Taıpalyq qoǵamdaǵy órkenıet máselesi
Búgingi qazaq qoǵamynyń basty máselesi, bir jaǵynan «rý-taıpany dáriptep, sol deńgeıdegi sanada qalamyz ba, álde órkenıetti ult, tolyqqandy memleket bolamyz ba?!» degen suraqqa jaýap berý bolyp tabylady:
1. Rý-taıpa, ol tek qazaqtyń ereksheligi emes. Ol, damýy alǵashqy qaýymdyq dáýirde qalǵan Afrıka, Okeanııa taıpalaryna da tán qoǵamdyq júıe. Ol, bizdegi memlekettik júıe sııaqty, kósemderge baǵynady. Olar, jabaıy ań-qustarǵa tabynsa, bizde de ordender orystardaı Sývorov, Kýtýzov... uly tulǵalar emes, barys, qyran t.b. ań-qustardyń atymen atalady. Sol Afrıkanyń taıpalary ózderin qorǵaı alatyn birtutas memleket qurýdyń ornyna, ondaǵan jyldardan beri traıbolızmmen birin-biri qyryp jatyr. Ondaı qoǵamda damý bolmaıdy.
Qazaq qalmaqpen 200 jyl soǵysta bastary birikken Esim, Təýke t.b. handardyń kezinde jeńilmedi. Al, úsh júzge bólinip úsh bı bılegen kezde Aqtaban shubyryndy qyrǵyny (1723j.)... ər derekterde qazaqtyń 1/3 qyryp, quldyqqa əketip... olar jerimizdi jaryp ótip Edilden shyqty. Əbilqaıyr qazaqtyń basyn qosqanda Ańyraqaı (1728 j.) men Bulantyda (1731 j.) jeńip, qalmaqty Tarbaǵataıǵa deıin qýdy. Sodan keıin úsh bı Əbilhaıyrdy han saılamaǵanda el birligi buzylyp, qalmaqtar jerimizdi qaıtadan 30 jyldaı, Abylaı qazaqtyń ortaq hany bolǵansha bıledi. Qazaq úshin rý-júz məselesi ol "el bolasyń ba, əlde bordaı tozasyń ba" degen Gamlettiń suraǵyn qoıady. Qazaqty rý-júzge bóletinder ózderiniń babalary ne rý kósemsymaqtary «eldi nege qalmaqtan, ne orys otarlaýyna qarsy, Isataı-Mahambet, Kenesary t.b. 300-den astam kóterilisinde qaıda boldy?» degen suraqqa jaýap izdeý kerek. Sonda biz bul derttiń tutansa eldi ydyratyp qurtatyn, qazaq sanasyndaǵy eń qaýipti traıbolızmniń byqsyp jatqan shoǵy ekenin túsinemiz. Onymen eldi ýlaıtyndar urpaqty rýhanı kemtar qylady. Sany qazaqtaı, 300-den astam. Nobel laýreattary shyqqan, əlemdegi qarjynyń 1/4 bılegen evreıler 13 rýdan turamyz demeıdi, biz bir halyqpyz deıdi. Al, "qul jınalyp el bolmaıtyndar" júz, rý, ata... ər indi kúzetken tyshqandardaı sheksiz bóline beredi. Sebebi, ondaılardyń eldi, ne urpaǵyn biriktirýge oı, sanasy jetpeıdi. Al, olar oılap tapqan "ərtúrli uly teorııalary" - ol qandenniń saryp ketken jerinen tapqan "baqyttary". Qazaqsha aıtqanda "rýshyldyq - ol naqurystardyń sońǵy baspanasy".
Ata-babanyń shejiresin bilýdi bireýler tektilikti saqtaý, rýdy bilý dep shatasyp júr. Kez kelgen qazaqtyń jeti atasyna deıinge shejiresi on-on bes rýdyń ókilderinen turady. Orta Azııa halyqtarynyń ishinde eń kóp basqa ultpen turmys quryp, jynystyq qatynasta bolatyn sol rýshyl qazaqtar. Sondyqtan rýshyldyq - ol tek tazalyǵy men ult birligine keri áser etýde.
Endi bireýler rýdy bilgen qyz alyp-beriskenge qajet dep adamdy malǵa teńestirýde. Esi durys adamdar rýsyz-aq, alatyn kelinniń jaqyn týys emes ekenin bilse bolady ǵoı. Álde keletin kelin men balań sezimsiz mal ma?! Ǵashyqtar, óz taǵdyrlaryn ózderi sheshpeıdi me? Ondaı, traıbolızmniń taraqany bar jerge oqyǵan, arly adam turmysqa barady ma eken?!
Al, az qazaqty bireýiń uly, biriń orta, biriń kishi júzsiń dep bólgennen ne taptyń?
Eldi rý-júzge bólý - ol birtutas Ulttyq ıdeıasy men ıdeologııasy qalyptaspaǵan ıaǵnı ınstıtýttary júıelenbegen memlekette bolady. Ol, qoǵamdy ártúrli klandarǵa bólip korrýpııany damytýǵa taptyrmaıtyn qural.
Jalpy, HHI ǵasyrda golografııa, kvanttyq sana men tehnologııa dáýirinde áleýmettik jelide rý-taıpalyq máseleniń kóterilýiniń ózi sanadaǵy arhaızm emes pe?!
Bul jerde qazaq qoǵamy ózderiniń taıpa kósemderi bar, ártúrli ańmen qusqa tabynǵan (barys, qyran ordenderi t.b.), sakraldyq ("O" dúnıelik) Qazaqstanmen jańǵyramyz deıtin amerıka úndilerine uqsaǵanymen, sol qurlyqta aǵylshyndar qurǵan AQSh qoǵamyn quramyz dep armandaıtyn "Jańa Vasıýkıdiń" azamattaryna uqsaıdy.
Bul, jaryq kúnde adasýǵa, aldanýǵa, basqaǵa jem bolýǵa ne qul bolýǵa beıim qoǵam emes pe?!
Qazaqtyń ishinde ózi rýyn "qazaq emes, biz kúnnen jaralǵanbyz" deıtinder bar. Tarydaı shashylǵan qazaqty qazir bir molaǵa jerleı almaıtyn, ıaǵnı olardyń bastary «O» dúnıede de qosylmaıtyn jaǵdaıǵa jettik.
Ondaılar, qazaqtyń basyn eki dúnıede de qospaıdy jáne olardyń urpaqtary da ulttyń qamyn oılamaıtyn tobyr bolyp qalady. Ondaı eldiń bolashaǵy joq, aldy tozaq! Ony jaqsy túsingen otarlaýshylar qazaqty bólý úshin ár rýdan bolys saılaýdy oılap, aldymen olardy ózara qyrylystyryp, sodan keıin qyryp saldy, alashordany da solaı 6 topqa bólip, sońynan joq qyldy;
2. 1700 jyldan bastap I Petrdiń buıryǵymen qazaq dalasyn otarlaýǵa júıeli kiriskende Táýke, Ábilqaıyr, Abylaı, Bókeı, Jáńgir, Kenesary handar rý-júzge bólingen jáne negizgi kásibi barymta (bir-biriniń malyn urlaǵan elde birlik, ózara senim bolmaıdy) bolǵan qazaq handyǵynyń birligin saqtaı almady.
Ótken tarıh ózgermeıdi. Odan bolashaqqa sabaǵy qalady. Ony durys paıdalaný eldiń bolashaǵyn aıqyndaıdy.
Sońǵy myńjyldyqtaǵy qazaqtyń qyrǵyndary Aqtaban-shubyryndy rý-júzge bólinip birtutas handyqty saqtaı almaǵannan bolsa, 1921-1932 jyldardaǵy jasandy ashtyqtaǵy jappaı qyrǵynnyń bir sebebi ózen-kólde balyq aýlamaý (Jaıyq pen Kaspııde taıdaı týlaǵan qyzyl balyqty da aýlamapty ǵoı), ańshylyqty kásip etpeý (sol jyldary bir búrkit bir aýyldy ashtyqtan qutqarǵan kezder bolǵan), egin-kókónis ósirmeýden bolǵan.
Osy ýaqytqa deıin qazaq qoǵamynyń damýyna úsh iri kedergi boldy: ol a). kóshpendilik jáne birjaqty mal sharýashylyǵymen aınalysý; á). sonyń saldarynan egin men baý-baqsha ekpeý; b). Rý-júzge bóliný.
Qazaq aldyńǵy eki kedergini qandy qyrǵyn, beıbit kúnde ashtyqtan jappaı qyrylý arqyly ótti. Osy zulmattar endi qaıtyp kelmes úshin sońǵy kesel – ultymyzdy rý-júzge bólýden qutqarý kerek. Aldyńǵy eki keseldi qazaq sanaly túrde túsinip, onymen ózi kúresken joq. Iaǵnı oǵan sanaly túrde jetken joq. Mysaly, Jáńgir hannyń otyryqshylyq saıasaty (mektep , aýrýhana... ashý), eginshilik pen maldy býdandastyryp, asyl tuqym alý tájirıbelerin qabyldamady.
Biz kóshpendilikten otyryqshylyqqa ótkenimizben áli kúnge sanada sol kezdegi:
aa). dástúrlerden aryla almaı kelemiz. Ol týraly avtordyń "Qazaq órkenıetindegi ult jáne rýh máselesi» maqalasynda (Abaı saıty). Biz áli kúnge «dástúrdi tek saqtaý kerek» degen uǵymdamyz. Másele ony zamanǵa saı damytýda. Dástúr aborıgen taıpalarda myńdaǵan jyldar boıy ózgermeı jaqsy saqtalady ıaǵnı damymaıdy. Damymaǵan dástúr ıaǵnı qoǵam qurıdy;
áá). Qazaq qoǵamynyń demografııasy da kóshpendilik kezindegi bar dúnıesi birer at ne túıege júk bolatyn raıonaldy ekonomıkaǵa negizdelgen urpaqtyń ósýin shekteýden áli qutylǵan joq. Ol týraly, «1970 jyldary OA respýblıkalarynyń ishinde ósimi eń tómen qazaqtar» degen Handıngtonnyń «Stolknovenıe ıvılızaıı» eńbeginde keltirilgen jáne 1991 jyldan beri ózbek aǵaıynnyń sany 13 mlnǵa (QR qazaqtyń sanyna) óskende, qazaqtyń sanynyń oralmannyń esebinen bir mln.-ǵa ǵana óskenin nemese jalpy tabıǵı ósimniń bolmaǵanynan kóremiz. Sondyqtan, mamandar qazaqty óspeıtin, ıaǵnı óshetin halyqtar sanatyna jatqyzýda.
Endi, osy rý-júzge bólý sııaqty úshinshi zulmatpen qazaq ózi kúresip, odan qutylmasa, ol kelesi Aqtabanǵa nemese odan zoryna ákeledi.
3. Ǵundar quryp bergen Qytaı memleketi 5 myń jyldan beri bir halyq, bir memleket, bir din ustanymdaryna negizdelgen kúshti memleket bolsa, túrkilerdiń taıpalar odaǵynan qurǵan (Módeniń ǵun, Eýropadaǵy Attılanyń ǵun patshalyǵy, Bilge-Kúlteginderdiń qaǵanattary) tolyqqandy memleketter emes, taıpalardyń əskerı odaqtary ǵana boldy. Qorytyndysynda, olar qurǵan «jartylaı memleketter» ydyrap, əri jerlerinen aıyrylyp tarıh arenasynan iz-túzsiz joǵaldy. Sebebi, el múddesi úshin kúresetin kezde olardyń kópshiligi óz rý-taıpasynyń nemese Túrik qaǵanatynyń ydyraýyna sebep bolǵan uıǵyr, qyrǵyz aǵaıyndar óz múddelerin memleketten joǵary qoıyp, el azattyǵyn bodandyqqa aıyrbastaǵan satqyndar boldy. AQSh soıology S.Týlmın, «túrkilerde memlekettik júıe bolǵan joq» dep durys aıtady. Tolyqqandy memlekettik júıe Altyn Ordada da, Moǵolstanda da... bolǵan joq. Olardyń han saraılary qan sasyp jatty. Qazir de túrki respýblıkalary órkenıetti jolmen bılik aýysýǵa jetken joq, ıaǵnı olardy basqaratyn ár elbasshy memlekettiń turaqty damýyna kezekti kedergi bolady. Rý-taıpalyq sana bılegen qoǵamnan el bolashaǵyn oılaıtyn tulǵanyń basshy shyǵýy qıyn. Sebebi, ondaı tulǵaǵa qoǵamnyń ózi qarsy bolady. Bılik ýaqytyly, zańdy jolmen aýyspaǵannan keıin, olardyń elbasylaryn taqta ólgenshe otyryp, eldiń bolashaǵyn oılap jatqan eshkim joq.
4, Álem tarıhynda, onyń ishinde Toınbı eńbekterinde, "kóshpendiler damymaıtyn órkenıet" degen uǵym qalyptasty. Sebebi, kóshpendiler b.d.d. VIII-IIIǵǵ. grek fılosofııasy, Býddızm, Daosızm, Iýdaızm damyǵan "Ýaqyt osiniń" (K.Iaspers) kezinde adamzat ańyz-áfsana dáýirinen júıelengen fılosofııa, óner, ǵylym... ıaǵnı órkenıet dáýirine ótken kezdi "uıyqtap qalyp", onyń mánin áli kúnge (mysaly Arıstotel, Platon, Ál-Farabı... ilimderin) túsinbeıdi. Bizdiń tarıh onyń ishinde shejire sol jabaıy kezeńde qalǵan. Oǵan jabysatyndar úshin bizdiń jerimiz qasıetti (sakraldy). Al, sol jerdegi qazaqtarda nege qasıet joq? Sebebi, ondaılardyń uǵymynda atasy bar, rý, júzi bar, "bári batyr" (Qumar Qarash, "bir kazak bes qazaqty qamshymen aıdaıdy" deıdi). Biraq Qazaq ulty, onyń tili men dástúri, jerin qorǵaý kerek ekeni t.b. ulttyq sana qalyptaspaǵan.
Sońǵy myń jylda Qyrymnan Koreı túbegine deıin sozylyp jatqan túrkilerdiń jeri úsh esege azaıdy, olar bas biriktirýdiń ornyna birin-biri qyrý soǵystaryn júrgizdi, álem órkenıetterinen úırenip ne ózderi órkenıet jasap damymady, óz tarıhyn ózi jaza almaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Mysaly, RF QR-da 1949-1991jj 500-den astam atom bombasyn jaryp 2 mln adamdy jarymjan qyldy. Palıgon aımaqtarynda onkologııalyq aýyrýlardyń deńgeıi ortasha statıstıkalyq kórsetkishten 12 ese joǵary. Baıqońyrdan radıoaktıvtigeptılmen ushqan raketalar zardaby da sondaı. Biz áli kúnge atom alý ne ǵaryshqa ushý tehnologııalaryn ıgergen joqpyz. NEGE? 1950 jyldary Batysta, Máskeýde kvanttyq kafedra, ınstıtýttar ashylyp kvanttyq fızıka, hımııa, bıologııany damytty. Endi qazirgi kompıýterlerden 1000 ese tez, ári kúrdeli esepteıtin kvanttyqkompıýter shyǵa bastady. Kvanttyq ǵalymdar tehnologııa men ınnovaııada revolıýııa jasap, ony túpkilikti ózgertedi dep kútilýde. Al, túrki elderinde osy salalar boıynsha bir maman joq ıaǵnı olar qazirgi tehnologııalyq órkenıetten de 70-100 jylǵa artta qaldy. Budan shyǵý úshin ne isteý kerek? Másele sonda!
Halyqaralyq Adam ınstıtýty 2013 jyldan beri osy salalardy júıeli damytý týraly «Qazaqstannyń jańa ındýstrıaldyqstrategııasy» jobasyn (ishinde kvanttyq kompıýter shyǵarý da bar) Úkimetke usynǵanmen, ázirge qabyldanatyn túri joq. Sebebi, korrýpııa men plagıattyqqa daǵdylanǵan mınıstrlikterge eldiń damyǵany keregi joq.
Jalpy, bul qoǵam júıeli daǵdarystyń kesirinen qaıta túzelmeıtin toqyraýdyń shegarasynan ótip týrbýlenttik jaǵdaıǵa tústi. Biz azattyǵyn alǵanymen derbes eldi damyta almaǵan arab elderiniń jolyna tústik. Endi «arab revolıýııasyn» kútý qaldy?! Eldi qutqarýdyń negizgi joly, ol halyqtan tikeleı saılanǵan depýtattardan turatyn Parlamenttiń eldi bıleýine qol jetkizý. Osy joldy tańdaǵan, burynǵy KSRO múshesi Estonııa 2012 jyly álemniń aldyńǵy qatarly 30 eliniń qataryna kirdi.
Abai.kz
