Moŋǧoliiaǧa sapar: Arqadan Altaiǧa deiıngı ūzaq jol

"Atyŋ barda jer tany jelıp jürıp, asyŋ barda el tany berıp jürıp" degen eken atalarymyz. Izdegenge sūraǧan degendei, Qojabergen batyrdyŋ 320 jyldyǧy mereitoiyna orai Moŋǧoliiaǧa barudyŋ retı tüstı. Batyr babamyzdyŋ ūrpaqtary Astanadan Moŋǧoliiaǧa mädeni sapar ūiymdastyrdy. Bız bır kölıkte tört adambyz. Qasymda ataqty Segız Serını zertteuşı, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Ospan Serık Kärıbaiūly, ekınşısı – Amangeldı Qūrmetūly kölık tızgınınde. Amangeldı – törtbaq, dembelşeleu kelgen sary jıgıt, "Aiqyn" gazetınıŋ astanadaǧy jetekşısı. Onyŋ üstıne Qazaq radiosynda, telearnalarda ünemı saraptama jürgızetın saiasatkerlıgı taǧy bar. Är söz ben är ısten astar ızdegen saqtanympaz azamat. Üşınşı azamat – qaraǧandylyq, kömır şahtasynyŋ mamany. Ol da – är ıstı äldeneşe ret qadaǧalamasa basy auyratyn, taqauyrlatudy boiyna sıŋırgen eŋselı sary jıgıt, Jūldyzbek Qoişybaiūly. Amangeldı men Jūldyzbektıŋ tuǧan jerlerı Moŋǧoliianyŋ Baian Ölgei aimaǧy bolǧandyqtan, atalǧan ölkege jiı barady eken. Bızdıŋ jolbasşylarymyz da solar.

Bız Astanadan jeke kölıkpen şyqtyq

Saparymyzdy nauryzdyŋ bes kündık demalysyna turalaǧan bolatynbyz. Jol alys, 2000 şaqyrymnan asady. Astana – Pavlodar tas jolynan keiın, Şarbaqty audany arqyly Reseidıŋ Qūlyndy audanyna ötesız. Odan ärmen Altai ölkesınıŋ Barnauyl qalasyn basyp Altai Respublikasyna, sosyn mūndaǧy Qoş aǧaş audany arqyly Moŋǧoliianyŋ Baian Ölgei aimaǧyna kıredı ekenbız. Baian Ölgei aimaǧynan Qazaqstanǧa kelıp qonystanǧan qandastarymyz köp bolǧandyqtan, būl aimaqqa är künı qatynaityn avtobustar men aralyq taksiler qaişylysyp jatady desek artyq bolmas. Astanadan Baian Ölgeige deiın aparatyn taksi pūly 15000 teŋgeden. Al Pavlodardan ary 12000 teŋgege kelısuge bolady. Al jer körıp, emın-erkın aralaǧyŋyz kelse, ärine jeke kölıkpen şyqqan dūrys. Bız Amangeldınıŋ Şkoda markaly jeŋıl kölıgıne otyrdyq. Janarmaiǧa da ünemdı. Alys jolda 100 şaqyrym üşın bar bolǧany 6-7 litr benzin jaǧady. Saqtyqta qorlyq joq. Kölıktı alys jolǧa şyǧar aldynda motory men qozǧaltqyşynyŋ mailaryn auystyryp, jalpy tekserısten ötkızıptı.

Iske sät: Moŋǧoliiaǧa da, Reseige de viza joq

Astanadan 18 nauryz künı taŋda attandyq. Kün jyly, jol ainadai. Astana – Pavlodar tasjolynyŋ 75 paiyzdaiy töselıp bıtken eken. Tüske taman Pavlodar qalasyna 15 şaqyrym qalǧanda qasymyzdaǧy qosşy Toiota Prado markaly däu kölıkten aqau şyǧyp, qaqalǧan soŋ, toqtauǧa tura keldı.

Reseige saparlap şyqqan kölık jürgızuşılerge: Esıŋızde bolsyn, mūnda jeke kölıkpen baratyndar üşın Reseidıŋ saqtandyru polisın alu mındettı. Onyŋ üstıne senımhat arqyly jürseŋız, onyŋ ışınde "şetelde jürgızuge" dep bergen arnaiy rūqsaty boluy kerek. "Basqaruǧa jäne satuǧa" dep berılgen senımhat jaramsyz. Jürgızu kuälıgı men kölıktıŋ jäne özıŋızdıŋ tölqūjatyŋyz janyŋyzda boluy kerek.

Qazaqstan – Resei şekarasy 24 saǧat aşyq

Pavlodar qalasynan ary 200 şaqyrymda ekı el arasyn jalǧaityn Dostyq şekara ötkelı bar. Keşkı saǧat 18.00-de soǧan jetıp jyǧyldyq. Şekara ötkelı täulık boiy ırkılıssız jūmys ısteidı eken. Mūnda qol jükterın qatty qadaǧalaidy. Jäne "şekaradan şyǧuǧa bolmaityn sanksiiaǧa ılıngen" mälımetter bazasynda atyŋyzdyŋ bar–joǧy tekserıledı. Onda ekı türlı mälımet qoimasy bar. Bırı – memlekettık, ekınşısı – şekaralyq. Eger şekaralyq qambadan aty-jönıŋız kezdesse, memlekettık bazaǧa sūranys jıberedı. Bar bolǧany bes minutta olardan jauap ta keledı. Eger memlekettık qambada aty-jönıŋız tabylyp jatsa, şekaradan şyǧa almaisyz. Būl derekter sot oryndauşylardyŋ ūsynysymen qambaǧa enetını belgılı. Sol sebeptı, şetelge şyǧar aldynda sol bazany qarap alǧanyŋyz abzal. Ol üşın üide otyryp–aq, Ädılet ministrlıgınıŋ saiyndaǧy sılteme arqyly Qazaqstan Respublikasy şegınen şyǧuy uaqytşa şektelgen tūlǧalardyŋ tızımı arqyly teksere alasyz.

Pavlodar qalasynan da kölıkterge arnalǧan reseilık saqtandyru polisın aluǧa bolady

Resei şekarasyna jeke kölıkpen kırer aldynda, ne kırgennen keiın osy eldıŋ kölık qūralyna arnalǧan saqtandyru polisın aluǧa mındettısız. Saqtandyru eŋ kemı 15 künge berıledı. Baǧasy da kölık qūralynyŋ at küşıne, saqtandyru polisınıŋ merzımıne bailanysty. Mysaly, qozǧaltqyşy 1.2 kölemge 15 künge 1900 rubl eken. Al reseilık saqtandyru polisın almaǧan jaǧdaida jol saqşylary aiyppūl salady. Onyŋ mölşerı 800 rublden bastalady. Bır retten keiın tek 24 saǧat ışınde sızge basqa aiyppūl sala almaidy. Salynǧan ştrafty 20 kün ışınde töleseŋız onyŋ 50 paiyzy keşırıledı. Iаǧni 400 rubl töleisız. Eger saqtandyru polisın tölemei, üş retten artyq ūstalyp, aiyppūl sany 3 retten assa jäne salynǧan bırneşe aiyppūldy jürgızuşıler uaqytynda tölemese, olar Reseige kıru qūqynan sot arqyly aiyrylady. Saqtandyru polisın Resei şekarasy maŋynan, tıptı Pavlodar sekıldı özımızdıŋ ırı qalalardan da aluǧa bolady.

Moŋǧoliiaǧa baratyn jürgızuşılerdıŋ köbı saqtandyru polisın alǧysy kelmeidı

Onyŋ ornyna 800 rubl aiyppūl jazdyryp, onyŋ 50 paiyzyn tölegen arzan. Solai 2000 rublden bastalatyn saqtandyru qarajatyn ünemdeidı.Bız de solai ıstedık. Barar jolda reseilık jol saqşylary Altai Respublikasynyŋ Qoş aǧaş audanynda toqtatty. Kütkendei 800 rubl ştraf saldy. Bız ony qaitar jolda, alty künnen keiın töledık. Abyroi bolǧanda, qaitarda eşkım toqtatpady. Osylaişa tek 400 rubl ǧana tölep, Resei aumaǧynan ärlı-berlı öttık. Negızı Reseide 5-10 kün bolatyn kölık ielerıne 15 künge berıletın saqtandyru poliısın alǧan dūrys. Eŋ bastysy, beitanys aumaqta köldeneŋ qiyndyqsyz qozǧalu üşın qajettı barlyq erejelerdı saqtauyŋyz jäne talaptardy oryndaǧanyŋyz dūrys. Sonda alaŋdamaisyz, uaqyt ta joǧaltpaisyz.

Altai ölkesı Qazaqstanmen şekaralas

Altai ölkesınıŋ jer aumaǧy 168 myŋ şarşy kilometr. Tūrǧyndarynyŋ jalpy sany – 2 mln 350 myŋ. Qazaqstannyŋ Pavlodar jäne Şyǧys Qazaqstan oblystarymen şektesedı. Altai ölkesınıŋ ortalyǧy – Barnauyl qalasy. Halqy 350 myŋǧa juyq. Ob özenı qalany kesıp ötedı. Barnauyl qazaqtardyŋ Pavlodar qalasyna ūqsaidy. Tramvai jüredı. Qala tolyǧymen gazdandyrylǧan.

Altaidan körgenderımız

Altai Respublikasy – Altai ökesınen bölek Resei Federasiiasynyŋ qūramyndaǧy ūlttyq-memlekettık qūrylym. Joǧary zaŋ şyǧaruşy organy – El qūryltai. Ol tört jyl merzımge sailanatyn 27 deputattan tūrady. Joǧary atqaruşy organy – Ükımet, ony töraǧa basqarady. Altai Respublikasy Qazaqstan, Qytai, Moŋǧoliia jerımen, sondai-aq Resei Federasiiasynyŋ Tyva, Hakasiia respublikalarymen, Kemer oblysymen, Altai ölkesımen şektesedı. Ortalyǧy – Tauly Altai (Gorno-Altaisk) qalasy. Jer aumaǧy – 92,9 şarşy şaqyrym, halqy – 201,6 myŋ adam. Batysynan şyǧysyna deiın – 360 km, oŋtüstıgınen soltüstıke deiın – 480 km. Resmi tılı – altai jäne orys tılderı. Jergılıktı halqy – altailyqtar, barlyq tūrǧyndardyŋ 31%-yn (62 myŋnan astam adam) qūraidy. Qalǧandarynyŋ 62%-y orystar bolsa, qazaqtar – 5%, ukraindar – 1%, nemıster – 0,4%. Äkımşılık bölınısı – 10 audan, bır qala, 86 auyl men ekı kent. Valiutasy – resei rublı. Altailyqtar – Altai Respublikasynyŋ baiyrǧy halqy. Öz ataulary – altai kiji. Türkı tektes halyq. Hakas pen qyrǧyzşaǧa ūqsas aralyq tılde söileidı. Būl tılde moŋǧol tılınıŋ äserı basym. Bız de eş audarmaşysyz tüsıne aldyq. Altai Respublikasynyŋ Oŋǧūdai audanyndaǧy "Barsugan" dämhanasy. Barsugan degen erterekte qazaqtyŋ "borsyǧan" degen sözınen şyqqan boluy äbden mümkın.

Resei aumaǧynda "ekologiialyq alym" alynbaidy

Euraziia Keden Odaǧynyŋ müşelerı bolǧandyqtan qazaqstandyq kölıkterge mūnda saqtandyru polisınen basqa alym-salym joq. Tek jol erejesın būzbasaŋyz jetıp jatyr. Jol saqşylary qūjatyŋyz tolyq bolsa toqtatpaidy. Mysaly, bızdı Resei şekarasynyŋ ışınde jürgen üş künımızde üş ret ǧana toqtatty. Bırınşı ret aiyppūl saldy. Ekınşı, üşınşı rette saqtandyru polisın aludy eskerttı. Altai Respublikasy – tauly ärı ormandy ölke. Sol sebeptı üiler de köbınese aǧaştan salynady eken. Şüi daŋǧyl joly (Chuiskii trakt) – Novosıbır qalasynan bastalyp, Altai ölkesın, Altai Respublikasyn basyp ötıp Moŋǧoliia şekarasyna tıreletın asfalt töselgen jäne betondalǧan tasjol. Jalpy ūzyndyǧy 962 şaqyrymnan asady. Altai Respublikasynyŋ şyǧys-soltüstıgındegı özendı aŋǧarlardyŋ şöbı şüigın, qysta borany az, mal baǧuǧa qolaily. Altai Respublikasy – Reseidegı tabiǧi tūşy su közı eŋ köp öŋırdıŋ bırı. Altai jotalarynan aqqan qar sulary jinala kelıp, osyndai ülken özenderge ainalady. Qatun özenı – solardyŋ bırı. Qoş aǧaş – Altai Respublikasynyŋ qūramyndaǧy audan. 20 myŋnan astam halyqtyŋ 60 paiyzy qazaqtar. Audan Şüi üstırtıne ornalasqan. Mal şaruaşylyǧy damyǧan. Şyǧysy Moŋǧoliianyŋ Baian Ölgei aimaǧymen şektesedı. Qoş aǧaşqa şekara audan bolǧandyqtan turister köp keledı. Jaz boiy Reseidıŋ är öŋırınen keletın turister Altai Respublikasynyŋ sai-salasyn aralap, qydyrady. Tarih portalynan alynǧan derekterge sai Jazatyr – Qazaqstannyŋ Moŋǧoliiamen tıkelei şekaralas aumaq. 1930 jyldarǧa deiın Semeige qarap kelgen. Qoş aǧaş jəne Qaton qaraǧai auyldary arasynda Moŋǧoliia men sauda jasau üşın baqtalastyq ta bolǧan. Jazatyr Oiratiianyŋ qolastyna ötken jaǧdaida Qazaqstan Moŋǧoliiamen şekaralyq sauda jasau mümkınşılıgınen airylatyn. Sondyqtan Oiratiia jaǧdaidyŋ öz paidasyna şeşıluıne bar küş-jıgerın saldy. Sonyŋ nətijesınde Qazaqstan öz jerınıŋ bır bölıgınen qana airylyp qalǧan joq, Moŋǧoliiamen tıkelei bailanystyŋ üzıluıne bailanysty Qaton qaraǧai auyly aiyrbas-sauda ortalyǧy retınde de maŋyzyn joǧaltty. Altailyqtar täŋırşıldıktı ūstanady. Qasiettı sanaǧan jer-suǧa aqtyq bailap, qūrmet körsetedı. Arasanǧa kelgender de aqtyq bailap, yrymdap su ışedı. Būndai joralǧy köptegen türkı halyqtaryna ortaq. "At – adamnyŋ qanaty". Türkı babalarymyzdyŋ osy arǧymaqtarǧa mınıp alyp, Euraziiany jaulaǧany belgılı. Altai Respublikasyndaǧy qonaq üiler tym qymbat emes. Qyzmet körsetu sapasy da jaqsy.

"El muzeiı" – Reseidegı eŋ bai muzeilerdıŋ bırı

2018 jyly El muzeiıne 100 jyl tolypty. Ukok tauly öŋırı – adam aiaǧy baspaityn, qaz-qatar tızılgen mūzdy şyŋdardyŋ etegı, köne zamannan berı qasiet pen qūpiiaǧa toly syrly meken dep sanalady. Ukok hanşaiymy mıne osy jerden tabylǧan. Negızı Qazaqstannyŋ "Berel qorǧandaryna" jaqyn jerge ornalasqan. El muzeiın körgen de armanda, körmegen de armanda.