ەلىمىزدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەنىنە 2 جىلدان استى. وسى ەكى جىلدا دسۇ قانشالىقتى پايدا كوردىك؟ ءاۋ باستا كول كوسىر تابىسقا كەنەلەمىز دەگەن ۇكىمەت سوڭعى جىلدارى بۇل تۋرالى ءلام-ميم دەمەيتىن بولدى. ال ساراپشىلار اتالعان ۇيىمنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ ەكەنءىن ايتادى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولۋ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى جاڭا كوكجيەكتەرگە باستايدى» دەپ مالىمدەگەن ەدى سونداي-اق، پرەزيدەنت اتالعان ۇيىمعا مۇشە بولۋ وتاندىق كاسىپورىندارىمىزدىڭ شەتەل نارىقتارىنا شىعۋىن قامتاماسىز ەتىپ، تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تاۋار مەن قىزمەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمىنا تاڭداۋ جاساۋعا جول اشادى دەگەن-ءدى. وكىنىشكە قاراي قاراپايىم حالىقتىڭ دسۇ كۇتكەن ءۇمىتى اقتالماعان ءتارىزدى. ەندەشە 19 جىلدان بەرى اتالعان ۇيىمعا مۇشە بولۋعا نەگە ۇمتىلدىق؟
دسۇ بولاشاقتا پايدا كورەمىز
ۇكىمەتتىڭ باستامالارىن ۇنەمى ماقتاپ جۇرەتىن بەلگىلى ەكونوميست راحمان الشانوۆتىڭ ءوزى دسۇ قاندايدا ءبىر پايدا كورمەگەنىمىزدى ايتادى. الايدا ول الداعى ۋاقىتتا اتالعان ۇيىمنان تابىسقا جەتۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.
– دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرمەي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ ەلگە كوپتەگەن تاۋارلار كەدەرگىسىز كەلەتىن. سوندىقتان دا اتاعان ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولعاننان كەيىن پالەندەي پايدا تاپتىق دەپ ايتا المايمىن. جالپى دسۇ كىرگەندەگى ەڭ باستى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى – شەت ەلگە تاۋار جىبەرۋ بولاتىن. الايدا ءبىزدىڭ دايىن تاۋارلارىمىز بولماعاندىقتان ەكسپورتقا ەشقانداي ءونىم شىعارا الماي وتىرمىز. مىسالى، استاناداعى لوكوموتيۆ قۇراستىراتىن زاۋىت جىلىنا 100 تەپلوۆوز شىعارۋعا قاۋقارلى. وكىنىشكە قاراي وتاندىق تەپلوۆوزدى تۇركىمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، ەستونيا سىندى كىشكەنتاي مەملەكەتتەر الدى. ءبىر قىزىعى ىرگەمىزدەگى كورشىمىز ءارى ەكونوميكالىق سەرىكتەس بولىپ سانالاتىن رەسەي بىزدەن تەپلوۆوز ساتىپ الماي وتىر. شىن ءمانىسىن دە قازاقستان ءوزىنىڭ دايىن ونىمدەر شەت ەلگە ساتقان كەزدە عانا دسۇ پايدا كورەدى. مەنىڭ ويىمشا اتالعان ۇيىم بولاشاققا اشىلعان ەسىك بولىپ سانالادى. ايتسە دە، ءبىز بولاشاقتى تولىعىمەن يگەرە الماي جاتىرمىز، – دەيدى ول.
ءيا، ەكونوميستىڭ ايۋىنشا، حالىقارالىق ساۋدا ۇيىمىنان بولاشاقتا پايدا كورەدى ەكەنبىز. ارينە «قازاقستان 2030» جانە «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى سىندى تىم ۇزا مەرىزىمگە جوسپار قۇراتىن ەلدە بۇعان تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق. الايدا دسۇ دۇرىستاپ پايدا كورمەگەنىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى كەلىسىم-شارتتى دۇرىستاپ جۇرگىزبەگەنىمىز بولىپ وتىر.
دسۇ پايدا كورۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باۋىرجان يسابەكوۆ دسۇ پايدا كورمەۋىمىزدىڭ باستى سەبەبىن كەلىسىم-شارتتاعى كەمشىلىكتەرمەن بايلانىستىرادى. سوندىقتان دا ول اتالعان ۇيىمنان پايدادان گورى زيان شەگىپ جاتقانىمىزدى جاسىرمايدى.
– مىسالى جاپونيا ەلى ناعىز نارىقتىق ەكونوميكاسى دامىعان ەل بولىپ سانالادى. حالقىنىڭ دەنى كۇرىش وسىرۋمەن اينالىسادى. الايدا كۇن شىعىس ەلى ويلى-قىراتتى تاۋلى ايماقتا ورنالاسقاندىقتان كۇرىش ءوسىرۋ ءتيىمسىز. ماسەلەن ەلدە كۇرىش ءوسىرۋ ىرگەدەگى قىتايعا قاراعاندا 200 پايىزعا قىمبات. بىراق دسۇ شەشىمى بويىنشا، قىتاي كۇرىشىنە كۆوتا جاساۋعا بولمايدى. سوعان قاراماي جاپونيا دسۇ كىرەردىڭ الدىندا شەت ەلدەن كەلەتىن كۇرىشكە كەدەندىك باج سالۋعا رۇقسات بەرىڭدەر دەگەن شەشىم شىعارىپ الدى. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت اتالعان ۇيىمعا قانداي تالاپ-تىلەكتەر بويىنشا مۇشە بولعانىن تۇسىندىرگەن جوق. بىراق ءبىزدىڭ بيلىك تاۋارعا ۇستەمە رەتىندە 10 پايىز كەدەندىك باج سالۋعا رۇقسات الدىق دەپ مالىمدەدى. دەسەك تە ءبىر جىلدىق ينفلياتسيا رەسمي دەرەك بويىنشا 15-17, ءتىپتى 22 پايىز بولىپ كەتتى. ال ازىق-تۇلىكتەر، ونىڭ ىشىندە كارتوشكا 70-80 پايىزعا دەيىن قىمباتتادى. بىراق ءبىز شەت ەلدەن كەلەتىن كارتوشكالارعا 10 پايىزدان ارتىق كەدەندىك باج قويا المايمىز، – دەيدى ول.
ەكونوميستىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەت وتاندىق كاسىپكەرلەردى قورعاي الماي وتىر. ويتكەنى بيلىك ءاۋ باستا وتاندىق تاۋاپ وندىرۋشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى ەستەن شىعارىپ العان.
– ۇكىمەت «دسۇ مۇشە بولساق بولدى» دەپ كەلىسىم-شارتتارعا قول قويا بەرگەن ءتارىزدى. وسىنداي نەمقۇرايلىقتىڭ سالدارىنان وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى كۇيزەلىسكە الىپ كەلدىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءوندىرىستى تاۋارلاردى شىعارۋعا ارنالعان نارىق تۇتىنۋ نارقىنا اينالدى. مىسالى «پروكتەر ەند گەمبل» دەيتىن كىر جۋاتىن ۇنتاق شىعاراتىن دۇنيەجۇزىلىك ءىرى كومپانيا بار. بۇعان دەيىن كەنتاۋ مەن جامبىل وبلىسىندا كىر قۋاتىن ۇنتاقتار شىعاراتىن. وتاندىق ۇنتاقتىڭ قورابى «پروكتەر ەند گەمبل» سىندى كوز تارتپاعىنىمەن وتە ساپالى بولاتىن. وكىنىشكە قاراي ءوزىمىزدىڭ وتاندىق كىر جۋاتىن ۇنتاق پەن سابىندارىمىز سوڭعى كەزدەرى جوق بولىپ كەتتى. سوندىقتان دا مەن دسۇ ەشقانداي پايدا تاپقان جوقپىز دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن. ءيا، ءبىزدىڭ اتالعان ۇيىمعا مۇشە بولۋىمىز شەت ەلدىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرىنە ءتيىمدى بولدى، – دەيدى ول.
باۋىرجان يسابەكوۆ دسۇ مۇشە بولعان كەزدە بارلىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتادى. الايدا ول دسۇ پايدا كورۋ ءۇشىن 3-4 وتاندىق تاۋارىمىزدى قولدايتىن نارىقتىق تەتىك ەنگىزۋ كەرەك ەدى دەگەن پىكىردە. ماسەلەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى نەگىزگى تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسى قورعالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سونداي-اق ەكونوميست كەدەندىك باج 10 پايىز ەمەس، ينفلياتسياعا سايكەس بولۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى.
ارزان نەسيە اڭىز با، اقيقات پا؟
دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولعان كەزدە جۇرت اراسىندا «شەت ەلدىڭ بانكتەرى ەلىمىزگە كەلىپ، ارزان پايىزبەن نەسيە بەرەدى ەكەن» دەپ سىبىس شىققان بولاتىن. بۇل اڭگىمە قانشالىقتى راس؟ راحمان الشانوۆتىڭ ايتۋىنشا، دسۇ تالاپتارى بويىنشا شەت ەلدىڭ بانكتەرى ەلىمىزگە كەلىپ جۇمىس جاساۋى مۇمكىن.
– الايدا بۇل ماسەلەگە قاتىستى كەلىسىم-شارتقا ءالى قول قويىلعان جوق. وسى رەتتە مەن شەت ەلدىك بانكتەردىڭ ەلگە كەلىپ جۇمىس جاساۋى قاۋىپتى ەكەنىن ايتار ەدىم. ەڭ بىرىنشىدەن ولار ۇزاق مەرىزىمگە بىزگە ارزان نەسيە بەرەدى. قاۋىپتى دەيتىنىم شەت ەلدىك بانكتەر نەسيەنى تەڭگەمەن ەمەس دوللارمەن بەرۋى مۇمكىن. ەگەر تەڭگە قۇنسىزدانىپ كەتسە وتاندىق بانكتەردىڭ 15 پايىز نەسيەسى ارمان بولىپ قالادى. ماسەلەن بانك 10 پايىزبەن نەسيە بەرگەنىمەن تەڭگە 20-30 پايىزعا قۇنسىزدانىپ كەتسە حالىققا قيىن سوعادى، – دەيدى ول.
ال باۋىرجان يسابەكوۆتىڭ ويىنشا، شەت ەلدىك بانكتەردىڭ ەلگە كەلىپ جۇمىس جاساۋى ەكىتالاي. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ ەلدىڭ تارتىمدىلىعى تومەن ەكەنىن ايتادى.
– كەل كەلگەن مەملەكەتتە تۇتىنۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ مۇمكىنشىلى جوعارى بولسا وندا بانكتەر جۇمىس جاساۋعا تىرسادى. الايدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ تارتىمدىلىعى دسۇ مۇشە 90 مەملەكەتتىڭ اراسىندا 78-80 وىرندا تۇر. ياعني، ەلدىڭ ساتىپ الۋ مۇمكىنشىلىگى وتە تومەن. ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق بنك بازالىق ستاۆكانى جاقىندا عانا 10,25 پايىزعا ءتۇسىردى. سوندىقتان دا بانك قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە 17-18 پايىزبەن نەسيە بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. وكىنىشكە قاراي مۇنداي پايىزداعى نەسيەنى حالىق الا المايدى. العان كۇننىڭ وزىندە 87 پايىزعا دەيىن قايتارىمدىلىعى جوق. ءبىر سوزبەن ايتقان دا ءبىزدىڭ تارتىمدىلىعىمىز تومەن بولعاننان كەيىن شەت ەلدىك بانكتەر كەلمەي جاتىر، – دەيدى ول.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» كىتابىنداعى 33 ناتيجەنىڭ 25-تارماقشاسى دسۇ ارنالعان. شىن مانىسىندە حالىقارالىق ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولىپ قابىلدانۋىمىزدان قانداي ءبىر ناتيجە بولماي تۇر. ونى ءبىز ساراپشىلاردىڭ ءسوزى مەن كۇندەلىكتى تۇرمىستان انىق اڭعارىپ وتىرمىز.
_______________________________________________________________________________________________________________________
سەرعالي اسلانبەك
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
