"Mektep jasyndaǵy balalardyń, ósip kele jatqan jastardyń oraza ustap, ony bir dáreje kórýi zamanaýı ómirge qaıshy". Bul pikirdi belgili qoǵam qaıratkeri Januzaq Ákim Adyrna.kz ulttyq portalynyń tilshisine bergen suhbatynda aıtty.
Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha, Ramazan aıynda "jappaı aýyz bekitý" orta ǵasyrlardaǵy Paıǵambarlar dáýirin, ıaǵnı dinderdiń endi-endi paıda bolǵan úńgirlik kezeńin eske túsiredi. Osynyń saldarynan dál qazirgi bizdiń qoǵam sońǵy 15-20 jylda keri ketti.
"Jas balalar qazir dinnen ne túsinedi? Olar eshnárse túsinbeıdi, olarǵa oraza ustaý bir dáreje sııaqty bolyp kórinedi. Al shyndyǵyna kelsek, myna sońǵy jarty ǵasyrdan astam ýaqytta Batys elderi, ıaǵnı damyǵan elder qoǵam alǵa damýy úshin "din men ádebıettiń" túkke qajeti joq ekenin túsindi. Qoǵamdy damytatyn ǵylym, bilim, ınnovaııa. Osy úsh nárse. Damyǵan elder men damýshy elderdiń aıyrmashylyǵy tek osyǵan baılanysty. Islam elderinde 57 el bar. Onda 2,5 mlrd-qa jaqyn halyq turady. Biraq, ataqty fılosof Hýannyń aıtýynsha «Osy ıslam elderiniń eshqaısysy demografııalyq elderdiń qataryna kirmegen jáne eshqaısysy aldynǵy damyǵan 20 memleketterdiń qataryna kirmeıdi", - deıdi Januzaq Ákim.
Onyń saraptaýynsha, ıslam elderinde bilim men ǵylymǵa memleketten bólinetin qarjy Batys elderge qaraǵanda 20 esege az.
"Sonyń saldarynan ıslam elderi bilim, ǵylym, tehnologııaǵa qol jetkize almaı otyr. Mysaly, eń damyǵan osy elderdiń ishinde munaı satyp kún kórip otyrǵan Saýd Arabııasy, Dýbaı bolsa, solardaǵy halyqtyń, ıaǵnı jergilikti arabtardyń jartysynan astamy saýatsyz, áli kúnge deıin árip tanymaıdy. Dinniń ne isteıtinin kórdińiz be? Islam elderi Túrkııadan basqasynyń barlyǵy III ǵasyr boıy otar el boldy. Olar nege qul boldy? Sebebi, olarda otarlaýshylarmen kúresetin bilimi de, ǵylymy da bolǵan joq. Sol ǵylym arqyly shyǵarǵan qarýy da joq el halqyn da qorǵaı almaıdy, memlekettik júıeler de ıslam elderinde qalyptaspaıdy", - deıdi qoǵam qaıratkeri.
Januzaq Ákimniń aıtýynsha, bul jerde basty másele - dinge qarsy qoıýda emes. Bul úlken statıstıka. 2,5 mlrd halyqtyń, 57 eldiń statıstıkasy...
"Statıstıkany aldaı almaısyń. Sońǵy myń jylda ıslam halıfatynan keıingi kezeńde ıslam elderi bárine qul bolyp, artta qalyp qoıdy. Al bizdiń qoǵam jáılap-jáılap "talıbandardyń qoǵamyna" qaraı ketip bara jatyr. Mynaý salafızm, vahhabızm degen t.b. kóptegen ekstremıstik dinı aǵymdardy qabyldaǵan jastarǵa bilimniń túkke de keregi joq, ǵylym keregi joq. Sol bes ýakyt namazyn oqyp, orazasyn ustasa, soǵan máz bolyp júredi. Ondaı balalardan ne shyǵady? Mektep bitirgesin, ýnıversıtet bitirgesin anaý bazardaǵy arba súıreýshiler ǵana shyǵady. Olar kerisinshe jas kezinde dúnıe júzin aralap, ǵylym, bilim, oqý izdeıtin kezde bireýdiń janazasyn shyǵarý, taǵy birdene sııaqty eshqandaı maqsat-muratsyz júrgen jastarǵa aınalady", - dep kúıindi Januzaq Ákim.
Eldiń jastary sondaı memlekette bolashaq joq...
"Kerisinshe, bizdiń mektep, ýnıversıtetter anaý Bıll Geıts, Stıv Djobs sııaqty myqty raıonalızator, ǵalym, ınjener, menedjerlerdi daıyndaýy kerek! Tek sonda ǵana eldiń bolashaǵy bolady, ony barlyq dúnıejúzi túsinip boldy. Al biz áli túsingimiz kelmeıdi. Odan keıingi nazar aýdarar bir nárse, myna densaýlyqqa qatysty ártúrli úgitter júrip jatyr ǵoı. "Oraza keremet, densaýlyqqa paıdasy jaqsy" deıdi. Endi salmaǵy artyq adamdar t.b. qant dıabeti degen sııaqty ashyǵý arqyly salmaǵyn túsirip jeńildep, júrek aýrýlarynyń azaıtýǵa áser etýi múmkin. Biraq, ıslam elderindegi musylmandardyń ortasha jasy sol 60 jastyń aınalasynda. Al 120 mln-nan astam halqy bar Japonııada ortasha jas – 86-87 jas. Batys elderiniń ortasha jasy – 84-86 jas. Bizden shamamen 25 jylǵa artyq ómir súredi. Musylmandar zeınetkerlikke jetpeı o dúnıege ketip jatyr. Nege? Sebebi, kóbi kedeı, qaıyrshy. Keıbireýleriniń eńbek ónimdiligi óte tómen. Adam kapıtaly joqtyń qasy. Medıınanyń deńgeıi de, bilim deńgeıi de óte tómen. Bul úlken jahandyq statıstıka", - deıdi Januzaq Ákim.
Sonymen qatar ıslam elderiniń jer asty baılyǵy álemdegi elderdiń jer asty baılyǵynyń 70 paıyzyn quraıdy. Biraq bilimge, tehnologııaǵa, ǵylymǵa qol jetpegennen keıin olardyń jalpy ishki ónimi anaý dúnıejúzindegi eldermen salystyrsaq, ıslam elderi Afrıka, Ońtústik Amerıka sııaqty kedeı, qaıyrshy elderden 10 ese kedeı.
"Iaǵnı ıslam elderiniń jalpy ishki ónimi álemdik ekonomıkanyń 7 paıyzyn ǵana quraıdy. Al jer asty baılyǵy 70 paıyzdy quraıdy. Anaý Kondolıza Raıs degen AQSh Memlekettik hatshysy Arab memleketteri lıgasynda sóılegen sózinde: «Osy Arab memleketteri lıgasy elderiniń jalpy ishki óniminiń barlyǵyn jınaǵannyń ózinde, Eýroodaqtaǵy 5 oryn alatyn agrarlyq Ispanııamen ǵana teń" deıdi. Bul degenimiz, dinniń alyp kelgen jemisi. Al bizdiń qazaq osylaı dinniń artynan ketetin bolsaq, onda sol talıbandar sııaqty sonyń aınalasynda júrmekpiz. Iran bolsyn, Irak bolsyn, Sırııa bolsyn qaı-qaısy da onyp turǵany shamaly. Sol Irakta mysaly, Sadam Hýseınniń kezinde mln-nan astam ásker boldy. 50 mln-daı halqy boldy. AQSh-tyń áskerleri solardy 21 kún ishinde tas-talqanyn shyǵaryp, jaýlap aldy. Ol ne degen sóz? Ol mıllıondyq armııa túkte isteı almaıdy. Sebebi, olardyń qarýy joq, tehnologııasy joq. Biz de qazir tap sondaı jaǵdaıdamyz...", - deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, bunyń barlyǵy dinge qarsy aıtylyp jatqan ýaǵyz emes. Bul statıstıka. Bizdiń elde shynymen halyqty qorǵaıtyn armııa joq. Jastardyń tirligi bolsa mynaý...
"Birinshiden, mynaý ásire dinshildik nadandyqqa alyp barady. Nadan adam qaıyrshy bolady, kedeı bolady. Nadan halyq damymaıdy, toıshyl bolady, kezbe bolady. Eńbek ete almaıdy. Biz qazir osyndaı moraldyq norma daıyndadyq, tárbıeledik. Bilim mınıstrinen bastap Bilim basqarmalary barlyǵy eshqandaı jumys istep jatqan joq. Nege? Mysaly, bilim deńgeıinen Qazaqstan halyqaralyq reıtıngterde 102 eldiń ishinde 98 oryn alady eken. Mynaý Gondýras, Kamerýn sııaqty eń artta qalǵan elderdiń qatarynda. Ekinshi reıtıngte de sol 73 eldiń ishinde 69 oryndy alady. Nege osyndaı jaǵdaıǵa jettik? Sebebi, bilimdi dáriptemeımiz. Bilimniń qoǵamǵa paıdasyn aıta almaımyz. Myna Bilim mınıstrliginiń jumysy eń aldymen - bilim máselesi, tárbıe máselesi qazaqta umytylǵan... Bizdiń qazaq halqy tárbıe degendi júıeli túrde túsinbeıdi. Mysaly, balaǵa mal sııaqty qaraıdy. Ol tynysh otyrsa, aýzyna birdene salyp bersem, sony tárbıe dep oılaıdy. Joq ol tárbıe emes. Ol mylqaý bolyp ósedi. Bizdegi jastardyń kóbi osyndaı", - deıdi qoǵam qaıratkeri.
Mysaly, japondar bylaı tárbıeleıdi: "Eger ata-ana ómir boıy balalaryna eńbek etetin bolsa, onda onyń nemereleri qaıyrshy bolyp ketedi" deıdi.
"Bizdiń qazaqta bári kerisinshe. Bizdegi ata-analar bar tapqan-taıanǵan tabystaryn ózderine jumsaýdyń ornyna sol balasyna berýge tyrysady, oqytady. Mine, osy Táýelsizdik kezinde 16 myń jastar "Bolashaq" baǵdarlamasymen shetelde oqydy. Biraq osylardyń ishinde halyqaralyq deńgeıde shyqqan bir myqty ǵalym, bir myqty menedjer nemese bir ınjener joq. Nege? Sebebi, biz shetelge qansha qyrýar aqsha shyǵaryp, balalarymyzdy oqytsaq ta, olardy "bilim alyp kel" dep jibergen joqpyz. "Ǵylym úıren" dep oqytqan joqpyz. Baryp dıplom ne bolmasa sertıfıkat alyp kel dedik. Til oqyǵan, kýrstardan ótken túkke turǵysyz qaǵazdardy alyp keldik. Soǵan 30 jyl boıy maldanyp júrdik, áli de solaı ketip bara jatyrmyz. Máseleniń kúrdeliligi osyda... Bilim mınıstrligi bar, onyń janynda akademııalar bar, ýnıversıtetter bar. Bulardyń qazir anaý meshit nemese mavzoleıden esh aıyrmashylyǵy joq. Sebebi, ýnıversıtettiń ózinde bizde bilim deńgeıi ótken ǵasyrdyń II jartysynda qalyp qoıǵan", - deıdi ol.
Januzaq Ákimniń paıymdaýynsha, ýnıversıtette qazirgi zamanaýı pánder oqytylmaıdy.
"Mysaly, adam kapıtalyn damytý, ınnovaııa salalary, kvanttyq fızıka, hımııa, bıologııa, qoǵamdyq sana, psıhologııa degen pánder osyndaı osyndaı pánderdiń eshqaısysy bizdiń ýnıversıtette ótpeıdi. Osydan keledi de, myna qoǵam bizdiń dástúrdi ózderine yńǵaılandyryp alady. Sebebi, olar tárbıe, bilimge umtylmaıdy. Keshegi koronavırýstyń kezinde qashyqtyqtan oqytý saldarynan bilim deńgeıi qazaq mektepterinde túsip ketti. Al orys, aralas mektepterde bilim deńgeıi túsken joq. Nege? Sebebi, biz kóńil bólmeımiz. Bilim kerek eken, ǵylym kerek eken dep erteńgi kúndi oılamaımyz. Sol balalardyń namazyn tynysh oqyp, orazasyn ustap júrgenine máz bolamyz. Moldalar adamdardy qorqytý úshin óz ýaǵyzdarynda kóbine o dúnıe týraly aıtady. "Sen eger durys ómir súrmeseń, o dúnıege barǵanda tozaqqa túsesiń" deıdi. Bizdiń moldalardyń oqyp júrgen ýaǵyzdarynan basqa eshnárse ala almaısyń. Ol eshnárse bermeıdi, bar maqsattary adamdy qorqytyp qul qyldyrý ǵana. Adam osydan keıin "men tek Qudaıdyń qulymyn" dep máz bolyp, sony dáreje kóredi...",- deıdi Januzaq Ákim.
Ol kimniń quly bolsa da, quldyń aty qul. Jastar qul emes tulǵa bolyp ósýi kerek. Bilimdi tulǵa bolyp ósýi kerek. Sonda ǵana eldiń bolashaǵy bolady.
"Endi bul máseleni ár qazaqtyń otbasynda qaraýymyz kerek. Bizder "anaý Paıǵambar anadaı bolǵan, myna Paıǵambar mynadaı bolǵan" dep dindi bir ómirdiń bir kredosyna aınaldyryp, sonymen júrmiz. Ol naǵyz ómir emes! Naǵyz ómir mine, qansha jyl ómir súresiń? 70 jyl ma, 80 jyl ma? Osy ómirinde adam retinde ne isteısiń? Ózińnen keıingi urpaqtaryna qandaı tálim-tárbıe beresiń? Qazaqtyń otbasynda qazaq tilin nege úırete almaı otyrmyz? Nadandyqtan, psıhologııadaǵy quldyqtan... Óz ana tilinde sóıleýge jaramaı otyrǵan adam ol mal, ol adam emes. Ol máńgúrt. Mine qazirgi Ýkraınadaǵy soǵysta otarlaýshylar sondaı máńgúrt, satqyn quldardy óz maqsattary úshin paıdalanady. Olarda Otan bolmaıdy, olarda týǵan jer degen bolmaıdy. Biz qazir osyndaılardy ósirip jatyrmyz. Sondyqtan halyq bolyp, el bolyp oılaný kerek. Oılaný emes iske kirisý kerek. Bala qaı tilde sóılep ósedi, sol ultqa qyzmet etedi. Qandaı maqsatpen ósse, eline dál solaı qyzmet etedi", - deıdi ol.
Din halyqtyń mıyn ýlaıtyn myqty ıdeologııalyq qural ekenin ár otbasy túsinýi kerek.
"21 ǵasyrda dindi dáripteýden aldynǵy qatarǵa shyqqan el joq. Másele kerisinshe. Sondyqtan qazirgi myna álemdegi shyǵatyn kitaptardyń 98 paıyzy bilim, ǵylym, tehnologııa, tehnıkaǵa arnalǵan. Tek 2 paıyzy ǵana gýmanıtarlyq salaǵa baǵyttalǵan. Nege? Sebebi, qajettilik sondaı. Bilim, ǵylym, tehnıka, tehnologııa - qoǵamdy damytatyn salalar, sondyqtan oǵan qajettilik gýmanıtarlyq salaǵa qaraǵanda 50 ese kóp. Osy jaǵyn oılap, qorytyndy jasaýymyz kerek. 90 jyldary balabaqshalardyń barlyǵy jabyldy. Bastaýysh mektepterdiń kóbin japtyq. Nege? Sebebi, bizge bilim kerek joq. Qazirgi Qazaqstandaǵy mektepterdiń deńgeıin salystyrmaly túrde qarasaq, Nazarbaev zııatkerlik mektebi bar, qazaq-túrik lıeıi bar, orys, aralas, qazaq mektepteri. Jalpy 5 túri bar deıik. Osynyń ishinde qazaq mektepteri eń sońǵy orynda. Nege? Sebebi, biz 30 jylda qazaq tilin úıretetin birde-bir durys ádisteme jasaı almadyq. Bizdiń bilim, ǵylym, ana tilge qatysty jetken jetistigimiz osy. Al dinge kelgende alǵa jan salmaımyz", - deıdi Januzaq Ákim.
Sırııaǵa soǵysýǵa 400-den astam adam otbasylarymen ketti. Din jastardyń búkil denesine, mıyna sińip bolǵan. Osylaısha qoǵam nadandana beredi...
"Osydan qutylý úshin aldymen Úkimet jumys isteý kerek, belgili bir saıasat bolýy tıis. Sońǵy 3 jylda bilim jaǵdaıy osylaı bolsa, jalpy qoǵamnyń kedeılenýi 30 paıyzǵa asty. Nege? Jumys joq. Jańa kásiporyndar ashylmaıdy, t.b. Biz myna túrimizben memleket qura almaımyz. Mine, 30 jylda Qazaqstan memleket qura almaıtynyn kórsetti. Áne bir otbasy bárin urlaıdy, sonyń aınalasyndaǵylardan bastap barlyǵymyz soǵan qarap otyramyz. Mundaı qaıyrshy nadan halyq óz eline ıe bola almaıdy, ekonomıkasyn basqara almaıdy. Anaý qańǵyryp kelgen Mashkevıch sııaqty taǵy basqa alaıaqtar bul eldi qaı ýaqytta da bıleıdi. Sebebi bizdiń qoǵam nadan ǵoı, dinnen basqa oǵan eshnárse kerek joq. Sondyqtan buny dereý doǵarý kerek. Kózi ashyq adamdardyń bári túsinedi, al óz eline, ózine, otbasyna, halqyna qastandyq jasamaımyn deseń, muny toqtatyp, bilim, ǵylym, ınnovaııa, adam kapıtalyn damytý sııaqty adamǵa kerek dúnıelermen aınalysý kerek", - deıdi ol.
Baqyt degen ne? Barlyq adamdar baqytty bolǵysy keledi. Baqyt degen shama-sharqyn kelgenshe aýqatty turý. Ol úshin eńbek ónimdiligi jaqsy bolýy kerek. Baqyt - otbasynyń tynyshtyǵy, otbasynyń baqyty, ómir uzaqtyǵy degen sııaqty krıterıılerden quralady.
"Adam bul ómirge kelgende baqytty bolǵysy keledi. Bir ǵana maqsat bar. Dúmshe molda nemese basqa birdene bolam dep kelmeıdi ǵoı. Sol úshin oqıdy, sol úshin eńbektenedi, maımyldan aıyrmashylyǵy adamnyń tili jáne eńbegi. Osymen aınalysý kerek. Al oraza ustap, dinniń artynan ketkender ondaımen aınalyspaıdy. Tap osyndaı aqparattyń zamanynda, beıbit kezde oqýǵa, bilimge, ǵylymǵa múmkindik ashylǵanda biz jastardy qaıyrshy qyldyryp ósirip jatqanymyz qylmystan da jaman, memlekettik satqyndyqtan da jaman. Osyny túsiný kerek! Anaý ataqty Tonykók pen Kúlteginniń kezinde, 8 ǵasyrda olarǵa dindarlar kelip, bylaı aıtatyn kórinedi: «myna dindi Túrik qaǵanatyna qabyldańdarshy». Sol kezde suraq qoıypty: «Túrkilerge myna din ne beredi» dep. Sosyn túsindiredi ǵoı: «anaý mynaý o dúnıe dep». Sosyn ásker basshysy turyp shyǵyp uran tastaǵan eken, sóıtip barlyq sarbaz áp-sátte bir qatarǵa turyp: «Mine, rýh degen mynaý. Seniń diniń tap osyndaı rýh bere ma" deıdi? Analar "Joq, ondaıdy bere almaımyz" deıdi. Shynyna kelgende, sol ıslamdy túrkiler saqtap qaldy. Sultan Beıbarystar. Bári kóshpendi. Islam óz-ózin qorǵaı alǵan joq, sebebi din rýh bermeıdi", - deıdi Januzaq Ákim.
Memleketti basqarýdy, áskerdiń myqty bolýyn, zamanǵa saı bilimniń myqty bolýyn t.b. máseleni din sheshe almaıdy.
"Hrıstıandar Amerıkanyń eki qurlyǵyn otarlaǵan kezde Afrıkadan qara násildi adamdardy tasydy, olardyń kóbisi sýǵa ketti, 49 mln-nan astamyn qyrdy. Amerıkanyń úndisterin qyryp saldy. Sol kezde hrıstıandar oılanypty:«Áı bizdiń Qudaı qaıda? Nege toqtatpaıdy mynany, bizge aıtatyn bireý bar ma?" dep... Sonda Gollandııanyń bir shirkeýi ǵana «osy qandy soǵys durys emes» dep búkil dúnıe júzine aıtypty. Qalǵanynyń bári qoldaǵan. Iaǵnı sol kezde hrıstıandar túsingen eken. Qudaı eger bolsa, bizdi toqtatar edi, ıaǵnı ol joq. Shirkeý degen shırma, meshit te tap solaı. Ótken ǵasyrdyń 20-30 jyldary qazaqtyń 40-50 paıyzdan astamy ashtan qyrylyp qaldy. Nege? Ol nadandyqtan, bilimniń joqtyǵynan. Maldaryn tartyp aldy da, halyq ashtan qyryldy. Barlyǵy ol kezde "Qudaı qaıda? Nege qorǵamaıdy" dep suraq qoıdy. Aldymyzdan osyndaı syndar shyǵatyn bolsa, biz oılandyq pa? Qur sandyraqtyń keregi joq. "Anaý Qudaı bar, mynaý joq. Ana paıǵambar mynandaı, mynaý táńirshildik, mynaý páleń" dep. Árkimniń júreginde ımany bolady, morali bolady. Ómirlik ustanymdary bolady", - deıdi ol.
Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha, Qudaı degen árkimniń júreginde...
"Al árkim dinge berilip ketken qoǵamdarǵa sol Aýǵanstan keremet mysal ǵoı. Áne jarty jylǵa jetpeı, ne telearna joq, ne ınternet joq, áıelder qoǵamdyq júumysqa shekteldi, parandjalaryn kıedi, orta ǵasyrǵa tústi de ketti 2-3 aı ishinde. Bitti nadan qoǵam solaı bolady. Sondyqtan dinnen saq bolý kerek. Biz zaıyrly memleketpiz be? Sol zańdy saqtaý kerek. Qazir mektep, ýnıversıtet meshittiń bir túrine aınalyp ketti. Ol ekeýi múlde eki bólek nárse. Qaptaǵan muǵalimder ne istep júr? Túk istep júrgen joq. Óz qyzmetterin istep júrgen joq. Bilim berip jatqan joq, tárbıe berip jatqan joq. Ata-analary da sol. Bul Qazaqstannyń bizge kórsetip jatqan nadandyǵy... Bizdiń qazaq qoǵamynyń alǵa emes artqa jyljýǵa daıyn turǵany... Bul úlken tragedııa.", - dep aıaqtady sózin Januzaq Ákim.
"Adyrna" ulttyq portaly
