Ahmet Baitūrsynūly mūrasyndaǧy jūmsalymdy grammatika

Qazırgı qazaq tıl bılımı  dästürlı grammatikadan  auylyn alys salyp, jūmsalymdy  grammatika  qaǧidalaryn  zerttep, osy baǧytqa oiysu üstınde. Osy oraida  qazaq tılınıŋ jūmsalymdy  grammatikasyn qalyptastyryp, damytu üşın  ūstanymdar men qaǧidattardy  HH ǧasyrdyŋ basy men orta şenınde jazylǧan  eŋbekterden de  qarastyruǧa äbden bolady. Tılımızdı  tıldık bırlıkterdı  tūlǧasyna qarap emes, maǧynasy men  tıldık jaǧdaiattarǧa qarap  oqytu teoriiasyn meŋgerude  Ahmet Baitūrsynūlynyŋ eŋbekterıne jügınuge bolady. Qūrylymdyq grammatika qalyptaspai tūryp, jazylǧan  Baitūrsynūlynyŋ  eŋbekterınde qandai  jūmsalymdy grammatika boluy mümkın?  Qazaq tılınıŋ qūrylymdyq grammatikasy men Baitūrsynūlynyŋ grammatikasynyŋ arasyndaǧy alşaqtyq  ǧalymnyŋ  grammatikasyna jūmsalymdyq negız bolǧandyǧyn körsetedı. Qazaq tılı jūmsalymdyq grammatikaǧa bet būrǧan şaqta  ūstanymdardyŋ  negızgı  süienerı  ǧalymnyŋ  jasaǧan  grammatikasy  bolmaq. Baitūrsynūlynyŋ tıl bılımıne arnalǧan  ırgelı  eŋbegı,  älbette  «Tıl-qūral». 1912 jyly mektep balalaryn qazaqşa sauattandyru üşın  «Oqu qūralyn» jazǧannan keiın,  köp ūzamai mektepte qazaq tılın oqytu üşın oqulyq esebındegı kıtap jazuǧa kırısedı.  «Tıl-qūraldyŋ» fonetikaǧa arnalǧan  I bölımı  alǧaş ret 1915 jyly  baspa betın körıp, onan soŋ öŋdelıp, tolyqtyrylǧan  nūsqasy  1927  jyly  Qyzylordada  7-ınşı basylym  bolyp jaryq körgen. «Tıl-qūral» - qazaq  mädenietınde būran bolmaǧan sony qūbylys. Onyŋ jalǧyz tıl emes, özge de pänderden oiyp  üirenetın  qazaqşa jazylǧan kıtap, qūral degenderdı  bılmei körmei kele jatqan qazaq jūrtşylyǧy üşın  mülde tyŋ dünie ekendıgın avtor özı eskertedı. «tıl-qūral» qazaq tılınıŋ tūŋǧyş oqulyǧy. Būl oqulyqtar «qazaq tıl bılımı»  atalatyn ǧylym salasynyŋ  ana tılımızdegı bastamasy jäne dūrys, jaqsy bastamasy [1,32]. Tılımızdegı   tıldık bırlıkterdıŋ tūlǧasyna emes,  qoldanyluyna köp köŋıl böle otyryp  jasalǧan  erejeler  A. Baitūrsynūly jäne onyŋ ızbasarlary  T.Şonanov,  Q.Kemeŋgerūly, E.Omarov, Q.Jūbanūly  eŋbekterınde baiqalady. «Tıl-qūraldyŋ»  «söz tūlǧalary» tarauynan  bastap,  Ahmet Baitūrsynūly eŋbekterındegı  jūmsalymdy grammatika   nyşandaryn baiqaimyz. Ǧalym sözdı tūlǧasyna qarai bylaişa böledı:

1. Tübır söz
2. Tuyndy söz
3. Qos söz
4. Qosalqy söz
5. Qosymşalar [2, 76]

Jūmsalymdy grammatikanyŋ zertteu nysanyna jatpasa da, söz tūlǧasy qarastyrylǧan būl tarauda da sözderdı toptastyruda qoldanylu erekşelıkterı esepke alynǧandyǧy körınıp tūr. Qazırgı taŋda mektep oqulyqtarynda sözdı qūramyna qarai toptauda  dara söz jäne kürdelı söz dep  jıktep, sonan soŋ kürdelı sözdıŋ özın qos söz, qysqarǧan söz, tırkestı söz, bırıkken söz dep  böledı.  Ahmet Baitūrsynūly  qos söz degen ataudy qazırgı  kürdelı söz degen ataudyŋ ornyna qoldanady. Ony ışten taǧy jıkteidı. «Qos söz degenımız- qosarynan aitylatyn  bır öŋkei esımdı  sözder. Qos söz ekı türlı bolady, bıreuı  närsenıŋ köbın qamti ataidy. Ekınşılerı närselerdı aiyra ataidy»[2,76]. Närsenıŋ köbın qamtityn qos sözdı jalpylaǧyş qos söz dep, aiyra ataityndy  jalqylaǧyş qos söz dep qarastyrady. Tıldegı eŋ basty ūǧymdardyŋ bırı zattardyŋ köptık jäne jekelık sipaty. Osy tūsta Baitūrsynūlynyŋ qazaqşa termin jasaudaǧy şeberlıgın atamasqa  bolmas. Qazırgı tılımızde qoldanyp jürgen «jalpy, jalqy zat esımder» termindık atauy da  ūlt ūstazynyŋ  terminderı. Qazaq tılınıŋ qazırgı oqulyqtarynda  oqytylyp jürgen   dästürlı grammatika ūstanymdary negızınde qos sözderdı syrtqy  tūlǧasyna  qarai: qaitalama qos sözder, qosarlama qos sözder dep jıkteidı. Qaitalama  qos sözder bır sözdıŋ qaitalanuynan jasalady. Mysaly: maia-maia, jiı-jiı, üi-üidı, at-mat, jarq-jūrq, şai-pai, tüie-müie. Ekı tübırdıŋ qosarlanuy arqyly jasalǧan sözderdı qosarlama  qos söz dep ataidy. Mysaly, baqa-şaian, aǧaiyn-tuys, qazan-oşaq,  qyz-kelınşek. Atalmyş qos sözder  «Tıl-qūralda»  jalpylaǧyş qos sözder  qatarynda qaralatyny da,  jalqylaǧyş  qos  söz dep sanalatyny da bar. Mäselen, tüie-müie, būzau-mūzau   sözderı  elıkteu arqyly jasalǧan qaitalama qos söz dep emes, jalpy närsenı bıldırgenı üşın qoldanylatyn jalpylaǧyş qos söz deidı. Baqa-şaian qos sözın Ahmet  Baitūrsynūly  jändık atauynyŋ ornyna qoldanǧan. «Baqa-şaian dep üstınde tügı de joq, qanaty da joq, qūr terısı bar maqūlyqtardy aitamyz»[3, 8]. Rasynda da, qazaq tılındegı   sauyt-saiman, er-tūrman, qyz-kelınşek, bala-şaǧa, ata-ana  adamnyŋ ne zattyŋ köp ekendıgın bıldırıp, köptık jäne jalpylaǧyştyq maǧyna üsteidı.  Sondai-aq atalmyş qos sözderge köptık jalǧau jalǧaudyŋ eş qajettılıgı joq.  Jalpylaǧyş qos sözderge  jatatyn sözderge qatysty emle engızgende de, olar ärqaşan  syzyqşa arqyly jazylatynyn  körsetedı. Ǧalym jalqylaǧyş qos sözderge  jel-bau, tösek-aǧaş, jük-aiaq,  pıspek-sap, qauǧa- şelek, asyl-bek, töre-tai, esen-aman sözderın jatqyzady[2,76].  Qazırgı kezde tılımızde kısı attaryn, tırkestı sözder, bırıkken sözder dep qaraityn sözderdıŋ  bärın ǧalym qos söz dep syzyqşamen jazu kerek  deidı. Bıraq,  arasyna syzyqşa qoimai jazuǧa da bolatyn sözder bar ekenın eskertedı. Eger  qos sözde ekı söz bıryŋǧai bolsa, mäselen, ekeuı bırdei  juan ia jıŋışke aitylatyn bolsa, onda ekeuı aiyrylmai, tūtas  jazylady (basqūr, qolqap, Baljan, jelkeser, Altynbai,  Tasbolat ). Al, qos sözde ekı söz bıryŋǧai bolmasa,  onda  aralary syzyqşamen aiyrylyp jazylady (jel-bau,  tösek-aǧaş, jük-aiaq,  Jan-temır,  Mūrat-bek) [2, 78].  Būl tūsta bız qazaq tılındegı buyn ündestıgı  zaŋdylyǧynyŋ  HH ǧasyrda jazuǧa yqpaly bolǧandyǧyn baiqaimyz. Qazırgı kezde jelbau, jükaiaq  sözı bırıkken söz sabynda qaralady da, bırge jazylady, tösek aǧaş sözı  aǧaş  tösek türınde, syn esımı bırınşı kelıp, tırkestı söz retınde qaralady. Al, kısı attarynyŋ  bärı derlık bırge jazylady. HH ǧasyrdyŋ basynda  Ahmet Baitūrsynūly öz  eŋbegınde  qazaq tılındegı sözderdı jıktegende atqaratyn qyzmetın eskergendegı  anyq. Sözımızdıŋ dälelı retınde  ǧalymnyŋ eŋbegındegı san esım türlerı men qazırgı qazaq grammatikasyndaǧy san esım türlerın  alyp qarasaq bolady. Bügıngı oqulyqtarda san esımdı 6 türge jıktese, Ahmet Baitūrsynūly 4 türge ǧana bölgen.

A.Baitūrsynūly «Tıl-qūral»	«Qazaq grammatikasy»
Eseptık san esım	Eseptık
Irettık san esım	Rettık
Bölşek san esım	Bölşektık
Jadaǧai eseptık	Jinaqtyq
	Toptau
	Boljaldyq

  Qazırgı kezde aiyrmaşylyǧy sezılmeitın, baiqalmaityn qanşa jäne neşe sūraqtary jönınde  ǧalymnyŋ  öz tūjyrymy bar. Būl turasynda Orynai Jūbaeva: «Ahmet Baitūrsynūly eŋbekterınde «san» men «şama»  ontologiialyq kategoriialary özara jıkteletının baiqaimyz. Oǧan ǧalymnyŋ myna tūjyrymdary dälel bola alady: «närsenıŋ  däl sanyn bıluge sūraǧanda  neşe dep sūraimyz. Mäselen: Neşe kısı keledı?-  Üş kısı keledı. Närsenıŋ däl sanyn bılu üşın emes, şamasyn ǧana bıluge sūraǧanda qanşa? dep sūraimyz. Mäselen: Qanşa kün jüresıŋ?-Üş tört kün jüremın. Ǧalymnyŋ oilary keiın M.Balaqaevtyŋ eŋbekterınde ızın tapqan [4,10]. San esımnıŋ  toptau jäne boljaldyq  türlerınıŋ syrtqy tūlǧasy ǧana bolmasa, atqaratyn qyzmetı men qoldanyluy jaǧynan  san esım bolu mümkınşılıkterı  az. Qūrylymdyq grammatikaǧa negızdelgen būrynǧy oqulyqtarda san esımderge   şyǧys septıktıŋ –dan, -den, -tan,  -ten  jalǧaulary  jalǧanyp, toptau san esımı bolady dep körsetılıp jürdı.  Degenmen, san esım  būl jalǧaulardy qabyldaǧanda sandyq maǧynasyn joǧaltyp,   qimyldyŋ  synyn bıldırıp, üsteuge auysady. San esımnıŋ osy erekşelıgın eskerıp, jūmsalymdy grammatika negızderın basşylyqqa alyp toptaǧan  Ahmet Baitūrsynūly  mūndai tıldık bırlıkterdı üsteu  tobynda  qarastyrǧan.  Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyrǧan jalpy orta bılım beretın mekteptıŋ 6-synybyna arnalǧan oqulyq. 2018 jyly «Atamūra» baspasynan jaryq körgen  oqulyqta üsteudıŋ  7 türı bar dep körsetılıp, türlerın jeke qarastyrǧanda toptau üsteuın de qosyp qoiǧan.[5, 183] Mäselen, «bız topqa bes-besten bölındık» degen söilemdı qarar bolsaq, bes-besten  qos sözı  qalai degen sūraqqa jauap berıp, üsteu , sintaksistık tūrǧydan  pysyqtauyş ekendıgı  dausyz.  Taǧy bır jaǧdaiat,  «üşten bırdı alsa, ekı qalady», «men besten onǧa deiın sanai alamyn», «alma ekı jüz teŋgeden»  degen söilemderde   qanşadan  degen  sūraq  qoiylyp, san esım  bolady.  «Saǧat üşten törtke deiın», «besten keşıkpe»  söilemderınde mezgıldık maǧyna  basymdau  bolyp tūr. Söilemde qoldanylu retı men jūmsalymyna  qarai  ärtürlı söz taby bolyp ketetın tıldık bırlıkterdı jūmsalymdy- maǧynaly kategoriia qūramynda qarastyru abzal. Şyǧys septıkpen qatar san esımderge  -nıkı, -daǧy/-degı,  -dai/-dei,  -syz/-sız,  -ly/-lı, -lyq/-lık  t.s.s qosymşalar jalǧana beredı. Bıraq, ol qosymşalar jalǧanǧan sözdıŋ bärın san esımnıŋ maǧynalyq toptaryna qosa  beruge  bolmaidy.  San esım septık jalǧaularyn qabyldaǧanda  zattyq maǧynaǧa  ie bolady.  Mysaly, «bestıŋ ekı därejesı- jiyrma bes», «altynyŋ ekıden bır bölıgı üş» degen  mysaldarda  septık jalǧaulary jalǧanaǧan soŋ, nenıŋ? degen sūraqqa jauap berıp, substantivtenedı. San  esımnen syn esım tudyratyn  –lyq, -lık, -tyq, -tık  jūrnaqtary jalǧanyp, adektivtenedı. «Men  sabaqtan  bestık baǧa aldym»  mysalynda  syn esımge ainaludyŋ anyq körınısı. Osyndai  sintetikalyq täsıl arqyly jasalǧan   tübırı san esım bolatyn  sözderdı grammatikalyq maǧynasy  söilenımde  anyqtalatyny aiqyn. Qazırgı  adami qaǧida negızınde   qalyptasyp, damyp kele jatqan  tıldı qatyp qalǧan dünie emes, qūbylys retınde  ärı adamnyŋ  söileu talaptaryna säikes özgeretın dünie  dep qabyldau jäne sol negızınde erejeler men  ūstanymdardy jasau  qazırgı tıl  bılımınıŋ aldyndaǧy basty mındet. Osy sala  jūmsalymdy   grammatika dep  atau alyp,  HH ǧasyrdyŋ bas kezınen  bastau  alyp keledı. Ahmet Baitūrsynūly  eŋbekterınde  jaŋa salaǧa qatysty terminder  qoladanylmasa da, jıktelu jüiesı osy  ūstanymdarǧa  negızdelgen.  Körsetılgen derekter Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qazaq tıl bılımınıŋ  jasauşysy jäne jetıldıruşısı  ekenınıŋ taǧy bır aiǧaǧy. PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER:

1. Syzdyqova R. Ahmet Baitūrsynov-Almaty: Qazaq SSR «Bılım» qoǧamy, 1990, 52 bet.
2. Baitūrsynūly A. Alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. Tıl –qūral (qazaq tılı men oqu-aǧartuǧa qatysty eŋbekterı).- Almaty: «El-şejıre», -2013. -384 b.
3. Baitūrsynūly A., Şonanūly T. Bastauyşqa arnalǧan oqu kıtaby.-Almaty: Memlekettık  tıldı damytu instituty. -2019.-144  bet.
4. Jūbaeva O. A.Baitūrsynūly mūrasyndaǧy funksionaldy grammatika/ Jūbaeva O. // Jas qazaq. -2010. –№43.
5. Qazaq tılı: Jalpy bılım beretın mekteptıŋ 6-synybyna arnalǧan oqulyq /B.A.Ärınova, G.M.Raeva, G.S.Kärımova, L.K.Jūmekenova.-Almaty: Atamūra,  - 224b.

Äliia QYRǦYZBAI,

"Adyrna" ūlttyq portaly