Búgin Almatyda «Atajurt jastary» birlestiginiń uıytqy bolýymen jıyn ótti. «Qazaqstan» qonaq úıiniń «Jambyl» zalyna uzyn-yrǵasy qyryqqa jýyq adam jıyldy. Olardyń deni Qytaı túrmesi men saıası oqytý lagerlerine túsken azamattardyń týystary boldy. Sondaı-aq, jıynǵa Qytaıda saıası oqytý lagerlerinde jáne túrmede qamaýda bolyp, bosap kelgen azamattar qatysty.
Jıylystyń jalpy maqsaty – Qytaıda qamaýda bolyp, Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrliginiń aralasýymen, aman-esen elge oralǵan azamattarmen kezdesý, olardyń bastan ótkergen qıyndyqtary jaıly pikir almasý boldy. Jıyn barysynda elge oralǵan azamattar Qazaqstan Úkimeti men osyndaǵy aǵaıynǵa alǵystaryn aıtty. Atalǵan jıynǵa biz de baryp keldik.
Serikjan Bilásh, «Atajurt jastary» birlestiginiń múshesi:
-Osy aqparat salasyndaǵy belsendi jumystardyń nátıjesinde, Qytaıdyń túrmesinen, «saıası oqytýlagerleri» dep atalatyn konlagerlerinen bosap shyqqan Qazaqstan azamattary jáne Qytaı azamattyǵyndaǵy qazaqtar osy Qazaqstandaǵy aqparat quraldaryna, Úkimetke, Syrtqy ister mınıstrligine rahmet aıtamyz degen nıet bildirgendikten búgingi dóńgelek ústeldi uıymdastyryp otyrmyz.
Búgin sondaı-aq, Qytaıda áli de týysqandary qamaýda otyrǵan, sottalǵan, saıası oqytý lagerlerine jabylǵan nemese uzaq merzimde, 1-1,5 jyldan beri pasporttaryn tartyp alyp, Qazaqstandaǵy otbasyna orala almaı otyrǵan, munda bala-shaǵasy ańyrap jylap otyrǵan azamattardyń týystary jınaldy.
Birinshiden, qazaqstandyq aqparattyń kúshimen Qytaı qamaýynan bosap shyqqan azamattar úshin alǵys aıtpaq nıette bolsaq, ekinshiden, áli de ekige aırylyp otyrǵan otbasylardyń jaǵdaıyna qoǵam nazaryn bursaq degen maqsatpen búgin jıyndy uıymdastardyq.
Osyǵan deıin bizge málim bolǵan aqparatta Qytaı túrmesinen bosap shyqqan qazaqtardyń sany- 8 adam. Olar - Qazaqstan azamattary. Sondaı-aq, túrmeden bosap shyqqandaryn qoǵamǵa jarııa etpeı otyrǵan azamattar da barshylyq. Qazir qamaýdan bosap shyqqan Orynbek Kóksebek, Aman Janseıit, Ómirbek Begáli, Qaırat Samarhan, Qazaqstan azamaty Aman Ańsaǵannyń aryz berýiniń nátıjesinde Qytaı túrmesinen bosap shyqqan kelinshegi Gúlzııa Mógdin de elge oraldy. Gúlzııa 2 balasymeen keldi. Ol - Qytaı azamatshasy.
Jasyratyny joq, Qytaı túrmesinen, qamaýynan shyqqan azamattarda úreı basym. Sebebi, olarǵa fızıologııalyq, psıhologııalyq, rýhanı qysym jasalǵan. Neshe túrli ekpeler egilgeni, neshe túrli dári-dármekter berilgeni anyqtaldy, rastaldy. Sondyqtan, ol azamattardyń munda kele almaýyna túsinistikpen qaraǵanymyz jón.
«Atajurt jastary» birlestigi uıymdastyrǵan jıynǵa Qytaıdyń saıası oqytý lagerlerinde qamaýda bolyp, bosap shyqqan azamattardyń qatysqanyn joǵaryda aıttyq. Solardyń biri Qaırat Samarhan. Áıeli men balasy Qazaqstanda qalyp, ózi Qytaıdyń Altaı aımaǵynda saıası oqytý lagerinde qamaýda bolyp kelgen. Búginde tolyqqandy Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty. Basyna túsken jaǵdaıdy Qaırattyń ózi bizge baıandap berdi.
Qaırat Samarhan, Qytaıda saıası oqytý lagerinde bolyp, bosap shyqqan azamat:
- Men 1988 jyly Qytaıdyń Altaı aımaǵynda týǵanmyn. 2009 jyly Qazaqstanǵa kelgenmin. Qazir Astanada turamyn. 2016 jyly jeke jumystarymmen Qytaıǵa barǵan em. 16-qazan kúni maǵan habarlasyp, quqyq qorǵaýshylar shaqyrdy. 20-qazan kúni olarǵa baryp jolyqtym. Sol jerde qaltamda baryn shyǵaryp, tipti aıaqtyń baýy men beldikke deıin sheshkizdi. Sosyn meni ishki bólmege kirgizdi. Aıaq-qolymdy kisendep, sol jerden bastap tergeý bastaldy.
«Qaı jyly týdyń, ne sebepti Qazaqstanǵa bardyń, onda kimdermen baılanys jasadyń» degen aýandaǵy suraqtar qoıdy. Men jaýap berdim. Sol otyrǵannan 12 saǵat suraqtyń astyna alypty. Bir qarasam, uıyqtap ketken ekenmin. Esimdi jısam, Qurannyń daýsy, Azannyń daýsy shyǵyp jatyr eken. Eger men sol kezde birden oıanyp ketsem, onda meni «mynaý dindar eken, Quran oqıdy eken» dep túrmege qamaıdy. Sondyqtan, estimegen bolyp jata berdim. Ertesi taǵy jalǵasty. Ol kezde Qytaıdyń saıasatyn surady. «Ne úshin Qytaıǵa qyzmet istemeısiń?», «Ne úshin qoǵamy damymaǵan Qazaqstanǵa bardyń?» degen sııaqty suraqtar qoıdy. Qoıǵan saýaldarynyńsnyna jetý múmkin emes. Sharshap jatyp, taǵy uıqyǵa ketken ekenmin. Bir kezde, «dereý tur! Pyshaǵyńdy alyp shyq. Qytaılardyń basyn kesemiz» dedi. Men ol kezde de oıanyp ketsem, onda sózsiz sottaıtyn edi. Sóıtip, 3 kún tergedi. 23-qazan kúni keshki altylar shamasynda Altaı aımaǵynan, Buryltoǵaıǵa apardy. Sol jerde saıası oqytý lagerine qamady. Keshki toǵyzdarda jettik. Ol jerge kire salysymen tyr jalańashqyp sheshindirip, aıaqqa kisin saldy. 50 metr jerdeı júrgen soń, birinshi densaýlyǵymdy tekserdi. Qan aldy, ýkol saldy. Ne ýkol salǵanyn bilmeımin. Shashymda tyqyrlap alyp tastap, bir qabat kıim berdi. Kórpe taratty. Sodan nomeri 6-synypqa kirgizdi. Ol jerde 14 adam jatyr eken. Maǵan dárethananyń túbine jat dedi. Men qarsylyq kórsettim. «Jatsań da, jatpasań da osy- ornyń. Qarsy shyǵýǵa bolmaıdy» dedi. Men ábden sharshap barǵan adammyn, jatýǵa májbúr boldym.
Tań atty. Saǵat 06:00-de turdyq. Áýeli kórpe-jastyǵymyzdy jıyp, beti-qolymyzdy jýamyz. Sosyn tamaq keledi. Tamaqty isherde: «Shı Jıpıń myń-myń jasasyn! Shı Jıpıńge myqty densaýlyq tileımiz!» - dep, tilek aıtyp baryp ishtik.
Saǵat 8-den asa bere, baqylaýshy polıııa kelip, jınaǵan kórpe-jastyqty tekseredi. Maǵan kelip: «Sen kórpeńdi jaman jıypsyń», - dep, qaıta shashyp tastady. Sóıtip, 3 ret shashyp, 3 ret jınadym.
Sosyn men kórpeni laqtyryp jiberdim. «Qarsy shyǵatyn sen kimsiń?» - dep, qolymdy qaıyryp, meni temir saýyt kıimge tańyp tastady. Temir saýyt kıimde 12 saǵat turdym. Eki qolyńyzdy jaıyp, asyp tastaıdy. Tik turasyz. Eń azaptysy, jonyńyz ashıdy eken. Arqańyz aýyrady. Men sol kezde 6 saǵattan keıin, jalyndym. «Aǵa-kóke, bosatyńdarshy» dep jalyndym. Qansha myqty bolsań da, ondaı jerde jýasyp ketedi ekensiń. Men: «Aǵataı, ana ishke kirip jataıynshy, ne iste deseńder de isteımin», - dedim. 12 saǵattan soń, meni kameraǵa qaıta kirgizdi. Túske 2 ýaǵynda Qytaı saıasaty týraly dáris ótip jatyr eken. Zańǵa qarsy shyqpaý, Memlekettik 19-quryltaıdyń mazmuny, az ulttar arasynda «Assalaýmaǵaleıkým» dep sóılemeý degen sekildi sabaqtar ótti. Sol sabaqta, qolymyzǵa qalam men dápter berdi. Kún saıyn sabaqtyń mazmunyn jazyp otyrdyq. Sol saǵat 8 ben 10-nyń arasynda saıası sabaq ýaqyty.
Saǵat 10 men 12 arasynda Qytaısha óleń jattaımyz. Qytaısha úırenemiz. 12:00-13:00 aralyǵynda túski tamaq. Sosyn 14:00-ge deıin dene mashyǵy deıdi, áskerı daıyndyq úırenemiz. 14:00-16:00 aralyǵynda qaıtadan Qytaısha úırenemiz, óleńder jattaımyz. Keshki 18:00-ge deıin jańaǵy óleńderdiń mazmunyn jazamyz. 18:00-20:00 aralyǵynda keshki as, Shı Jıpıń týraly dárister aıtylady.
20:00-22:00 kúndiz boıy oqyǵan, tyńdaǵanymyzdyń mazmunyn jazamyz. Sebebi, ertesi dáris kezinde baqylaýshy polıııaǵa baıandama jasaımyz. 22:00-00:00 aralyǵynda jatarǵa daıyndyq, sosyn kúzet bolady. Kezek-kezek, tańǵy deıin kúzette turamyz. Bireý-mireý óz ózine qol jumsaýǵa jol bermeý úshin bolatyn kúzet bul.
Men ol jerdegi azapqa shydamaı, ózime qol salǵym da keldi. Qanshama halyqtyń qınalyp jatqanyn kózben kórdim. Mysaly, ózine qol jumsaǵan altaılyq qazaq azamaty boldy. Ústindegi kıimimen býynyp ólmekshi boldy. Ony qutqaryp qaldy. Biraq, sol úshin búkil synyptaǵy adam jaýapqa tartylady. Barlyǵyn birge qınady.
Men de shydamaǵanda, ózime-ózim qol jumsaǵym keldi, odan qalsa, adam óltirgim keldi. Neshe túrli jaman oılar keldi. Sebebi, men jastaı jetim óskenmin, ondaǵy azaptaýlarǵa tóze almadym. Biraq, «osy jerden shyǵyp, elime ketsem, shirkin» degen oı árdaıym kóńilimde júrdi. Bir kúni kúzette turdym. Uıyqtap jatqan em, kezekke turasyń dep oıatyp aldy. Shala uıqy, basym aýyryp ketken. Júgirip baryp, tamǵa basymdy bir urdym. Talyp qaldym. Esimdi jısam, bolnıada jatyr ekenmin. Sol lagerdiń ishinde. Ondaǵy dárigerler, aýdanǵa aparyp, basymdy rentgenge salyp teksertý kerek dedi. Sodan saqshy máshınesimen, aýdanǵa apardy. Aıaq-qolymda kisen. Jurttyń aldynda qylmysker sekildi alyp júrdi. Namysyma tıdi.
Sol jerde bir qazaq kisi samsa, laǵman berip júr eken. Qýanyp kettim. Óıtkeni, túrmede sháı men suıyq, sý tamaq qana beredi. Onda da jarytpaıdy. Túski asqa kúrish pen sý.
Ol jerde dinı sebeptermen qamalǵandarǵa shoshqanyń etin jegizip jatty. Kúshtep araq ishkizip, dinnen bas tartýdy úıretip jatty. Tamaqtarynda múlde tuz joq. Biz eń sońynda tuzdy ańsap kettik. Bir qap tuz ákelse, sony jeı salar ek.
Jańaǵy aýdanda tekserýden óttim. Bergen tamaqtaryn jedim. Bir ýaqta polıııa kelip: «Sen qarsy shyqtyń. Ózińe qol jumsadyń. Sol úshin 7 jylǵa sottalasyń» dedi. Men jylap jiberdim. 7 jyl degen ońaı ýaqyt pa?.. Qatty ýaıymǵa túsip kettim. Júegim qan jylady. Sóıtsem, álgisi meni mazaq qylǵan túre eken. Meni bosatypty.
Sol jerden aýylǵa qaıttym. Jeke kýáligimdi jaramsyz qylyp tastapty. Eshqaıda kiri almaısyń, birdeńe bolsa shıqyldap shyǵady. Aýylǵa kelsem, aýyl ózgergen. Ár úıge bir-ekiden qytaı kirgen. Aýyl qańyraǵan. Ár úıge birdi-ekili áskerıdi júktep qoıǵan. Bir aýyldyń adamyn basqa aýylǵa kire almaıtyn qylyp tastaǵan.
Ár úıge Qytaıdyń týy men Shı Jıpıńniń sýretin ilip qoıǵan. Men aýylǵa kelip, óz týysymnyń úıine bas suǵa almadym. Sebebi, men qamaýda bolǵam. Kesirim, olarǵa tıedi. «Assalaýmaǵaleıkým» dep amandassań bitti, 15 kúnge alyp ketedi eken. Sálem bermek túgili, qazaqsha bir aýyz sóz aıta almaı qor boldym. Men qytaısha oqymaǵanmyn. Qazaqsha oqyǵam. Qytaısha sóıleı almaı qınaldym.
Men Qazaqstanda úılengenmin. Áıelim, balam bar. Men aýyldyń saqshylarynan ruqsat suradym. Baryp, áıel-balamdy kórip keleıin dep. Saqshylar saıası lagerge baryp kelgenderdiń syrtqa shyǵa almaıtynyn aıtty. Áke-sheshemniń joqtyǵyn aıtyp, eń quryǵanda 15 kúnge, Qazaqstandaǵy áıelim men balamdy kórip, qaıtyp keletinimdi aıtyp, qaladan ruqsat suraýǵa keldim. Sóıtsem, meniń pasportymdy belgilep tastaǵan eken. Shıqyldaqqa kelgende ótkizbeı qoıyp, keri aýylǵa qaıtarady. Sodan, amalyn taýyp qalaǵa kirdim. Birden, polıııa bólimshesine baryp, Qazaqstanǵa baryp-kelýge 1 aıǵa ruqsat suradym. Olar meni shyǵarýǵa bolmaıtynyn aıtty. Araǵa adam salyp júrip, jaǵdaıymdy túsindirdim. Sodan, qytaı saqshysy maǵan 6 qujat toltyrǵyzdy. Birinshi, dinge senbeý týraly anyqtama. Ekinshi, partııaǵa qarsy shyqpaý týraly anyqtama. Úshinshi grafada – eger Qazaqstanǵa shyǵatyn bolsam, Qytaıdaǵy úı-jaıymdy túgel kepilge qoıatynymdy eskertti. Tórtinshi, memlekettiń qupııasyn saqtaý týraly kelisim. Besinshi, Qazaqstanǵa barǵanda bóten eshkimmen sóılespeý týraly shart. Altynshy, shekaradan shyqqan kúnen bastap 1 aıda qaıtyp kelesiń degen talap. Men barlyǵyna kelistim. Altaıda eki-úsh kún jattym.
Aıtpaqshy, sol jerde bir qazaq bastyq kisi maǵan: «Qazaqstanǵa shyqsań, seniń qaıtyp kelmeıtinińdi bilemin. Eger qytaı bastyq qol qoısa, dereý shyǵyp ket» dep demeý aıtty.
Qaltama 500 ıýan salyp bergen. Eki saqshy óz kólikterimen alyp júrdi. Aýylǵa baryp, qujattarymdy tekserip, odan aýdanǵa ákelip, onda da qujattardy rettep, aqyry shekaraǵa deıin alyp júrdi.
2018 jyldyń 14-naýryzy kúni Qazaqstanǵa óttim. Zaısanǵa keldim. 500 ıýan degen aqsha nege jetsin, Óskemende týys-týǵannan 50 myń teńge aqsha alyp, Astanaǵa jettim. Qamalyp keter aldynda Azamattyqqa tapsyryp qoıǵanmyn. Azamattyǵym shyǵyp qoıǵan eken. Azamattyǵymdy aldym.
Meniń azamattyq alýda qujattarymdy jyldamdatyp jóndep bergeni úshin osyndaǵy mamandarǵa rahmet aıtqym keledi. Qatty qýandym! Qazaqstanǵa jetkende keńdiktiń, darhandyqtyń ne ekenin sezindim. Azattyqtyń ne ekenin sezindim. Sol úshin óte qýanyshtymyn!
Nurgeldi ÁBDIǴANIULY,
Abai.kz
