڭ سالدارىنان حالىق اۆتوكولىكتەردى كەمىندە 2-3 اي كۇتۋلەرىنە تۋرا كەلەدى. جالپى، بۇل سالونداردا 4 پايىزدىق اۆتونەسيە باعدارلاماسى بويىنشا بەرىلەتىن كولىكتەردىڭ باعاسى 8 ميلليون تەڭگەدەن باستالادى.
اۆتوسالون وكىلدەرىنىڭ «كولىكتەر زاۋىتتان كەلمەي جاتىر» دەگەن مالىمەتىنە بايلانىستى قر يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترى قايىربەك وسكەنباەۆتىڭ ءوزى حابارلاما جاسادى
— 4 پايىزدىق اۆتونەسيەگە كەپىلدىك العان 4800 ادام 2-3 ايدىڭ ىشىندە كولىگىن الاتىنىنا سەنىمدىمىن. ءبىر كۇندە 10 مىڭ نەمەسە 20 مىڭ، 50 مىڭ كولىك شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. 2-3 ايدىڭ ىشىندە نەسيە العان ادامدارعا كولىك جەتكىزۋگە زاۋىتتاردىڭ مۇمكىندىگى بار، — دەدى مينيستر.
ال قازاقستاننىڭ اۆتوبيزنەس قاۋىمداستىعىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جونىندەگى ديرەكتورى قايرات ەلامانوۆ قازىرگى ۋاقىتتا 8 مىڭ اۆتوكولىكتىڭ رەزەرۆتە تۇرعانىن جەتكىزدى.
— ولاردىڭ باسىم بولىگى — Chevrolet. ويتكەنى سوڭعى ايلاردا وسى ماركانىڭ تانىمالدىعى ارتتى. ودان كەيىنگى ورىنداردا Hyundai, Kia, Jac, لادا كولىكتەرى تۇر. اۆتوموبيل جەتكىزۋگە قاتىستى ايتار بولساق، زاۋىتتار ءوز جوسپارلارىمەن جۇمىس ىستەپ، مۇمكىندىگىنشە ءوندىرىس كولەمىن ارتتىرۋدا. جالپى، اپتا سايىن ديلەرلىك ورتالىقتارعا كولىكتەر جەتكىزىلىپ جاتىر. سوندىقتان دا رەزەرۆتەگى 8 مىڭ اۆتوكولىك بۇكىل باعدارلاماعا جاساقتالماعان. ياعني، اپتا سايىن اۆتوسالوندارعا جاڭا كولىكتەر جەتكىزىلەدى، — دەدى ول.
بۇل جەردە ايتا كەتكەن ءجون، جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە ازاماتتار Kia, Hyundai, Chevrolet, Jاس، Lاda ماركالارىنداعى قازاقستاندىق ءوندىرىستىڭ جاڭا اۆتوكولىكتەرىن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولماق. الداعى ۋاقىتتا وندىرۋشىلەر مودەلدەر اۋقىمىن جاڭارتسا، بۇل ءتىزىم دە كەڭەيۋى مۇمكىن. قازىر جوعارىدا اتالعان ماركالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ارزان كولىك 5 ملن تەڭگە تۇرادى.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
اۆتوكولىك ساراپشىلارى جوعارىدا اتالعان قيىندىقتاردىڭ ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلىپ كەتەتىنىن ايتادى. ال ونىڭ سالدارىنان حالىق كوپ ۋاقىتىن جوعالتادى، ودان بولەك، كولىكتەردىڭ باعاسى دا قىمباتتاپ كەتۋى مۇمكىن. جالپى، قازىر ەلىمىزدە شەتەلدىك اۆتوكولىكتەردىڭ باعاسى شارىقتاپ تۇرعانى بەلگىلى.
— بۇل باعدارلامانىڭ نەسيە شارتتارى حالىققا وتە ءتيىمدى. قازىر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە پايىزدىق مولشەرلەمە جوعارى، ءتىپتى، 20-25 پايىزعا دەيىن جەتەدى. بۇل اۆتونەسيە حالىققا تۇرمىستىق تەحنيكالاردى ءبولىپ تولەۋگە بەرىلگەن مۇمكىندىك سياقتى ءتيىمدى. مەن تولەنەتىن نەسيە مولشەرلەمەسىن ەسەپتەپ قارادىم. ماسەلەن، 7 جىل ىشىندە بار بولعانى 1,5 ميلليون تەڭگە عانا ۇستەمە قوسىلادى ەكەن. دەگەنمەن باعدارلامانىڭ ءتيىمسىز جەرى دە بار. ول — قازىرگى اۆتوسالونداردا ساتىپ الاتىن كولىكتىڭ جوقتىعى. بارلىعىنىڭ ايتاتىن سىلتاۋى — ءبىر، ول — رەسەيگە سالىنعان سانكتسيا جانە دوللاردىڭ قىمباتتاۋى، لوگيستيكانىڭ قيىنداۋى. ياعني، شەتەلدەن كەلەتىن قوسالقى بولشەكتەردىڭ جەتكىزىلۋ قيىندىعىنان قازىر زاۋىتتاردىڭ وندىرىستىك قۋاتتىلىعى تومەندەپ، كولىك سانى ازايىپ قالدى. بىراق يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترى وتاندىق اۆتوكولىكتى وندىرۋشىلەر ايىنا 10-12 مىڭ كولىك قۇراستىرىپ جاتقانىن ايتتى. ونىڭ بارلىعى وتىرىك. سەبەبى 4 پايىزبەن اۆتونەسيە ارقىلى العىسى كەلگەندەر قازىر اۆتوسالونداردا كولىك تاپپاي ءجۇر. ال بانكتەردە ءتيىستى قاراجات بار. ماسەلەن، ون كۇن ىشىندە 37 ميلليارد تەڭگە يگەرىلگەن. 4800 ءوتىنىمنىڭ ىشىندە 34 ادام عانا كولىك العان. ەندى ويلاي بەرىڭىز، قالعان 4700-دەن استام ادام ءوز كەزەگىن كۇتىپ وتىر. ال اۆتوكولىكتەردىڭ ناقتى نە سەبەپتى سالوندارعا تۇسپەي جاتقاندىعىن ەشكىم ءتۇسىندىرىپ ايتىپ جاتقان جوق.
سونداي-اق باعدارلاماعا 100 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى دەلىك، وعان ون مىڭ ادام كولىك الادى ەكەن، سول 10 مىڭ ادام كەلەسى ايدان باستاپ نەسيەسىن تولەسە، قايتادان بيۋدجەتكە، بانكتەرگە 1 ميلليارد 300 ميلليون تەڭگە قارجى تۇسەدى. بۇل جەردە 10 ميلليون تەڭگەنىڭ كولىگىن 7 جىلعا الساڭىز، اي سايىنعى تولەمىڭىز 130 مىڭ تەڭگەدەن شىعادى. دەمەك، بۇل جەردە 1 ميلليارد 300 تەڭگە قارجى 10 ميلليون تەڭگەنىڭ كولىگىن الۋعا قايتا بەرىلسە، وعان بار بولعانى 130 ادام عانا كولىك ساتىپ الا الادى. ال ءبىر جىلدا نەبارى 1500 ادام عانا تەمىر تۇلپارلى بولادى. مينيسترلىك كولىك ءوندىرىسىن كوبەيتەمىز، سالونداردا كولىك تاپشىلىعى بولماتىنىن ايتتى. بىراق ول كەزدە اقشا بولمايدى عوي. اۆتونەسيەلەندىرۋگە 100 ميلليارد تەڭگە از، بۇل باعدارلاماعا بولىنەتىن قارجىنى كەم دەگەندە 300 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن كوبەيتۋ كەرەك، — دەيدى جۋرناليست دياس نۇراقىن.
ونىڭ ايتۋىنشا، 100 ملرد تەڭگە قارجى —بۇل ۇلتتىق قوردان، نە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ەمەس، ۋتيليزاتسيالىق الىم ەسەبىنەن بولىنگەن قارجى. بۇل — 2015 جىلدان بەرى «وكم وپەراتورى» جشس ارقىلى جينالعان قاراجات. سوڭعى التى جىلدا ۋتيلالىمنان 631 ميلليارد تەڭگە جينالعان. ونىڭ 329 ميلليارد تەڭگەسى وتاندىق ءاۆتووندىرىستى دامىتۋعا جۇمسالسا، 100 ميلليارد تەڭگەسى ەكولوگياعا بولىنگەن. ال 100 ميلليارد تەڭگەسى بيىل اۆتونەسيەلەۋگە جۇمسالىپ وتىر.
— ەكولوگيا ءمينيسترى جۋىردا ءوز سوزىندە بيىل ءبىر جىل ىشىندە 690-700 ميلليارد تەڭگە ۋتيليزاتسيالىق الىمنان قارجى جينايمىز دەدى. 2015 جىلدان بەرى قاراي وسىعان دەيىنگى 6 جىلدا 631 ميلليارد تەڭگە جينالعانىن بىلدىك. ول كەزدە ۋتيليزاتسيالىق الىمنىڭ كولەمى قازىرگىدەن 50 پايىزعا جوعارى بولدى. دەمەك، بۇل ۋاقىتقا دەيىن ۋتيلالىمنىڭ قارجىسى جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قالتاسىنا كەتكەن، بيۋدجەتكە بەلگىلى ءبىر بولىگى عانا تۇسكەن. بيىل 700 ميليارد تەڭگە تۇسىرسەك، سونىڭ كەم دەگەندە 300 ميلليارد تەڭگەسىن اۆتونەسيە باعدارلاماسىنا جۇمساۋىمىز كەرەك. جىل سايىن وسى ءۇردىستى دامىتساق، سوندا 4-5 جىلدا قانشاما ازامات كولىكتى بولادى. قازىرگى ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ەلىمىزدەگى كولىكتەردىڭ 56 پايىزى — 30 جىلدان اسىپ كەتكەن ەسكى كولىكتەر. ولار ادام ومىرىنە دە، ەكولوگياعا دا قاۋىپتى. سوندىقتان باسقا زاڭدار شىعارىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاراجات جۇمساعانشا، بارىنشا جاڭا كولىكتەرمەن قامتۋعا كۇش سالۋ كەرەك، — دەدى دياس نۇراقىن.
ال قوعام بەلسەندىسى ماۋلەن العازىنىڭ ايتۋىنشا، اۆتونەسيەنىڭ شارتتارىنا بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا مەملەكەت پەن حالىق اراسىندا داۋلى ماسەلەلەر تۋىنداۋى مۇمكىن.
— بۇل باعدارلاماعا قاتىستى الداعى ۋاقىتتا ۇيىمداستىرۋشى ورگاندار مەن حالىق اراسىندا داۋلى ماسەلە تۋىنداعان جاعدايدا، نەسيە الۋشى سوتقا جۇگىنسە، سوت قارايتىن ورتاق ەرەجە (زاڭ) بولۋى قاجەت. بىزدە قازىر اۆتونەسيەلەندىرۋ بويىنشا ناقتى ءتارتىپ نە زاڭدىلىق جوق. اۆتونەسيە شارتتارى «شيكى» جازىلعان. بۇل باعدارلاما — ەكس-پرەمەر اسقار ءماميننىڭ بۇرىنعى بۇيرىعىنا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، سونىڭ ىزىمەن جاسالعان جوبا. بۇل باعدارلاما ءمينيستردىڭ نەمەسە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن زاڭدى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. بۇيرىقتا نە ەرەجەدە ازاماتتار اۆتونەسيە الۋدى قايدان باستايتىندىعىن، قانداي مۇمكىندىكتەر نە شەكتەۋلەر قويىلاتىندىعىن، ءاربىر كەزەككە تۇرۋدىڭ مەحانيزمى كورسەتىلۋى كەرەك. مىسالى، ازاماتتارعا «ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ سايتىندا ءسىزدىڭ ەلەكتروندى كەزەگىڭىز جازىلىپ تۇرادى» دەگەن سياقتى ءادىل مەحانيزم جاساقتالىپ، ەرەجەلەر بەكىتىلسە، قازىرگىدەي داۋ بولمايدى، — دەيدى ماۋلەن العازى.
ر.S. ءۇش ايدان كەيىن قازاقستاندا جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە باعدارلاماسى قايتا قارجىلاندىرىلاتىن بولدى. بۇل تۋرالى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليار حابارلادى. «بۇل قاراجات رەۆولۆەرلىك جۇيەدە اينالىپ وتىرادى جانە قايتا قارجىلاندىرىلادى. ول ءۇش ايدان كەيىن باستالادى»، — دەدى ول.
ەندىگى اۆتونەسيەنىڭ "جىرىن" ۋاقىت كورسەتەدى. دەگەنمەنەن وقىرماندارعا ايتارىمىز، ەگەر جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە العىڭىز كەلسە، وندا ءۇش ايدان كەيىن اۆتوسالونعا بارىپ تاڭداۋ جاساپ، بانكتەن نەسيە راسىمدەۋىڭىزگە بولادى. ەڭ باستىسى، باعدارلاما سىزگە ءتيىمدى مە، سونى ەسەپتەپ كورىڭىز!
داناگۇل بايمۇقاش،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
