1822 jyldyń 6 aqpanynda, Qytaılyq - «Tek Sın» kemesi, Ońtústik – Qytaı teńizine qarasty, Bank aralynyń mańynda sýǵa ketti. Kemeniń ishinde 1800 ımmıgrantpen, úlken kólemdegi farfor boldy. Apat saldarynan, 1600 – ǵa jýyq jolaýshy qaza tapty. Kóptegen adam shyǵyny oryn alǵan teńiz apatyn, HIH ǵasyrdaǵy eń úlken apaty retinde kórsetedi. 1999 jyly, «Tek Sın» kemesinen 300 myńǵa jýyq farfor ónimderin alyp shyǵady. Keıin bul ónimder, Shtýtgart qalasynda aýkıonǵa qoıyldy.
Tek Sın kemesi (Qytaı tilinen aýdarǵanda, «Naǵyz juldyz» - degen maǵyna beredi) – Qytaıdyń Sıamynıa qalasyna tıesili. HIH ǵasyrda farforǵa toly keme, tolyǵymen sý astyna ketti. Tek 1999 jyly ǵana kemeniń keıbir bólikterin jer betine shyǵara aldy. Negizi naǵyz tragedııa - «Farforly Tıtanık» kemesi ishindegi 1800 – ge jýyq adamnyń, 1600 – niń qaıtys bolýy. Keıbir derekterde, djonka ishinde 2000 adam boldy dep kórsetiledi.
Djonka – Qytaıdyń dástúrli jelkendi kemesi. Teńizge jáne ózenge jaqyn aımaqtarda ǵana qoldanady. Ólshemi men syıymdylyǵy úlken djonkalar, uzaq saparlarǵa daıyn degen sóz.
«Tek Sın» kemesi – Qytaı tarıhyndaǵy eń úlken djonkalardyń biri. Bıiktigi – 35 metrge deıin jetedi. 1000 tonnaǵa deıingi júkti beımaral kótere alady. 1822 jyldyń 14 qańtaryn da, Sıamynıa qalasynan «Tek Sın» kemesi saparǵa attanady. Keme attanǵan aımaq, sondaı –aq Fýzıan provınııasyna da jaqyn bolatyn. Marshýrttyń negizgi baǵyty, Taıvan buǵazy arqyly, Malakka túbegine jetý. Kemedegi 1800 adamnyń, 1600 jaǵdaıy joq kedeı ımmıgranttar edi. Kemedegi ımmıgranttar, Iava araldarynan túsip, ózderine úı salýdy oılady, armandady. Immıgranttardyń barlyǵy derlik «Tek Sın» kemesine bıletti qaryz alý arqyly aldy dese de bolady. Olardyń belgili bir turǵy da qarjylary joq edi. Keıin qaryz ıesine jumys istep, aqshalaryn qaıtarýdy kózdedi. Ol kezde, «ýaqytsha quldyq» beleń alyp turdy.
Kemedegi ımmıgranttardyń jaǵdaıy keremet bolmady. Jerde, kemeniń árbir jerinde túnedi. Kúndelikti tamaqtary úshin bir – birimen arpalysqa tústi. Kerisinshe, «Tek Sın» kemesi ishindegi júk óte baǵaly boldy. Al adamdar joq. Paradoks.
Djonka ishinde tek farforlar ǵana bolmady. Keme, XVII – XVIII ǵa tıesili Eýropalyqtar úshin asa qundy zattardy da ákele jatty. Sonymen qatar keme ishi, sháı, jibek matalar, túrli-tústi qaǵazdar, bambýktan jasalǵan jıhazdar, qytaılyq dári-dármektekterge, maı, kúmis buıymdarǵa toly boldy.
Keme baǵytynyń fınaldyq kezeńi, únemi júzip júrgen úırenshikti Banka-Sýmmatra araldary arqyly emes, Gaspar buǵazy arqyly júzdi, kemeniń baǵytyn ózgertken, eshkim júrip kórmegen jańa jolǵa bastaǵan kapıtan Io Taýka bolatyn. Io Taýka aldymen ýaqyt utqysy keldi, sondaı-aq sany sumdyq-kóp kemedegi ımmıgranttar ashtyqqa tap bola ma dep oılady, teńiz qaraqshylarynan qoryqqandyǵy taǵy bar. Biraq jańa baǵyt sátti bolmady.
Jańa marshýrtpen júzip kele jatyrǵan keme, 5 aqpan kúni Belvıder rıfine soqtyǵysyp jyldam qarqynda 30 metrge deıin tereńdik ke sý astyna ketip, joq boldy. Keme 300 km shydaǵan da, Batavııaǵa jetýshi edi.
Negizi baǵytty 100 metrge batysqa qaraı burǵanda keme sýǵa ketpeı, sońǵy núktege kedergisiz jeter edi. Al kemedegi adamdar ózderine qaýip tóngenin múldem baıqamaıtyn da. Soltústik-batystan soqqan mýsson jelderi de tragedııaǵa sebepshi bolǵan.
«Tek Sın» kemesiniń artynan, «Van Kan» kemesi de kele jatyrǵan bolatyn. Keme ishinde Iava araldaryna bet alǵan ımmıgranttar kóp edi. Bort ta 198 ǵana adam boldy. «Van Kan» kemesi kapıtany zıalıan Lıma, Io Taýkamen Gonkongqa jaqyn, Lındın araldary mańynda kezdesken bolatyn. Áńgimeden soń Io Taýka óz kemesiniń baǵytyn ózgertti. Alaıda qaıǵyly oqıǵa oryn alǵan soń, zıalıan Lıma djonka baǵyty ózgerýine óziniń tıitteı de qatysy joq ekenin aıtty. Sý astyna ketken kemeniń 18 jolaýshysy «Van Kan» kemesine minip úlgerdi. Kapıtan zıalıan Lıma qaıǵyly oqıǵa kezinde djonka júrisin toqtatpaı júre berýdi buıyrdy. Djonka uzaq turyp sýǵa ketkenderge kómektesken jaǵdaıda, óziniń kemesi de apatqa ushyraıdy dep oılady.
Apat oryn alǵannan keıin aımaq kemeniń qaldyqtary men sýǵa ketken adamdar denesine lezde toldy. Ishinde aman qalǵandardary da az bolmady. Biraq olardyń ózi shaqqa júrgen bolatyn. Kelesi kúni brıtandyqtarǵa tıesili «Indiana» kemesi 190 jolaýshyny qutqaryp qala aldy. Osy erligi úshin keme kapıtany Djeıms Perl, Nıderland koroli I Vılgelmnen «batyldyǵy úshin» - medalin aldy.
Keme apaty beıbitshilik zamanyndaǵy eń úlken qaıǵyly oqıǵalardyń biri bolyp tirkeldi. «Tıtanık» kemesi apaty kezinde – 1635 adam qaza tapqan bolatyn.
1999 jyldyń 12 mamyryn da, «baǵaly zattar ańshysy» Maıkl Hetcher keme qaldyqtaryn taba aldy. Maıkl 600 myńǵa jýyq zatty jer betine shyǵara aldy. Keıin kemeden tabylǵan zattar, 14,5 mln dollorǵa aýkıon da satyldy. Solaı bireýlerge ókinish pen ólim syılaǵan «Tek Sın» kemesi bireýlerdiń baǵyn ashty.
Aqtilek Bısembaı
