Keńes úkimeti otarlaý saıasaty men ásire dinshildiktiń birneshe uqsas belgilerin anyqtadyq. Bul jalpy jahandyq otarlaý júıeleriniń saıası-ıdeologııalyq, mádenı-ekonomıkalyq jaýlap alý ádisteri bir-birinen alshaq emes degen sóz.
Birinshiden, din taratýshylar da, Keńes úkimeti de qazaq tarıhyn joqqa shyǵaryp, tarıhty ózderinen bastaýǵa tyrysyp baqty. Álıhan Bókeıhan 1913 jyly «Qazaq» gazetine jazǵan «Qazaq tarıhy» degen maqalasynda «Qazaq ishinde hər úıdiń otaǵasy, hər aýyldyń aqsaqaly turǵan bir shejire, burynǵy ótken-ketkennen estigen bilgeni bolsa, keıingi jastarǵa sonyń bərin aıtyp otyrady. Biraq el ishinde júrgen shala mollalar, tarıhtyń ne ekenin bilmegen nadan qojalar tarıh dese eki qulaǵy tik turady. «Təıiri, tarıh nege kerek?! Ol ne aıtady deısin; ənsheıin ertegi, ótirik qoı! Qudaıdyń buıryǵy emes, Muhammedtiń sózi emes, ony oqý-bilý ne kerek!» dep ańqaý elge aramzalyǵyn qylyp, tarıhtan jurttyń kóńilin sýytady» dep moldalardyń ult tarıhyna degen teris pıǵylyn jazady. Áli kúnge shala moldalar osy baǵytta jumys istep keledi. Al Keńes úkimeti qazaqtardyń adam bolýy orystarǵa qosylǵannan bastaldy dese, dinshilder «adasqan ata-babamyzdy arabtar din úıretip týra jolǵa túsirdi» dep sendiredi. Keńes úkimeti kompartııa tarıhyn zertteýge kóńil bólse, jazý biler moldalar shejireni arabtardan (Adam ata, Nuh paıǵambar, Annas sahaba j.t.b.) bastatady. Aqyrynda óz kóne túrik tarıhyna «dinsiz, jabaıy kezeń» dep jek kórýshilik týdyrady.
Ekinshiden, otarlaýshylar búkil mádenıetti ózderinen bastap, ózderin joǵary qoıý arqyly qol astyndaǵy halyqty kemsitip, óz ultynan, ulttyq dástúri men tól mádenıetinen jeritedi. Mysaly, Keńes úkimeti qazaq salt-dástúrlerin «eskiliktiń qaldyǵy» dep atap, aıdar taqsa, dinshilder «shamandyqtyń sarqyty» dep ulttyq erekshelikti joıýǵa tyrysady. Esesine, dinshilder arabtardyń salt-dástúrlerin qazaqqa sińirýge tyrysady. Arabııada ystyq kún bastan ótip, qum qulaq, aýyz, kózge shashyraıtyn sebepti tumshalanýǵa májbúr. Qum balaqty bylǵaıtyn sebepti, ony qysqartý kerek. Bul jerdiń, tabıǵattyń ereksheligine baılanysty ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa qalyptasqan dástúri. Osy kúni qazaqtyń kóptegen dástúrlerin «shırk», «mákúrik» dep joqqa shyǵarýshylar sany artyp keledi.
Úshinshiden, eki tarap ta qazaq tilin joıyp, óz tiliniń ústemdigin júzege asyrýǵa umtyldy. Muhamedjan Tynyshbaıuly «Jat sózder tilimizge eki jaqtan kirip jatyr. Biri – arab, parsy sózderi, moldaǵa oqyǵandar, ekinshisi –oryssha oqyǵandardyń eýropalyq sózderi» dep bul máseleni osydan bir ǵasyr kótergen eken. Reseı ımperııasy, Keńes úkimeti oryssha esim qoıyp, oryssha sóılegen túrik halyqtarynyń ókilderin ǵana qyzmette kóterip, kótermelep, ártúrli jolmen yntalandyryp, óz tilinde sóılegenderdi jabaıy, nadan retinde nasıhattady. Reseıdegi týys halyqtardyń jaǵdaıy áli kúnge solaı. Qazaq der kezinde Táýelsizdikke qol jetkizbegende bizdiń jaǵdaıymyz áldeqaıda qıyn bolar edi. Al dinshilder «Quran túsken arab tili – qasıetti til. Sol tilde jasalǵan minájattyń saýaby mol» dep arab tilin úgittep baǵady. Tipti ózge tilde minájat etýge tyıym salynatyndyǵyn qaıtesiz? Kúnnen kúnge tilimiz arabsha kirme sózdermen shubarlanyp barady. Tipti otarshyl Reseıdiń túrik halyqtaryna Ivan, Petr degen esimdi qujatqa jazdyryp, orystandyrǵany tárizdi dinshilderdiń arabsha esimderdi ıýtýb kanaldarynda ashyq nasıhattap, arabtandyrýǵa umtylýy qalypty jaǵdaıǵa aınalyp barady. Tipti 2017 jyly Qazaqstanda eń kóp qoıylǵan arab esimderi resmı túrde málimdendi.
Tórtinshiden, otarlaýshy elder qol astyndaǵy jurtty jumys kúshi retinde ekonomıkalyq múddege paıdalanýy zańdylyq. Keńes úkimeti Qazaqstandy mal sharýashylyǵy men agrarlyq sala boıynsha qara jumysqa jegiletin el retinde paıdalanýǵa tyrysty. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde maıdan dalasynan Qostanaıǵa zaýyttar jetkizgenimen, soǵys bite sala zaýyttardy qaıta kóshirip áketedi. Qazaqstandy tek shıkizat óńdirýshi retinde paıdalanyp, búkil jer asty baılyǵyn tegin alyp halyqty qanap baqty. Al dinshilder únemi nasıhattaıtyn hıdjabtar, dinı kıimder, tis tazalaıtyn mısýah aǵashy (ýaǵyz tyńdaý barysynda mindetti túrde tis tazalaý quptalady), ıissýlar, arab sháıi, qurma jemisi, táspi, jaınamaz tárizdi dinı buıymdar, qajylyq j.t.b. arab eliniń ekonomıkasyn damytýǵa qyzmet eterin qazaqtar túsinýge talpynbaıdy da. Máselen, aǵzaǵa paıdasynan bólek, qasıetti dinı sıpatyn aıtqanda, o dúnıedegi saýaptardy sanamalap bergende olardan áldeqaıda sapaly, paıdaly dúnıeler ótpeı qalady. Alǵashqy halıfterdiń biri Omar ál-Hattabtyń «Bolashaqta arabtar jumys istemeıdi. Búkil álem arabtarǵa qyzmet etedi» degen qanatty sózi búginge deıin jetip otyr. Rasynda arabtardyń japondar men nemister sııaqty eńbektenbeı-aq, ǵylym-bilimsiz-aq baı bolýyna ejelden saýdamen aınalysyp, saýda-sattyq, marketıng júıesin dinmen baılanystyryp, sátti júzege asyryp otyr. Álemdegi árbir musylman ózderi de baıqamaı arab múddesine qyzmet etedi. Álıhan Bókeıhan «Jylyna 10 oblastan 2500 qazaq Mekkege qajylyqqa barady. Solardyń árbiri ortasha eseppen 500 som aqsha jumsaıdy. Eger sol 500 somnyń eń quryǵanda 10 somyn balalardyń bilimine jumsasa, jalpy bilimge salynǵan aqsha kólemi 25 myń som bolar edi-aý» dep jazady «Muǵalimder jınalysy» atty maqalasynda. Kóregen Álıhan sol kezdiń ózinde arabtardyń ekonomıkalyq múddesin túsinip, sol qajylyqqa ketetin qarjy balalardyń bilimine jumsalý kerek degen oı tujyrymdaıdy.
Besinshiden, otarlaýshylar mindetti túrde ulttyq reńkti, bolmysty, fızıologııalyq pishindi ózgertý baǵytynda da saıası-ıdeologııalyq jumystar júrgizedi. Reseı patshalyǵy jáne Keńes úkimeti úshin orys ulty birinshi sortty bolsa, dinshilder úshin de arabtar sondaı ult sanalady. Olarǵa tipti til tıgizýge bolmaıdy. Sanalaryn ýlap tastaǵany sonsha ony bular tipti qudaıǵa qarsylyq dep uǵady. Arabtar ózge musylmandar arasynda ultaralyq nekeni nasıhattaǵanymen, ózderi qandaryn taza saqtap tek arabpen arab qana úılengendi qup kóredi. Arabtar ózge halyqtardyń qyzdaryn kúń, jezókshe retinde ǵana qoldanyp, óz ultynyń ókiline ǵana úılenedi. Reseı patshalyǵy túrik halyqtarynyń kóbin maly men jerin tartyp alyp, adam men maldaryna túrli aýrýlar taratyp alyp otyrdy. Sodan keıin bosaǵan jerge ózge ulttar men orystardy qonystandyryp, orystandyrý saıasatyn júrgizdi. Keńes úkimeti qazaqtardy da asharshylyq arqyly qyryp, ornyna ózge ulttardy qonystandyryp, ultaralyq nekeni nasıhattady. Bul ulttyń óz tól genafonyn joıyp, qaı el bolsam da maǵan báribir deıtin nemquraıly máńgúrt tobyr qalyptastyratyn eń ońtaıly jol edi.
Altynshydan, Keńes úkimeti óz pikiri bar tulǵalardy, ulttyq qundylyqtardyń janashyrlaryn joıdy. Sosyn qolshoqparlarǵa bılik berip, zııaly qaýymǵa qarsy qoıdy. Tapqa bólip bir halyqty ózara soǵystyryp qoıdy. Qazaqstanǵa din taratýshylar da halyqty túrli topqa bólip, sholaq belsendi dinshilder arqyly eldi túrli ábigerge túsirip jatyr. Ál-Bırýnı arabtardyń Orta Azııaǵa shapqynshylyǵy týraly «Olar kóne túrik eskertkishteri men ondaǵy jazýlardy oqı alatyn kisilerdi túgel joıdy» dep jazady. Erteń Qazaqstan zaıyrly emes, dinı memleketke aınalsa, osy bilimsiz sholaq belsendiler óz kózqarasy bar azamattarǵa «kápirler» dep taǵy da repressııa jasaýǵa ázir turany baıqalady. Mundaıdyń betin bizden aýlaq qylsyn!
Biz baıqaǵan negizgi uqsastyqtar – osylar. Qurmetti oqyrman, Siz Keńes úkimeti (Reseı ımperııasy) men ásire dinshildikten qandaı sáıkestikter ańǵardyńyz?
Arman SERIKULY,
«Adyrna» ulttyq portaly
