Taipalyq qoǧamdaǧy örkeniet mäselesı
Bügıngı qazaq qoǧamynyŋ basty mäselesı, bır jaǧynan «ru-taipany därıptep, sol deŋgeidegı sanada qalamyz ba, älde örkeniettı ūlt, tolyqqandy memleket bolamyz ba?!» degen sūraqqa jauap beru bolyp tabylady:
1. Ru-taipa, ol tek qazaqtyŋ erekşelıgı emes. Ol, damuy alǧaşqy qauymdyq däuırde qalǧan Afrika, Okeaniia taipalaryna da tän qoǧamdyq jüie. Ol, bızdegı memlekettık jüie siiaqty, kösemderge baǧynady. Olar, jabaiy aŋ-qūstarǧa tabynsa, bızde de ordender orystardai Suvorov, Kutuzov... ūly tūlǧalar emes, barys, qyran t.b. aŋ-qūstardyŋ atymen atalady. Sol Afrikanyŋ taipalary özderın qorǧai alatyn bırtūtas memleket qūrudyŋ ornyna, ondaǧan jyldardan berı traibolizmmen bırın-bırı qyryp jatyr. Ondai qoǧamda damu bolmaidy.
Qazaq qalmaqpen 200 jyl soǧysta bastary bırıkken Esım, Təuke t.b. handardyŋ kezınde jeŋılmedı. Al, üş jüzge bölınıp üş bi bilegen kezde Aqtaban şūbyryndy qyrǧyny (1723j.)... ər derekterde qazaqtyŋ 1/3 qyryp, qūldyqqa əketıp... olar jerımızdı jaryp ötıp Edılden şyqty. Əbılqaiyr qazaqtyŋ basyn qosqanda Aŋyraqai (1728 j.) men Būlantyda (1731 j.) jeŋıp, qalmaqty Tarbaǧataiǧa deiın qudy. Sodan keiın üş bi Əbılhaiyrdy han sailamaǧanda el bırlıgı būzylyp, qalmaqtar jerımızdı qaitadan 30 jyldai, Abylai qazaqtyŋ ortaq hany bolǧanşa biledı. Qazaq üşın ru-jüz məselesı ol "el bolasyŋ ba, əlde bordai tozasyŋ ba" degen Gamlettıŋ sūraǧyn qoiady. Qazaqty ru-jüzge böletınder özderınıŋ babalary ne ru kösemsymaqtary «eldı nege qalmaqtan, ne orys otarlauyna qarsy, İsatai-Mahambet, Kenesary t.b. 300-den astam köterılısınde qaida boldy?» degen sūraqqa jauap ızdeu kerek. Sonda bız būl derttıŋ tūtansa eldı ydyratyp qūrtatyn, qazaq sanasyndaǧy eŋ qauıptı traibolizmnıŋ byqsyp jatqan şoǧy ekenın tüsınemız. Onymen eldı ulaityndar ūrpaqty ruhani kemtar qylady. Sany qazaqtai, 300-den astam. Nobel laureattary şyqqan, əlemdegı qarjynyŋ 1/4 bilegen evreiler 13 rudan tūramyz demeidı, bız bır halyqpyz deidı. Al, "qūl jinalyp el bolmaityndar" jüz, ru, ata... ər ındı küzetken tyşqandardai şeksız bölıne beredı. Sebebı, ondailardyŋ eldı, ne ūrpaǧyn bırıktıruge oi, sanasy jetpeidı. Al, olar oilap tapqan "ərtürlı ūly teoriialary" - ol qandennıŋ saryp ketken jerınen tapqan "baqyttary". Qazaqşa aitqanda "ruşyldyq - ol naqūrystardyŋ soŋǧy baspanasy".
Ata-babanyŋ şejıresın bıludı bıreuler tektılıktı saqtau, rudy bılu dep şatasyp jür. Kez kelgen qazaqtyŋ jetı atasyna deiınge şejıresı on-on bes rudyŋ ökılderınen tūrady. Orta Aziia halyqtarynyŋ ışınde eŋ köp basqa ūltpen tūrmys qūryp, jynystyq qatynasta bolatyn sol ruşyl qazaqtar. Sondyqtan ruşyldyq - ol tek tazalyǧy men ūlt bırlıgıne kerı äser etude.
Endı bıreuler rudy bılgen qyz alyp-berıskenge qajet dep adamdy malǧa teŋestırude. Esı dūrys adamdar rusyz-aq, alatyn kelınnıŋ jaqyn tuys emes ekenın bılse bolady ǧoi. Älde keletın kelın men balaŋ sezımsız mal ma?! Ǧaşyqtar, öz taǧdyrlaryn özderı şeşpeidı me? Ondai, traibolizmnıŋ taraqany bar jerge oqyǧan, arly adam tūrmysqa barady ma eken?!
Al, az qazaqty bıreuıŋ ūly, bırıŋ orta, bırıŋ kışı jüzsıŋ dep bölgennen ne taptyŋ?
Eldı ru-jüzge bölu - ol bırtūtas Ūlttyq ideiasy men ideologiiasy qalyptaspaǧan iaǧni instituttary jüielenbegen memlekette bolady. Ol, qoǧamdy ärtürlı klandarǧa bölıp korrupsiiany damytuǧa taptyrmaityn qūral.
Jalpy, HHI ǧasyrda golografiia, kvanttyq sana men tehnologiia däuırınde äleumettık jelıde ru-taipalyq mäselenıŋ köterıluınıŋ özı sanadaǧy arhaizm emes pe?!
Būl jerde qazaq qoǧamy özderınıŋ taipa kösemderı bar, ärtürlı aŋmen qūsqa tabynǧan (barys, qyran ordenderı t.b.), sakraldyq ("O" dünielık) Qazaqstanmen jaŋǧyramyz deitın amerika ündılerıne ūqsaǧanymen, sol qūrlyqta aǧylşyndar qūrǧan AQŞ qoǧamyn qūramyz dep armandaityn "Jaŋa Vasiukidıŋ" azamattaryna ūqsaidy.
Būl, jaryq künde adasuǧa, aldanuǧa, basqaǧa jem boluǧa ne qūl boluǧa beiım qoǧam emes pe?!
Qazaqtyŋ ışınde özı ruyn "qazaq emes, bız künnen jaralǧanbyz" deitınder bar. Tarydai şaşylǧan qazaqty qazır bır molaǧa jerlei almaityn, iaǧni olardyŋ bastary «O» düniede de qosylmaityn jaǧdaiǧa jettık.
Ondailar, qazaqtyŋ basyn ekı düniede de qospaidy jäne olardyŋ ūrpaqtary da ūlttyŋ qamyn oilamaityn tobyr bolyp qalady. Ondai eldıŋ bolaşaǧy joq, aldy tozaq! Ony jaqsy tüsıngen otarlauşylar qazaqty bölu üşın är rudan bolys sailaudy oilap, aldymen olardy özara qyrylystyryp, sodan keiın qyryp saldy, alaşordany da solai 6 topqa bölıp, soŋynan joq qyldy;
2. 1700 jyldan bastap I Petrdıŋ būiryǧymen qazaq dalasyn otarlauǧa jüielı kırıskende Täuke, Äbılqaiyr, Abylai, Bökei, Jäŋgır, Kenesary handar ru-jüzge bölıngen jäne negızgı käsıbı barymta (bır-bırınıŋ malyn ūrlaǧan elde bırlık, özara senım bolmaidy) bolǧan qazaq handyǧynyŋ bırlıgın saqtai almady.
Ötken tarih özgermeidı. Odan bolaşaqqa sabaǧy qalady. Ony dūrys paidalanu eldıŋ bolaşaǧyn aiqyndaidy.
Soŋǧy myŋjyldyqtaǧy qazaqtyŋ qyrǧyndary Aqtaban-şūbyryndy ru-jüzge bölınıp bırtūtas handyqty saqtai almaǧannan bolsa, 1921-1932 jyldardaǧy jasandy aştyqtaǧy jappai qyrǧynnyŋ bır sebebı özen-kölde balyq aulamau (Jaiyq pen Kaspiide taidai tulaǧan qyzyl balyqty da aulamapty ǧoi), aŋşylyqty käsıp etpeu (sol jyldary bır bürkıt bır auyldy aştyqtan qūtqarǧan kezder bolǧan), egın-kökönıs ösırmeuden bolǧan.
Osy uaqytqa deiın qazaq qoǧamynyŋ damuyna üş ırı kedergı boldy: ol a). köşpendılık jäne bırjaqty mal şaruaşylyǧymen ainalysu; ä). sonyŋ saldarynan egın men bau-baqşa ekpeu; b). Ru-jüzge bölınu.
Qazaq aldyŋǧy ekı kedergını qandy qyrǧyn, beibıt künde aştyqtan jappai qyrylu arqyly öttı. Osy zūlmattar endı qaityp kelmes üşın soŋǧy kesel – ūltymyzdy ru-jüzge böluden qūtqaru kerek. Aldyŋǧy ekı keseldı qazaq sanaly türde tüsınıp, onymen özı küresken joq. Iаǧni oǧan sanaly türde jetken joq. Mysaly, Jäŋgır hannyŋ otyryqşylyq saiasaty (mektep , auruhana... aşu), egınşılık pen maldy budandastyryp, asyl tūqym alu täjıribelerın qabyldamady.
Bız köşpendılıkten otyryqşylyqqa ötkenımızben älı künge sanada sol kezdegı:
aa). dästürlerden aryla almai kelemız. Ol turaly avtordyŋ "Qazaq örkenietındegı ūlt jäne ruh mäselesı» maqalasynda (Abai saity). Bız älı künge «dästürdı tek saqtau kerek» degen ūǧymdamyz. Mäsele ony zamanǧa sai damytuda. Dästür aborigen taipalarda myŋdaǧan jyldar boiy özgermei jaqsy saqtalady iaǧni damymaidy. Damymaǧan dästür iaǧni qoǧam qūridy;
ää). Qazaq qoǧamynyŋ demografiiasy da köşpendılık kezındegı bar düniesı bırer at ne tüiege jük bolatyn rasionaldy ekonomikaǧa negızdelgen ūrpaqtyŋ ösuın şekteuden älı qūtylǧan joq. Ol turaly, «1970 jyldary OA respublikalarynyŋ ışınde ösımı eŋ tömen qazaqtar» degen Handingtonnyŋ «Stolknovenie sivilizasii» eŋbegınde keltırılgen jäne 1991 jyldan berı özbek aǧaiynnyŋ sany 13 mlnǧa (QR qazaqtyŋ sanyna) öskende, qazaqtyŋ sanynyŋ oralmannyŋ esebınen bır mln.-ǧa ǧana öskenın nemese jalpy tabiǧi ösımnıŋ bolmaǧanynan köremız. Sondyqtan, mamandar qazaqty öspeitın, iaǧni öşetın halyqtar sanatyna jatqyzuda.
Endı, osy ru-jüzge bölu siiaqty üşınşı zūlmatpen qazaq özı küresıp, odan qūtylmasa, ol kelesı Aqtabanǧa nemese odan zoryna äkeledı.
3. Ǧūndar qūryp bergen Qytai memleketı 5 myŋ jyldan berı bır halyq, bır memleket, bır dın ūstanymdaryna negızdelgen küştı memleket bolsa, türkılerdıŋ taipalar odaǧynan qūrǧan (Mödenıŋ ǧūn, Europadaǧy Attilanyŋ ǧūn patşalyǧy, Bılge-Kültegınderdıŋ qaǧanattary) tolyqqandy memleketter emes, taipalardyŋ əskeri odaqtary ǧana boldy. Qorytyndysynda, olar qūrǧan «jartylai memleketter» ydyrap, ərı jerlerınen aiyrylyp tarih arenasynan ız-tüzsız joǧaldy. Sebebı, el müddesı üşın küresetın kezde olardyŋ köpşılıgı öz ru-taipasynyŋ nemese Türık qaǧanatynyŋ ydyrauyna sebep bolǧan ūiǧyr, qyrǧyz aǧaiyndar öz müddelerın memleketten joǧary qoiyp, el azattyǧyn bodandyqqa aiyrbastaǧan satqyndar boldy. AQŞ sosiology S.Tulmin, «türkılerde memlekettık jüie bolǧan joq» dep dūrys aitady. Tolyqqandy memlekettık jüie Altyn Ordada da, Moǧolstanda da... bolǧan joq. Olardyŋ han sarailary qan sasyp jatty. Qazır de türkı respublikalary örkeniettı jolmen bilık auysuǧa jetken joq, iaǧni olardy basqaratyn är elbasşy memlekettıŋ tūraqty damuyna kezektı kedergı bolady. Ru-taipalyq sana bilegen qoǧamnan el bolaşaǧyn oilaityn tūlǧanyŋ basşy şyǧuy qiyn. Sebebı, ondai tūlǧaǧa qoǧamnyŋ özı qarsy bolady. Bilık uaqytyly, zaŋdy jolmen auyspaǧannan keiın, olardyŋ elbasylaryn taqta ölgenşe otyryp, eldıŋ bolaşaǧyn oilap jatqan eşkım joq.
4, Älem tarihynda, onyŋ ışınde Toinbi eŋbekterınde, "köşpendıler damymaityn örkeniet" degen ūǧym qalyptasty. Sebebı, köşpendıler b.d.d. VIII-IIIǧǧ. grek filosofiiasy, Buddizm, Daosizm, İudaizm damyǧan "Uaqyt osınıŋ" (K.Iаspers) kezınde adamzat aŋyz-äfsana däuırınen jüielengen filosofiia, öner, ǧylym... iaǧni örkeniet däuırıne ötken kezdı "ūiyqtap qalyp", onyŋ mänın älı künge (mysaly Aristotel, Platon, Äl-Farabi... ılımderın) tüsınbeidı. Bızdıŋ tarih onyŋ ışınde şejıre sol jabaiy kezeŋde qalǧan. Oǧan jabysatyndar üşın bızdıŋ jerımız qasiettı (sakraldy). Al, sol jerdegı qazaqtarda nege qasiet joq? Sebebı, ondailardyŋ ūǧymynda atasy bar, ru, jüzı bar, "bärı batyr" (Qūmar Qaraş, "bır kazak bes qazaqty qamşymen aidaidy" deidı). Bıraq Qazaq ūlty, onyŋ tılı men dästürı, jerın qorǧau kerek ekenı t.b. ūlttyq sana qalyptaspaǧan.
Soŋǧy myŋ jylda Qyrymnan Korei tübegıne deiın sozylyp jatqan türkılerdıŋ jerı üş esege azaidy, olar bas bırıktırudıŋ ornyna bırın-bırı qyru soǧystaryn jürgızdı, älem örkenietterınen üirenıp ne özderı örkeniet jasap damymady, öz tarihyn özı jaza almaityn jaǧdaiǧa jettı. Mysaly, RF QR-da 1949-1991jj 500-den astam atom bombasyn jaryp 2 mln adamdy jarymjan qyldy. Paligon aimaqtarynda onkologiialyq auyrulardyŋ deŋgeiı ortaşa statistikalyq körsetkışten 12 ese joǧary. Baiqoŋyrdan radioaktivtıgeptilmen ūşqan raketalar zardaby da sondai. Bız älı künge atom alu ne ǧaryşqa ūşu tehnologiialaryn igergen joqpyz. NEGE? 1950 jyldary Batysta, Mäskeude kvanttyq kafedra, instituttar aşylyp kvanttyq fizika, himiia, biologiiany damytty. Endı qazırgı kompiuterlerden 1000 ese tez, ärı kürdelı esepteitın kvanttyqkompiuter şyǧa bastady. Kvanttyq ǧalymdar tehnologiia men innovasiiada revoliusiia jasap, ony tüpkılıktı özgertedı dep kütılude. Al, türkı elderınde osy salalar boiynşa bır maman joq iaǧni olar qazırgı tehnologiialyq örkenietten de 70-100 jylǧa artta qaldy. Būdan şyǧu üşın ne ısteu kerek? Mäsele sonda!
Halyqaralyq Adam instituty 2013 jyldan berı osy salalardy jüielı damytu turaly «Qazaqstannyŋ jaŋa industrialdyqstrategiiasy» jobasyn (ışınde kvanttyq kompiuter şyǧaru da bar) Ükımetke ūsynǧanmen, äzırge qabyldanatyn türı joq. Sebebı, korrupsiia men plagiattyqqa daǧdylanǧan ministrlıkterge eldıŋ damyǧany keregı joq.
Jalpy, būl qoǧam jüielı daǧdarystyŋ kesırınen qaita tüzelmeitın toqyraudyŋ şegarasynan ötıp turbulenttık jaǧdaiǧa tüstı. Bız azattyǧyn alǧanymen derbes eldı damyta almaǧan arab elderınıŋ jolyna tüstık. Endı «arab revoliusiiasyn» kütu qaldy?! Eldı qūtqarudyŋ negızgı joly, ol halyqtan tıkelei sailanǧan deputattardan tūratyn Parlamenttıŋ eldı bileuıne qol jetkızu. Osy joldy taŋdaǧan, būrynǧy KSRO müşesı Estoniia 2012 jyly älemnıŋ aldyŋǧy qatarly 30 elınıŋ qataryna kırdı.
Abai.kz
