Muhtar Shahanov: Biz til úshin kúresip júrgende Muqaǵalıdyń araq ishýden qoly bosamady

5798
Adyrna.kz Telegram

"Adyrna" ulttyq portalynyń elektrondy pochtasyna Muhtar Shahanovtyń maqalasy kelip tústi. Keıingi kezderi batyl oılarymen erekshelenip júrgen aqyn aǵamyzdyń keıbir pikirleriniń aq-qarasy bizge beımálim. Desek te, maqalany sol qalpynda jarııalaýdy jón kórdik. Maqala redakııa kózqarasyn bildirmeıdi. 

Búgingi kezeńde búkil qazaq halqyn rýlyq sezim jaýlap aldy. Bireýmen jolyǵa qalsańyz, ol mindetti túrde aldymen qaı júzden, qaı rýdan ekenińizdi suraıdy. Ras, árkim ata-tegin, rýyn bilgeni jón. Biraq, rýlyq sezim búkil qazaqqa ortaq – eldik, ulttyq múddeni basyp ketpeýi kerek. Ókinishke oraı, qazir solaı boldy. Keı jerlerde árbir rý ózderine arnap, jeke beıit salyp alǵan. Kezinde baspasózde jazyldy, qytaıdan kelgen, rýy basqa bir qandasymyzdy sol rýdyń beıitine jerlegen eken, olar úlken aıqaı shyǵaryp, álgi adamdy basqa beıitke jerleýge májbúrlepti. Máselen, meniń týǵan ólkem Ońtústik Qazaqstan oblysynda keıbir rýlar óz ata-tegine úlken eskertkishter ornatyp qoıǵan. Baz bir rýlar ózderine arnap ánuran da shyǵarǵan.

Ay shyndyq mynada. Eger bizder, ultymyzdyń paıymdy, parasatty adamdary birlesip, shekten shyǵyp ketken rýlyq sezimderge tosqaýyl qoıa almasaq, bolashaqta ultymyzdy saqtap qala almasymyz aıqyn.

Jýyrda bir top jazýshylar – Tólen Ábdikuly, Dýlat Isabekov, Qabdesh Jumadilov, Temirhan Medetbek bárimiz birlesip, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵyn 23-aq jyl basqarǵan, sonda da «Máńgilik tóraǵa» bolyp qala berýdi armandaǵan, Qazaqstan jazýshylarynyń demalys úıin 49-aq jylǵa shetelge jalǵa bergen, jazýshylarǵa tıisti 15 gektar alma baǵyn, kezinde qala ákimi Hrapýnov: «Jazýshylarǵa tıgizgen kómegim bolsyn!» – dep syılaǵan úlken bazardyń kózin joıǵan Nurlan Orazalınge qarsy shyǵyp, qyzmetinen taıdyrdyq. Onyń ornyna shyndyq bıiginen kórinip júrgen Ulyqbek Esdáýlet degen aqyndy bekittik.

Myna qyzyqqa qarańyzdar. Biz ornynan taıdyrǵan Nurlan Orazalın men ataqty aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń rýlasy eken. Endi sol Orazalın Janarbek Áshimjanmen jáne bir top rýlastarymen birlesip, «Shahanov Muqaǵalı Maqataevqa qyzǵanyshpen kúıe jaǵyp otyr.» – dep meniń shynshyl rýhta jazylǵan «Muqaǵalı Maqataev pen Juqaǵalı Buqataev týraly oıtolǵaý» atty óleńimniń ishindegi myna joldardy alǵa shyǵarypty:

«Jazýshylar Odaǵynda,

Oıansyn dep jastardan dara tulǵa,

Bir top jarqyn jas óskinniń

     jyryn taldap jatqanda,

Muqaǵalı kirip keldi, uqsap baqyt tapqanǵa.

– Osyndaǵy árqaısysyń bir-bir somnan beresiń,

Al, áıtpese kim bolsań da kóresini kóresiń! –

Dedidaǵy jıyndaǵy jurtty túgel sanady.

– Alpys bes jan... alpys bes som usynsańdar bolady!

 

Sol sátte men:

– Kórindińiz búgin jańa belesten,

Endi sizdi Muqaǵalı Maqataev demesten,

Jan aıarlyq juqalyq minez kórsetkenińiz úshin,

Aqsha surap, buqalyq minez kórsetkenińiz úshin

Juqaǵalı Buqataev dep ataǵym keledi! –

Dedim kúlip.

                   Tek ol sózim ázil edi óreli.»

 

Bul oqıǵa aına-qatesiz shyndyq. Sol jıynǵa qatysqan aqyndardyń kez kelgeni (eger shyndyǵyn joǵaltyp almasa) muny rastaı alady.

Biz qazaq tilin memlekettik til etý úshin, Keńester Odaǵy kezindegi bılikpen jaǵalasyp júrgende, Muqaǵalıdiń araq ishýden bir sát te qoly bosamady. Nurlan Orazalın bastaǵan top ókilderi ǵalamtorda, meni sanasyz aqynǵa, tipti esekke teńepti. Olardyń oıynsha, Muqaǵalı arýaǵyn qaralaǵanym úshin onyń rýynan, búkil qazaq halqynan keshirim suraýym kerek eken. Meıli, keshirim surady dep esepteńizder. Muqaǵalıdiń búgingi dańqy el arasynda bıik deńgeıde saltanat qura bersin. Rýlastary qýatty kúsh jınap turǵan kezde shyndyq aıtylmaýǵa tıis eken.

Taǵy bir qyzyǵy, Muqaǵalı ekeýmizdiń ortaq til tapqanymyz, tipti onyń maǵan ózgeshe batyl tilek bildirgeni jaıly jazǵanymdy, Orazalın bastaǵan top múlde elemeýge tyrysyp, attap ótipti. Onda Muqaǵalıdyń maǵan aıtqan mynadaı tilegi jáne meniń ol týraly oılarym keltirilgen:

«...Meıli bılik kórsetse de saǵan ylǵı kekesin,

Tek shyndyǵyń aman tursa, maqsatyńa jetesiń!

Keshir meni aınalaıyn, júrgen bolsam usaqtap... –

Dep kózine jas aldy da, uzaq turdy qushaqtap.

Men sorlyny qanshama adam ósektepti, uqpapty,

Muqańnyń sol qoldaý sózi áli esimnen shyqpapty...

Kóp jyl buryn ótti-ketti pendelik, rýh shatysy,

Muqańdy endi kinálaýǵa joq eshkimniń haqysy...

Bılikke de, halyqqa da ár qyrynan sán quryp,

Muqaǵalı dańqy solaı tura berer jańǵyryp.

Aıyra almaý qaıǵy emes pe qalaıy men jaqutty?

Qarasazdaı aýyly bar árbir aqyn baqytty!..»

 

Endi meniń «Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov bastaǵan jazýshylarǵa taǵylǵan kiná nemese Zylıha apaıdyń muńy» degen jyryma nazar aýdaryńyzdar:

«Kezinde demokratııaǵa ózgeshe jol salǵan tulǵa,

Keıinnen Reseıdiń tuńǵysh Prezıdenti bolǵan tulǵa,

Jeltoqsan shyndyǵyn jaqtaǵan,

Meni bıliktiń zorlyǵynan saqtaǵan,

Borıs Elınnen erekshe ses kórgendikten,

Odan týar qıyndyqty eskergendikten,

Gorbachevtiń amalsyzdan maǵan bergen ruhsatymen,

Qupııalarǵa órledim, bıliktegi bıik satymen.

 

Jaqsy bilgen aq pen qara ótimin,

Qaýipsizdik komıtetiniń,

Qazaqstandyq basshysyn shaqyryp alyp:

– Muraǵattaryńda jatyr san jylǵy qara tarıh,

Endi sony ashaıyq,

Shyndyqqa qadam basaıyq! –

Dep talap etkenimde,

Ol aıtty:

– Qazir shyndyq burylmas tep-teginge,

Muraǵatty ashsaq, Muhtar Áýezov bastaǵan,

Sábıt Muqanov, Tájibaev, Ormanovtar qostaǵan,

Óte úlken top dańq pen qurmet bıiginen ketedi,

Olardyń da ádildikke satqyndyǵy jetedi...

 

Beıqam keme sekildenip soǵylǵan tas kemerge,

Shoshyp qaldym, ásirese Muhtar Áýezov degende.

Iá, Áýezov sonaý Keńes Odaǵynyń tusynda,

Túsken adam bolmasa da zorlyq penen qysymǵa,

Shyǵarmasy shyqqandyqtan úlken dara beleske,

Tý bıikke jol siltep,

Sondaı tulǵa bolsyn dep,

Myna meniń esimimdi Muhtar qoıǵan emes pe?

Biraq, biraq, aldymyzda kimder satqyn, kim myqty?

Biz bilýge tıistimiz adal, ay shyndyqty.

 

Úsh áriptiń bastyǵy da bul núkteni basýǵa,

Bizben birge qulshynsa da,

Bizben birge julqynsa da,

Máskeý ruhsat bermeı qoıdy, muraǵaty ashýǵa,

Keıle bılik daıyn turar ádildikten qashýǵa.

 

Shyndyq órge shyqpaǵan soń, taǵdyrymyz kúıkileý,

Ras, Keńes kezindegi tarıh múlde shıkileý.

Basqa-basqa «dana» Sábıt Muqanovtyń bir ózi,

Kúlli Keńes Odaǵynda órge shyǵyp minezi,

Talaı ulttyq tulǵalarǵa tirideı kór qazdy ǵoı,

Ári olardy satqandyǵyn maqtanyshpen jazdy ǵoı...

Ókinishti-aq tursadaǵy qara tarıh betinde,

Jurt ony áli madaqtaıdy dara tulǵa retinde.

 

Qupııa shyndyq sharshatady quzdan, saıdan quralyp,

El nazaryn endi basqa máselege buralyq.

Árqashanda keńge jaıǵan rýhynyń qanatyn,

Átteń, biraq, kúnin erte batyrǵan,

«Halyq jaýy» retinde atylǵan,

Jumabaev Maǵjan degen boldy shynshyl dara aqyn.

 

Kúıeýiniń taǵdyryna janyn salǵan udaıy,

San-salaly kedergiden qajymaǵan, talmaǵan,

Súıgeni úshin Sibirdi de sharlaǵan,

Boldy onyń Zylıha atty shynshyl, adal jubaıy.

 

Sol Zylıha kúıeýi úshin sózge shyǵyp erikti,

Máskeýlik bir jýrnalıstke úlken suhbat beripti.

Álgi suhbat kitap bolyp basylypty Máskeýde,

Káne, kimniń aýzy barmaq ony mánsiz, bos deýge?

 

Zylıhanyń shyndyǵyna yqylasy qulaǵan,

Kitapshany maǵan berdi qartań tartqan bir adam.

Óte aýyr mazmun uqtym sol suhbattyń ishinen,

Bir adamnyń nar bedelin bes tıynǵa túsirgen.

 

Aınalany jáne úıdi qara túnek japqanda,

«Úsh áriptiń» adamdary Maǵjandy ustap jatqanda,

Olardyń zor julqýynan qulaı kep,

Zylıhanyń qulaǵyna sybyrlapty ol bylaı dep:

– Keı tulǵalar men úshin jaı shóp boldy.

Aınaldy olar rýhsyzdyń kúsh, qarýyna.

Al búgingi ustalýyma,

Esińe tut, Áýezovtiń pendeligi sep boldy...

 

Árqashanda boı – alasa, oı – teńiz,

Tolǵanalyq,

bul isti endi qaıtemiz?

 

Iá, Keńester kezindegi tarıh shyndyq tapqan joq,

Tipti qylmys adamdary bıikte tur maqtan bop.

Shynshyldardyń ıyǵyna eshkim shapan japqan joq.

«Úsh áriptiń» muraǵaty ashylmaı,

Ósek, shyndyq osylaısha órshı bermek basylmaı...

.....................................................................................................

Al, Zylıha suhbatyna bir adam til qatqan joq,

Oǵan sebep, ýaqyt áli shyndyq shamyn jaqqan joq...

 

Bul kitap qazir meniń qolymda. Álde osy ay shyndyqty eshkimge sezdirmeı buǵyp jata berýimiz kerek pe edi?!

Endi «Jambyldyń «dara ereksheligi» jáne  onyń týǵan aýylynda bolǵan kezdesý» atty jyryma da nazar bursańyzdar:

«Shynshyldyqty saqtap qalý jeńil me, álde aýyr ma?...

...........................................................................................

Menimenen jyr alyby Jambyl týǵan aýylda,

Bir kezdesý ótkizildi oı salarlyq qaýymǵa.

 

Elestetip, nar tulǵadan órbigen on batyrdy,

Uqsap jáne Jambyldyń tý ustary,

Onyń jaqyn nemere, týystary,

Maqtanyshpen eń aldyńǵy qatarǵa kep otyrdy.

 

Kenet jas qyz suraq qoıdy:

– Siz bir shynshyl aǵaısyz,

Jambyldyń dańq, ataǵyna qandaı kózben qaraısyz?

Jáne onyń aqyndyǵyn qaı deńgeıge balaısyz?

 

– Iá, Jambylǵa búkil Odaq qurmetpenen qaraǵan,

Onyń dańqy – dedim kúlip, – áli óshken joq sanadan.

Stalınniń týflıin mahabbatpen jalaǵan,

Jasy júzge jaqyndaǵan,

Jiger-oty lapyldaǵan,

Bolǵan emes ol kezeńde odan dańqy zor adam.

«Tolǵan Aı ma der edim,

Túnde bar da, kúndiz joq.

Tolǵan Kún be der edim,

Kúndiz bar da, túnde joq»

Dep maqtana Stalınniń parqyn Kúnnen asyrǵan,

Ondaı adam ilýde bir boı kórseter ǵasyrdan.

Shyndyq keıde qaýipti shyń, keýdesi – quz, basy – qar...

Jákeń jaıly men árdaıym bir senimge toqtappyn,

Shynymdy aıtsam, jyrlarynan qos jol óleń tappappyn,

Poezııaǵa erekshe bir úles bolyp qosylar.

Sonda da ol jyr alyby, Stalın sengen asyl jan,

Asyl janǵa búkil bılik zor qurmetpen bas urǵan! –

Degenimde,

 týystary boldy alǵandaı nar soqqy,

Al qalyń jurt ornynan turyp uzaq qol soqty.

 

Qazir eldiń kóbeıse de, jasqanary, buǵary,

Estilse de jan-jaǵynan jaǵympazdyq urany,

Sanasyna dóp tıse eger ay sózdiń pyraǵy,

Búgingideı kúrt sekirip, shyndyq alǵa shyǵady.

Mundaı qımyl anda-sanda...

                                                  Oılanar jaı bul áli...

Sol úshin de, namys rýhyn kóterip,

Jambyldy eske ap,

                                  birge tilek etelik:

«Ulttan máńgi joıylsyn! – dep – «týflı jalaý» qumary...

......................................................................................................

Álgi tilek Qudaı qoldap, qabyldanǵan jaǵdaıda,

Jaǵympazdyq, úrký, qorqý kilt burylyp shalǵaıǵa,

Shyndyq jáne ulttyq múdde bolyp basty shynary,

Qazaq ulty múlde dara bıiktikte turady!

 

Bul óleńderdiń eshqaısysy oıdan shyǵarylmaǵan. Ózim kýá bolǵan, nemese qolǵa túsken shynshyl faktiler negizinde jazylǵan. Biraq Nurlan Orazalınniń basshylyǵymen jaqtastary, ultymyzdyń uly aqyny Abaı atamyzdyń keıbir paıymsyz týysqansymaqtary, Jambyl aqynnyń jaqynsymaqtary, Muhtar Áýezovtiń, Sábıt Muqanovtyń, Ábdilda Tájibaevtyń, Ǵalı Ormanovtyń baýyrsymaqtary tus-tustan jabyla ún qosyp, ǵaıbattaýda.

Men Máskeýde, Kremldiń Sezder Saraıynda, M.Gorbachevti aldap, Aral máselesin aıtamyn dep, Jeltoqsan shyndyǵyn álemge jaıyp salǵanymda, Gorbachev bıliginiń usynysymen Jeltoqsan komıssııasynyń tóraǵasy bop bekitilgen Qadyr Myrzalıev: «Jeltoqsanda alańǵa shyqqandardyń bári nashaqorlar, maskúnemder, alaıaqtar edi» dep kolbınshilerdiń pikirin qýattady. Keıinnen Reseıdiń Tuńǵysh Prezıdenti bolǵan Borıs Elın túgeldeı maǵan burylǵandyqtan,  odan qaımyqqan M.Gorbachev amalsyzdan, meni jeltoqsan komıssııasynyń teń tóraǵasy etkende, men oqıǵaǵa kináli 42 adamnyń aty-jónin tizip, qaýly qabyldattym. M.Gorbachevtiń tikeleı tapsyrmasymen biz ashqan shyndyqty joqqa shyǵarý maqsatynda KSRO Qaýipsizdik komıteti, KSRO Ishki ister mınıstrligi, KSRO Prokýratýrasy birlesip, arnaıy komıssııa qurdy. Q.Myrzalıevtiń sol komıssııa quramynda bolǵanyn KSRO Bas prokýratýrasynyń  birinshi orynbasary A.Vasılevtiń maǵan jazǵan hatynan bilýge bolady. Munyń bári meniń «Jeltoqsan epopeıasy» atty kitabymda tolyq baıandalǵan. Endi sol Qadyr Myrzalıevtiń jaqynsymaqtary da ay shyndyqty ashqanym úshin, meni ıttiń etinen de jek kóretinin sezdirýde.

Áleýmettik jelidegi túrli paraqshalarda «Shahanovtyń pendeligi oıanyp, ataqty tulǵalardyń bárine qyzǵanyshpen qaraı bastady.» dep, men sorlyny esekke, haıýanǵa teńepti. Sonda biz ataqty adamdardyń kemshiligin aýyzǵa almaı, tek maqtaı berýimiz kerek eken ǵoı. Onda elimizde shynshyldyq arnasy múlde joıylyp, ultymyz beıshara kúıge túspeı me?

 

Birneshe memlekettiń aldyńǵy qatarly ókilderi qoldaǵan, meniń myna ustanymym bul suraqqa jaýap berip tur:

«Kim shyndyǵyn joǵaltyp alsa,

«Aqty-aq, qarany-qara» dep aıtýdan qalsa,

Iaǵnı, sózi basqa, isi basqa bolsa,

Ulttyq, ǵalamdyq múddege tamyr jibere almasa,

Pendeligi tek ózin emes, qoǵamyn da aldasa,

Ondaı aqynnyń da,

                               ǵalymnyń da.

                                                  saıasatkerdiń de,

Mazmuny, dańqy – dalbasa!»

Sondyqtan da men shyndyǵyn joǵaltpaǵan rýhtastarymnan jan-jaqty qoldaý tabar degen nıetpen, osyndaı úndeý jarııalaýǵa májbúr bolyp otyrmyn. Oılanalyq, shyndyqtan múlde shet júrý, ult namysyn pendelikke teptirý emes pe?

Pikirler