Elimizdiń Dúnıejúzilik saýda uıymyna kirgenine 2 jyldan asty. Osy eki jylda DSU qanshalyqty paıda kórdik? Áý basta kól kósir tabysqa kenelemiz degen Úkimet sońǵy jyldary bul týraly lám-mım demeıtin boldy. Al sarapshylar atalǵan uıymnyń paıdasynan zııany kóp ekenin aıtady.
Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe bolý bizdiń ekonomıkamyzdy jańa kókjıekterge bastaıdy» dep málimdegen edi Sondaı-aq, prezıdent atalǵan uıymǵa múshe bolý otandyq kásiporyndarymyzdyń shetel naryqtaryna shyǵýyn qamtamasyz etip, tutynýshylar úshin taýar men qyzmetterdiń keń aýqymyna tańdaý jasaýǵa jol ashady degen-di. Ókinishke qaraı qarapaıym halyqtyń DSU kútken úmiti aqtalmaǵan tárizdi. Endeshe 19 jyldan beri atalǵan uıymǵa múshe bolýǵa nege umtyldyq?
DSU BOLAShAQTA PAIDA KÓREMIZ
Úkimettiń bastamalaryn únemi maqtap júretin belgili ekonomıst Rahman Alshanovtyń ózi DSU qandaıda bir paıda kórmegenimizdi aıtady. Alaıda ol aldaǵy ýaqytta atalǵan uıymnan tabysqa jetýimiz múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
– Dúnıejúzilik saýda uıymyna kirmeı turǵan kezdiń ózinde bizdiń elge kóptegen taýarlar kedergisiz keletin. Sondyqtan da ataǵan saýda uıymyna múshe bolǵannan keıin pálendeı paıda taptyq dep aıta almaımyn. Jalpy DSU kirgendegi eń basty maqsatymyzdyń biri – shet elge taýar jiberý bolatyn. Alaıda bizdiń daıyn taýarlarymyz bolmaǵandyqtan eksportqa eshqandaı ónim shyǵara almaı otyrmyz. Mysaly, Astanadaǵy lokomotıv qurastyratyn zaýyt jylyna 100 teplovoz shyǵarýǵa qaýqarly. Ókinishke qaraı otandyq teplovozdy Túrkimenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Estonııa syndy kishkentaı memleketter aldy. Bir qyzyǵy irgemizdegi kórshimiz ári ekonomıkalyq seriktes bolyp sanalatyn Reseı bizden teplovoz satyp almaı otyr. Shyn mánisin de Qazaqstan óziniń daıyn ónimder shet elge satqan kezde ǵana DSU paıda kóredi. Meniń oıymsha atalǵan uıym bolashaqqa ashylǵan esik bolyp sanalady. Áıtse de, biz bolashaqty tolyǵymen ıgere almaı jatyrmyz, – deıdi ol.
Iá, ekonomıstiń aıýynsha, halyqaralyq saýda uıymynan bolashaqta paıda kóredi ekenbiz. Árıne «Qazaqstan 2030» jáne «Qazaqstan-2050» strategııasy syndy tym uza merizimge jospar quratyn elde buǵan tańǵalýdyń qajeti joq. Alaıda DSU durystap paıda kórmegenimizdiń eń negizgi sebebi kelisim-shartty durystap júrgizbegenimiz bolyp otyr.
DSU PAIDA KÓRÝ ÚShIN NE ISTEÝ KEREK?
Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory Baýyrjan Isabekov DSU paıda kórmeýimizdiń basty sebebin kelisim-sharttaǵy kemshiliktermen baılanystyrady. Sondyqtan da ol atalǵan uıymnan paıdadan góri zııan shegip jatqanymyzdy jasyrmaıdy.
– Mysaly Japonııa eli naǵyz naryqtyq ekonomıkasy damyǵan el bolyp sanalady. Halqynyń deni kúrish ósirýmen aınalysady. Alaıda kún shyǵys eli oıly-qyratty taýly aımaqta ornalasqandyqtan kúrish ósirý tıimsiz. Máselen elde kúrish ósirý irgedegi qytaıǵa qaraǵanda 200 paıyzǵa qymbat. Biraq DSU sheshimi boıynsha, qytaı kúrishine kvota jasaýǵa bolmaıdy. Soǵan qaramaı Japonııa DSU kirerdiń aldynda shet elden keletin kúrishke kedendik baj salýǵa ruqsat berińder degen sheshim shyǵaryp aldy. Al bizdiń Úkimet atalǵan uıymǵa qandaı talap-tilekter boıynsha múshe bolǵanyn túsindirgen joq. Biraq bizdiń bılik taýarǵa ústeme retinde 10 paıyz kedendik baj salýǵa ruqsat aldyq dep málimdedi. Desek te bir jyldyq ınflıaııa resmı derek boıynsha 15-17, tipti 22 paıyz bolyp ketti. Al azyq-túlikter, onyń ishinde kartoshka 70-80 paıyzǵa deıin qymbattady. Biraq biz shet elden keletin kartoshkalarǵa 10 paıyzdan artyq kedendik baj qoıa almaımyz, – deıdi ol.
Ekonomıstiń aıtýynsha, Úkimet otandyq kásipkerlerdi qorǵaı almaı otyr. Óıtkeni bılik áý basta otandyq taýap óndirýshilerdiń quqyǵyn qorǵaýdy esten shyǵaryp alǵan.
– Úkimet «DSU múshe bolsaq boldy» dep kelisim-sharttarǵa qol qoıa bergen tárizdi. Osyndaı nemquraılyqtyń saldarynan otandyq taýar óndirýshilerdi kúızeliske alyp keldik. Bir sózben aıtqanda óndiristi taýarlardy shyǵarýǵa arnalǵan naryq tutyný narqyna aınaldy. Mysaly «Prokter end gembl» deıtin kir jýatyn untaq shyǵaratyn dúnıejúzilik iri kompanııa bar. Buǵan deıin Kentaý men Jambyl oblysynda kir qýatyn untaqtar shyǵaratyn. Otandyq untaqtyń qoraby «Prokter end gembl» syndy kóz tartpaǵynymen óte sapaly bolatyn. Ókinishke qaraı ózimizdiń otandyq kir jýatyn untaq pen sabyndarymyz sońǵy kezderi joq bolyp ketti. Sondyqtan da men DSU eshqandaı paıda tapqan joqpyz dep nyq senimmen aıta alamyn. Iá, bizdiń atalǵan uıymǵa múshe bolýymyz shet eldiń taýar óndirýshilerine tıimdi boldy, – deıdi ol.
Baýyrjan Isabekov DSU múshe bolǵan kezde barlyq taýar óndirýshilerdiń múddesin qorǵaý múmkin emes ekenin aıtady. Alaıda ol DSU paıda kórý úshin 3-4 otandyq taýarymyzdy qoldaıtyn naryqtyq tetik engizý kerek edi degen pikirde. Máselen aýyl sharýashylyǵyna qatysty negizgi taýar óndirýshilerdiń múddesi qorǵalsa nur ústine nur bolar edi. Sondaı-aq ekonomıst kedendik baj 10 paıyz emes, ınflıaııaǵa sáıkes bolýy kerek ekenin eskertedi.
ARZAN NESIE AŃYZ BA, AQIQAT PA?
Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe bolǵan kezde jurt arasynda «Shet eldiń bankteri elimizge kelip, arzan paıyzben nesıe beredi eken» dep sybys shyqqan bolatyn. Bul áńgime qanshalyqty ras? Rahman Alshanovtyń aıtýynsha, DSU talaptary boıynsha shet eldiń bankteri elimizge kelip jumys jasaýy múmkin.
– Alaıda bul máselege qatysty kelisim-shartqa áli qol qoıylǵan joq. Osy rette men shet eldik bankterdiń elge kelip jumys jasaýy qaýipti ekenin aıtar edim. Eń birinshiden olar uzaq merizimge bizge arzan nesıe beredi. Qaýipti deıtinim shet eldik bankter nesıeni teńgemen emes dollarmen berýi múmkin. Eger teńge qunsyzdanyp ketse otandyq bankterdiń 15 paıyz nesıesi arman bolyp qalady. Máselen bank 10 paıyzben nesıe bergenimen teńge 20-30 paıyzǵa qunsyzdanyp ketse halyqqa qıyn soǵady, – deıdi ol.
Al Baýyrjan Isabekovtyń oıynsha, shet eldik bankterdiń elge kelip jumys jasaýy ekitalaı. Óıtkeni ol bizdiń eldiń tartymdylyǵy tómen ekenin aıtady.
– Kel kelgen memlekette tutynýshylardyń satyp alý múmkinshili joǵary bolsa onda bankter jumys jasaýǵa tyrsady. Alaıda bizdiń eldiń tartymdylyǵy DSU múshe 90 memlekettiń arasynda 78-80 oyrnda tur. Iaǵnı, eldiń satyp alý múmkinshiligi óte tómen. Onyń ústine Ulttyq bnk bazalyq stavkany jaqynda ǵana 10,25 paıyzǵa túsirdi. Sondyqtan da bank qalaı bolǵan kúnniń ózinde 17-18 paıyzben nesıe berýge májbúr bolady. Ókinishke qaraı mundaı paıyzdaǵy nesıeni halyq ala almaıdy. Alǵan kúnniń ózinde 87 paıyzǵa deıin qaıtarymdylyǵy joq. Bir sózben aıtqan da bizdiń tartymdylyǵymyz tómen bolǵannan keıin shet eldik bankter kelmeı jatyr, – deıdi ol.
Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Táýelsizdik dáýiri» kitabyndaǵy 33 nátıjeniń 25-tarmaqshasy DSU arnalǵan. Shyn mánisinde halyqaralyq saýda uıymyna múshe bolyp qabyldanýymyzdan qandaı bir nátıje bolmaı tur. Ony biz sarapshylardyń sózi men kúndelikti turmystan anyq ańǵaryp otyrmyz.
_______________________________________________________________________________________________________________________
Serǵalı ASLANBEK
"Adyrna" ulttyq portaly
