Siz bilmeıtin de shyǵarsyz, ómirde árbir adam bilýi kerek mańyzdy teorııalar bar. Bul teorııalardy bilgendigińizdiń arqasynda siz paıdaly ári qıyndyqsyz ómir súre alasyz. Nazarlaryńyzǵa top-5 mańyzdy teorııany usynamyz.
«Synyq tereze» teorııasy
Bul krımınaldy teorııany amerıkalyq soıologtar Ýılson men Kellıng oılap tapty. Olar 80 jyldary Nıý-Iorktegi qylmystyq isterdiń nelikten óskendigin anyqtaýǵa tyrysqan edi.
Sondaǵy sheshim: kishigirim quqyqbuzýshylyqtar (qoqys laqtyrý nemese graffıtı) úlken qylmys jasaýǵa ıtermeleıdi.
Ómirden alynǵan mysal: Eger ǵımarattaǵy bir tereze synǵan ári qaıta jóndelmegen bolsa, júrginshiler bul iske jaýapty adam joq dep oılaıdy. Kóp ýaqyt ótpeı-aq ǵımarattyń basqa terezeleri de synady. Sebebi adamdar ózderiniń bul áreketteri úshin jazalanbaıtyndyǵyna senemdi bolady. (Eger basqalarǵa isteýge bolsa, maǵan nege bolmasqa? Bul – adamdardyń oıy)
Nıý-Iorktiń meri Rýdolf Djýlıanı qaladaǵy zańbuzýshylyqtyń teń jartysyn atalmysh teorııanyń arqasynda joıdy. «Synyq tereze» teorııasyn álemdik saıasatta, memlekettik deńgeıde, úıde jáne jumysta paıdalanýǵa bolady.
Jattandy dármensizdik
Bul jaǵdaıda adam ómirin ózgertýge múmkindigi bolsa da áreketsiz otyrady. Nelikten «jattandy»? Sebebi eshkim kedergini jeńýdiń paıdasy joq degen oımen ómirge kelmeıdi. Bul oı ártúrli sátsizdikter men strestiń saldarynan týyndaıdy. Ómirden soqqy ala bergen adam basynan ótkizip jatqan oqıǵalarǵa ózderiniń eshqandaı qatysy joq ekenine senedi.
Ómirden alynǵan mysal: Bir adam joǵary oqý ornyna túser kezde tapsyratyn ekzamennen 2 ret ótpeı qaldy. Sonymen qatar ol az jalaqyǵa aýyr jumys jasaıdy nemese janyndaǵy joldasyn qyımaıdy. Negizinde sheshim bar: ekzamen bıletterin jattaý, basqa jumys tabý, áreketke kirisý. Sonymen qıyndyqtar aıaqtalady. Al dármensiz adam jaı ǵana sheshimi bar joldy kórmeıdi, qıyndyqqa tózip júre beredi.
Shyndyq úńgiri teorııasy
Adam ómirge óziniń kórgen tájirıbesiniń fıltrimen qaraıdy. Bir kezderi onyń basynan ótken tárbıe, bilim, barlyq baqyt pen sátsizdikter shyndyq úńgiriniń materıaldary bolyp tabylady. Sol sebepti de adamdardyń bir zatqa degen reakııalary ártúrli bolady.
Ómirden alynǵan mysal: Leonardo da Vınchıdiń «Djokonda» kartınasyn mysalǵa alaıyq. Oǵan qaraǵan bir adam jumbaq kúlkini kóre alsa, endi biri matematıkalyq kemeldikti kóredi. Al úshinshi bir adam qassyz tolyq áıeldi kóredi. Bul úsh pikir ıesi de qatelesken joq. Olardyń úsheýi de ózderiniń shyndyq úńgirinde ómir súredi, ózderiniń oılarynyń durys ekenine senedi.
Bári shyndyq úńgiri teorııasymen kelisedi. Sebebi bárine ortaq aqıqat joq. Onyń bolýy da múmkin emes. Ózińniń úńgirińnen qashý qıyn. Ol yńǵaıly ári úırenshikti.
Anonımdi mártebe teorııasy
Adamdardy sıqyrly sózderdiń kómegimen manıpýlıaııalaý qıyndyq týǵyzbaıdy. «Ǵalymdardyń aıtýy boıynsha», «ekspertter dáleldedi» degen tirkesteri bar, ǵylymı zertteýlerge siltemesi joq aqparattar senimge ońaı kiredi. Adamdar beısanaly túrde joq bolýy da múmkin ekspert pen ǵalymǵa júginedi.
Ómirden alynǵan mysal: Dáriniń jarnamasynda preparattyń effektıvtiligi ǵalymdardyń aıtýymen rastalǵan delinedi. Kórermen oǵan senedi. Ǵalymdarǵa qalaısha senbeýge bolady?
Kez kelgen túsiniksiz jaǵdaıda dálel talap etý kerek. Aıtqanyn aıqyn dáleldeı alǵan adamǵa ǵana senýge bolady.
Ózinen ózi oryndalatyn boljaǵyshtyq
Keıde aldyn ala jasalǵan boljam shynymen de oryndalady. Buǵan eshqandaı sıqyrdyń baılanysy joq. Eger adam boljaǵyshtyqqa sense, ol shyndyqqa aınalady. Keı kezde bul paradoksti kóz boıaýshylar óz paıdasyna sheshedi.
Ómirden alynǵan mysal: Bir ekstrasens er adamǵa birneshe kúnnen keıin aýrýhanaǵa túsetinin aıtady. Ásershil adam bolýy múmkin aýrýy týraly oılap kóshede kóńilsiz kele jatady. Ol aınalasyna múldem nazar aýdarmaıdy. Sol oqıǵadan keıin bul adam trotýarda qulap, bilegi synyp, aýrýhanaǵa jatady. Osylaısha ekstrasenstiń aıtqany onyń kóripkel bolǵandyǵynan emes, er adamnyń onyń aıtqan sózine sengendiginen oryndalady.
Injý ÓMIRZAQ,
«Adyrna» ulttyq portaly
