Ejelgi qazaqtar jyldy on eki aıǵa bólip, jyl basyn Naýryz dep ataǵan.
«Naýryz meıramy — ejelgi zamannan qalyptasqan jyl bastaý meıramy. Kóne parsy tilinde nava=jańa + rázańh=kún, «jańa kún» maǵynasynda, qazirgi parsy tilinde de sol maǵynamen qalǵan (no=jańa + roýz=kún; maǵynasy «jańa kún»), ıaǵnı «jańa jyldy» (kún ósýin belgileýi) bildiredi. (Ýıkıpedııa — ashyq enıklopedııasynan alynǵan málimet).
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, qazirgi tarıh ǵylymy Naýryz merekesiniń shyǵý tegin de, Naýryz degen sózdiń ózin de parsyǵa aparyp telip tastaǵan. Bul túp-tamyrymen qate tujyrym. Dálel me? Tyńdap kórińiz!
Naýryz merekesi – jaratylystyń óz zańymen úılesken, naǵyz tabıǵı mereke. Bul mereke ári jańa jyl bolyp sanalady. Jyldyń tórt mezgilindegi, kóktem mezgili – búkil tirshilik ataýlynyń jandanatyn, jańaryp túleıtin kezeńi. Sondyqtan kún men tún teńesip, tirshilik ataýly «uıqysynan oıanyp», qaıta túleıtin osy naýryz aıy – jyl basy bolyp esepteledi jáne bul mereke qazaqta «Amal» dep te atalady. Bul sózdiń jalǵasy «Aman». (Qystan amaldap, jazǵa aman jetý).
Dástúr boıynsha – Naýryz merekesi qazaq halqynda jastardyń jasy úlken týystaryna, ózderi syı – qurmet kórsetetin basqa da jasy úlkenderge qos qolyn berip amandasýdan bastalady. Ókpe-naz, renishterdiń bári umytylady. Bul kúnderi ár úıde jeti túrli dámnen, naýryz kóje daıyndalyp, bir-biriniń úıinen dám tatysady. Sonymen qatar, Naýryz merekesin búkil aýyl-el bolyp, ásirese jastar jaǵy túgeldeı tań shapaǵyn qarsy alýdan – tazalanǵan aryqtarǵa sý jiberýden, aǵash otyrǵyzyp, gúl egý rásimin ótkizýden bastalatyn bolǵan. Mereke «Aq súıek», «Alqa qotan», «Aq serek pen kók serek», «Jasyrynbaq» jáne t.b. túrli halyq oıyndarymen, án salyp, bı bıleýmen, aqyndar aıtysymen, qazaqsha kúres, at jarysymen jalǵasyp, túnge qaraı «Altybaqan» aınalasyndaǵy tamashamen aıaqtalady eken.
Ejelgi shejirelik derekterde, Naýryz merekesi 127 ǵasyrdan beri qazaq elinde Qazyǵurt taýyna Nuq paıǵambardyń kemesi kelip toqtaǵan kúnnen bastap toılanyp kele jatqany aıtylady. Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda Tájikstandaǵy 3000 m. bıik taýdyń basynan akýlanyń tasqa aınalǵan súıegi tabylǵannan keıin, búkil álem ǵalymdary Nuh paıǵambardyń kemesi qalǵan jer Ońtústik Qazaqstandaǵy Qazyǵurt taýy ekenin moıyndaýǵa májbúr boldy. Bul merekeni qazaqtardyń «Ulystyń uly kúni» dep ataıtyndarynyń syry osydan bolsa kerek.
Qazaqtyń etnograf-ǵalymy Jaǵda Babalyquly 1970 jyly Máskeýdiń Lenın atyndaǵy kitaphanasynan tóte jazýmen jazylǵan «Naýryz» dep atalatyn uzaq jyrdyń qoljazbasyn tapqan. Bul jyrda Nuh paıǵambardyń kemesi Qazyǵurtqa kelip toqtaǵan mezgil dál kún men túnniń teńesken kúni ekeni, osy kúni úlken toı jasalǵany, sol uly merekege adam men jan-janýarlar túgel qatysyp, Nuh ǵ.s. olardyń bárine óziniń jaqsy kóretin nársesinen mol shashý shashqandyǵy, osylaısha bul kún jańa jyldyń basy retinde toılanatyn bolǵany aıtylady. Osylaısha, Naýryz merekesi – naǵyz tabıǵat merekesi jáne tarıhy óte uzaq mereke. Búkil álemde buǵan teń keletin birde-bir mereke joq. Bul degenimiz, búkil adamzat tirshiliginiń, mádenıetiniń qazaq jerinen, qazaq elinen bastaý alǵanyn kórsetse kerek.
Aqıqatynda da, Naýryz merekesi bastaýyn Nuq paıǵambar zamanynan alady. Ony qazaqı shejire bylaısha túsindiredi: Uly Jaratýshy - Allanyń buıryǵymen Nuq paıǵambar alyp keme jasap Allany moıyndaǵan musylmandardy, óz týystaryn jáne ártúrli ańdardy jubymen kemege otyrǵyzady. Aıtylǵan kúni «tandyrdyń» astynan atqylap sý shyǵyp, aspannan jeti kún nóser jaýyn jaýady. Jer betin tolqyny kókti sharpyǵan topan sý basady. Kemege mingenderden basqalarynyń bári topan sýǵa qaryq bolyp, ajal qushady. Keme uzaq júzedi. Bireýler alty aı, bireýler odan da kóp degendi aıtady. Kemeniń sýda uzaq júzýine jáne azyq-túliktiń azaıýyna baılanysty keme ishinde qobaljý, ómirden túńilý, degen sııaqty narazylyqtar bastalady. Nuq paıǵambar bastap kemedegilerdiń barlyǵy kúni-túni Allaǵa jalbarynyp, kúnine bes mezgil namaz oqıdy. Azyqtary taýsylýǵa jaqyndaǵannan bastap kún aralatyp qarlyǵashty ushyryp otyrady. Qarlyǵashtan esh belgi bilinbegesin azyq-túlikti únemdeý maqsatynda Nuq paıǵambardyń buıryǵymen oraza ustaýǵa kóshedi. Bir kúni qarlyǵash aýzyna aǵashtyń japyraǵyn tistep kelgende kemedegiler sýdyń tartyla bastaǵanyn baǵamdaıdy. Taǵy bir de qustyń aıaǵy balshyqqa bylǵanyp keledi. Keme sol baǵytpen júzip otyryp qazirgi Qazyǵurt taýynyń basyndaǵy sýy tartylǵan kishkene aralǵa kelip ilińgir (jákir) tastaıdy. Jurttyń bári kemeden túsip, qýanyshtan kóz jastaryna erik berip, birimen-biri tós qaǵystyra qushaqtasyp, qol alysyp, quttyqtasady. Qoımalardyń túbinde qalǵan jeti túrli astyq túrinen kóje jasap bári máz-máıram bolyp toılaıdy. Sodan sol alǵashqy keme toqtaǵan aral sol Atalarynyń qurmetine Ada dep atalady. Ejelgi túrik tilinde araldy «Ada» dep ataǵan. Mańǵystaýdaǵy Qazaq shyǵanaǵynda Ada jáne Qosa degen araldar kúni búginde de solaı atalady. Sodan olar óle-ólgenshe birimen-biri týysyp baýyrlasqan desedi. «Kemedeginiń jany bir» degen maqalda sodan qalǵan. Jyl saıyn jasy kishileri jasy úlkenderin izdep baryp qol alysyp kórisetin bolypty. Nuq paıǵambar óz qaýymyn azǵyndaýdan saqtandyrý maqsatynda juby joqtaryn nekege otyrǵyzypty. Sodan beri sol juptasý Nuq paıǵambardyń «avtorlyq quqyǵymen» Neke, ıaǵnı Nuq áke dep atalyp, keme toqtaǵan jer Qazyǵurt, ıaǵnı Qazyq jurt (Qazaq jurt) dep atalypty.
Adaı shejiresi boıynsha Nuh paıǵambar qaýymy Adaı atanyń eki ulynyń úlkeni Qudaıkemen onyń eki uly Tázike (úlkeni) jáne Qosaı (kishisi) bolyp taratylady. Sýǵa qaryq bolǵandar da, aman qalǵandar da sol Qudaıkeniń eki balasynyń eli. Nuh paıǵambardyń tegi Qosaı. Kemeniń toqtaǵan jeri qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysy Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýy. Sol taýda «Keme qalǵan» shoqysy men osy attas aýyl; Lenger (Ilińgir, ıakor) eldi mekeni (aýdany); Áńgir aýylynyń aımaǵyndaǵy taý shoqysynyń erneginde Adam Ata men Aýa Ana kıeli tasy men sol shoqynyń eteginde Qaıyp Eren Qyryq Shiltender sý ishken bulaq bar. Ol óńirde bulardan da basqa «Paıǵambar toqtaǵan», «Paıǵambar saýsaǵy», Aq býra, Kózdi ata, Shilter ata (Qaıyp Eren Qyryq Shilten) ataýlary saqtalǵan. «Qazyǵurttyń basynda keme qalǵan, Ol áýlıe bolmasa nege qalǵan» dep kúni búginde de el aýzynda aıtylyp keledi. Bul kúnderi Qazyǵurt ataýynyń shyǵý tegi jóninde árkimder qazaqtyń shejiresi men onyń sóz jasaý qaǵıdasyn bilmegendikten ár-túrli joramal-tujyrymdarǵa jol berilip júr. Durysy, Qazyǵurt birikken sóz, Qazyq jáne jurt degen eki sózden turady. Atam Qazaqtyń sóz jasaý júıesinde «Q» men «Ǵ» aýysyp qoldanyla beredi. Manqystaý-Mańǵystaý. Al eki sózden biriktirilip bir sóz jasaǵanda, ekinshi sózdiń birinshi dybysy, nemese birinshi sózdiń sońǵy dybystary, dybys úndestigine sáıkes túsip qalady: Qudaıke (Qý Adaı áke), Tázike -Táz (Áz) áke, Manqystaý (Mandardyń qystaýy), Bıdaı (Bı Adaı), Otan (Ot Man), Oǵyz (Oq qyz), Ústirt (Ústińgi jurt), Qazir – Qaz bir (pir), Qyrat (Qyra At), Torat (Tory At, Taýrat), Ákel (Alyp kel), Apar (Alyp bar), Bıyl (bıylǵy jyl), Kenjahmet (Kenjeahmet), Zeınolla (Zeıin olla, Aldońǵar (Aldyońǵar), Qojahmet (Qoja Ahmet) t.t. Qazyq qazaqtyń balama ataýy, ıaǵnı búkil álem elderiniń qarashańyraǵy. Sol sııaqty qarashańyraq pen qazyqta sınonım sózder. Al, Jurtqa kelsek, bul Qasıetti Quranda aıtylatyn ejelgi Jýdy taýynyń ataýy. Qazyq pen Qazaqtyń, Jýdy men Jurttyń (Juma, Jumys, Juqa, Jýan, Jýsan, Jýa, Júgeri, Júz, Júzdegen, Júzdep, Júzinshi, Júzik, Júzim, Júzbasy, Júzý (sýda), Júzgish, Júzbe-júz, Júzdesý) túbirles bolatyndary osydan. Qasıetti Quranda aıtylǵan Jýdy taýy osy taý. Atam Qazaq ta Sóz túbiri (óz túbi, óz atasy) eshqashan jańylysyp kórgen emes.
Bul tujyrym shyndyq bolatyn bolsa, onda Nuh paıǵambardyń molasy nege saqtalmaǵan degen suraqtyń óz-ózinen týyndap turǵany anyq. Shyndyǵyn da, Atamyzdyń molasyn tabýdyń esh qıyndyǵy joq. Bul jerde de, sóz túbirine (óz túbine), ıaǵnı sózdiń atasyna sóz beremiz. Taptyq pa? Iá, Iá! Uq (Úk), ıaǵnı Úkasha ata. Ózderińiz kórip otyrǵandaı atamyzdyń esiminiń sóz túbiri Uq (Úk), ıaǵnı Nuq (Núk).
Úkasha Ata mazary – Qarataýdyń kúngeı betinde, Ógiz taý shatqaly mańyndaǵy qyratta, ıaǵnı Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasynan 42 km jerde. Kesenesiniń jalpy uzyn 16 m, eni 5 m, bıiktigi 3,5 – 4 m. Ǵımarattyń batys jaǵynda, dıametri 3,5 – 4 m, bıiktigi 4 – 4,5 m bolatyn shirimeıtin qańyltyrdan kúmbez turǵyzylǵan. Negizgi qurylysy taý tastarynan tik tórtburyshty etip qalanyp, syrty aq jáne sur tústi ement qospasyna qıyrshyq tas aralastyrylyp sylanǵan. Keseneniń ishindegi mazardyń bıiktigi 160 – 170 sm, eni 150 sm, uzyndyǵy 12 m-ge jýyq. Keseneniń batys jaǵynda 200 m jerde Úkasha ata qudyǵy bar.
Al, Ashaǵa kelsek bul eki dúnıeniń, nemese bir zattyń ekige bólinip aıyrylatyn jeri degendi bildiredi. Mysaly, Ashataıaq, Ashamaı. Bul qazaqtyń tektik shejiresinde de, sóz jasaý júıesinde de tek qana sony bildiredi. Alypbıdiń (Álippeniń) birinshi dybysy «A» men bastalyp «A» men aıaqtalatyn sózderde de solaı: 1.Aǵa, 2.Ada, 3.Aza, 4.Ala, 5.Ana, 6.Apa, 7.Ara, 8.Asa, 9.Ata, 10.Aýa, 11.Asha, ıaǵnı Úkasha ata (Nuq paıǵambar) 9-shy Ata men 10-shy Anadan aıyrylyp (bólinip) ketip tur. Qaıran Atalarym! Jaraısyńdar! Sóz jasasań osylaı jasa! Tarıh jazsań osylaı jaz! Bul tarıhty Uly Jaratýshy – Alladan basqa eshkim, eshqashan joıa almaıdy.
Sebebi, jer betinde bir qazaq tiri tursa, dombyra joıylmaıdy. Qazaqtyń dombyrasyna, Saldardyń bas kıimderine, qazaq kelinderiniń sáýkelesine «Úki» taǵatyn sebebi de osy. Bizdiń úkilep, aıalap júrgen atamyz (Nuq paıǵambar) osy Úkasha atamyz. Úkili dombyra, Úkili Ybyraı, úkili pochta, úki, úki oıý, úkim, úkimet, úkimet basy ataýlary osy atamyzdan qaldy.
Buny azsynsańdar, taǵy bir dálel keltireıin: qazaqtyń tek qana sózi emes, sóılemderi de osylaı jasalǵan. Sóılem arasy men sońyna qoıylatyn tynys belgileri de (útir, núkte, útir-núkte men qos núkteler) osyny bildiredi. Útir degenimiz Allataǵalanyń Ad eline jibergen Hud paıǵambardyń esimi bolsa, qos núktemiz — Qosaı Nuq atamyzdyń aty men tegin bildiredi. Taǵy qaıtalaımyn. Sóz túbiri (óz túbi, óz atasy) eshqashan jańylyspaıdy.
Nuh paıǵambardyń tegi qazaq, keme toqtaǵan jerde kúni búginde de qazaqtar otyr. Olarda osy biz sóılep júrgen tilde sóılegen. Nuh paıǵambardyń úsh ulynyń eń úlkeni Qam óz áýletimen qazirgi Úndi jerine ketip, sonda qonystandy. Qazaqtan bólinip ózge óńirge alǵash qadam basqan Qam atamyz boldy. Qazaqtyń «Qadam (Q-ada-m)» — Qamnyń atasy degen sózi osylaı dúnıege keldi. Jylqy men jylqyshylardyń piri Qambar atamyzdyń da tegi osy. Ortanshy uly Sam (Sham) óz áýletimen qazirgi Iran, Arabııa jerlerine baryp qonystandy. Al, Nuhtyń kenjesi Iafes, áke buıryǵymen soltústikke qonys aýdardy. Nuqtyń óz eli qazirgi qazaq dalasyndaǵy Qazyǵurt taýy (Syr óńiri) alqabyn jaz jaılaý, Mańǵystaýdy qys qystaýy etip, máńǵi turaqtap qaldy. Ata jurt bútkil jer sharyndaǵy úsh ulynyń elderin osy óńirden basqardy. Osy óńir san myńdaǵan jyldardan beri búkil álem elderiniń astanasy bolyp keledi. Kóshpendi el (qazaqtar) búkil álem elderiniń Ana tilin eshbir eldiń tilimen býdandastyrmaı búgingi kúnge jetkizdi. Bizder Nuh atamyzdyń qarashańyraǵynyń ıesimiz. Qazaqtyń Ia, Iá, Ie, Kıe, Qııa, Qaraqııa, Qııan, Qııa degen sózderi sol Iafes atamyzdan qaldy.
«Nuh paıǵambar úsh ulyn úsh tarapqa: Ham atty ulyn Úndistan jaqqa, Sam atty ulyn Iran jaqqa, Iafes atty ulyn soltústik jaqqa jiberdi. Úsheýine aıtty: «Adam perzentterinen úsheýińizden ózge eshkim qalǵan joq, úsheýińiz úsh jurtqa otyryńyz, urpaqtaryńyz kóp bolsa, sol barǵan jerlerińizdi jurt etip otyryńyz».
Iafes atasynyń ámirimen Jýdy taýynan ketip, Edil men Jaıyq sýynyń arasyna qonys tepti. Iafestiń segiz uly bar edi, urpaqtary kóp boldy. Olar mynalar: Túrik, Hazar, Saqlap, Orys, Meń, Shyn, Keımar, Tarıh. Iafes ólerinde óz ornyna úlken uly Túrikti otyrǵyzyp, ózge uldaryna: «Barshańyz Túrikti patsha bilip, onyń sózinen shyqpańyzdar», -dep ósıet qyldy, oǵan Iafes uǵlany (oǵlany) degen laqap qoıdy.
Túriktiń tórt uly bar edi; Tútik, Hakal, Barsajar, Amlaq. Túrik ózi óler shaǵynda úlken uly Tútikti óz ornyna otyrǵyzyp, qaıtpas saparǵa ketti» (Ábilǵazy «Túrik shejiresi»).
Atam Qazaqtyń eń birinshi sóz bolǵan, al sóz basy dybystarmen, býyndardan bastalady degen qaǵıdasyna jáne árbir sózdiń túbirinde (óz túbinde, ıaǵnı óz atasynda) sol sózdi dúnıege ákelgen Atamyzdyń aty, ıaǵnı búgingishe aıtqanda «avtorlyq quqyǵy» saqtalady degen qaǵıdaǵa sáıkes:
Naýryz – taza qazaq sózi. Negizi Nuq (Nuh, Nýh, Noı, Naý, Naı bolyp ártúrli laqap attarmen atalyp júrgen) paıǵambar atamyzdyń atynan shyqqan. Al ekinshi býyndaǵy «ryz»-ǵa kelsek, qazaqta osy jalǵaýdan aryz, qaryz, paryz dep, adam balasyna jaýapty mindet júkteıtin (mindetińdi oryndamasań aryz týyndaıdy) jáne «yz» jalǵaýlyǵynan ýyz, qyz, syz, tyz degen adamzat ǵumyrynyń bastaýyndaǵy tez ótetin uǵymdy bildiretin sózder jasalǵan.
Naý degenimizdegi «N» dybysy Nuq atamyzdyń esimin berse, odan keıingi «Aý» - Aýa anamyzdyń esimin beredi. Taýdyń da sóz túbiri «Aý» bolatyny osydan. Taýdyń ataýy Aýa anamyzdyń qurmetine qoıylǵan.
Bul sózimizdiń dáleli retinde aıtarymyz, sonaý baǵzy zamannan beri bizge jetken uly shejirede qazaqtyń ejelgi jyl basy Naýryz merekesinde 365 kúnge arnap, 365 kúı oınalǵany aıtylady.
Mańǵystaýlyq Qaz Adaılardyń malǵa shóp salatyn kemege uqsas aǵash astaýdy «Naýa» dep ataýy da, osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolyp tabylady.
Qazaqta Naýryz merekesine baılanysty: Naýryz kúni, Naýryz aıy, Naýryznama, Naýryzkóje, Naýryz toıy, Naýryz jyry, Naýryz jumbaq, Naýryz bata, Naýryz tilek, Naýryz tól, Naýryzkók, Naýryz esim, Naýryz sheshek, Naýryzsha, Áz Naýryz, Qydyr, Samarqannyń kók tasy degen sııaqty ataý sózder bar. Qazaq halqy bul kúni dúnıege kelgen balalarǵa Naýryz, Naýryzbaı, Naýryzbek, Naýryzhan, Naýryzúl degen esimder bergen. Naýryz sózi bizge ózge tilden engen bolǵanda myna sózder Qazaqtyń sózdik qorynda bolmaǵan bolar edi.
Aıryqsha atap ótetin jaǵdaı, Áz (qazaqtyń laqap aty) Naýryz – Naýryzdyń tegi Qazaq degendi bildiredi. Áz Túrik, Áz Jánibek, Áz Táýke, Býrahan Ázi t.t. osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq.
Al, Naýryzdyń teginiń parsylarǵa telinýine kelsek, sol parsylardyń ózderiniń shyqqan tegi Qazaq dalasy bolyp tabylady. Ony ırandyqtardyń ózderi de kámil moıyndaıdy. Biz onyń dáleldi deregin tarıh ǵylymdarynyń doktory, Tegerandaǵy Sháhıd Beheshte atyndaǵy ýnıversıtettiń professory Rıza Shabanıdiń «Iran tarıhy» atty eńbeginen tabamyz (Almaty – 2002. 6-16 better). Bul kitaptyń birinshi taraýynda ırandyqtardyń tegi ejelgi MAD, ıaǵnı Man Adaı patshalyǵynan bastaý alatyny aıqyn kórsetilgen. Ony tipti ol qalaı dep bas aýyrtpaı-aq «ar» degen sóz túbirinen (óz túbinen, óz atasynan) jáne «an» degen jalǵaýdan da aıqyn kórýge bolady. Shyndyǵynda da ejelgi tarıhqa «Parfııa» degen atpen engen patshalyqtyń negizin Arshaq atamyz qalady. Bútkil álemge joryq shekken Seriler (Ryarstvo) osy jerden bastaý alǵan. Bul patshalyq Qazar (Qas bı) teńiziniń jaǵasynda, qazirgi Manqystaý, Túrikmen, Parsy jerinde ómir súrdi. Qazirgi Iran eli, bizshe aıtqanda Parsylar sol Parfııa memleketiniń jalǵasy. Qazirgi túrikmen jerindegi bir jazyq dala kúni búginde de Ar jazyǵy dep atalady. Al, Mańǵystaýlyq Adaılar Irannyń emes, Qazaqtyń qarashańyraǵy bolyp tabylady. Sondyqtan, parsylardyń ózi Man Adaıdan taraıtynyn kámil moıyndap otyrǵanda, Qazaqtyń Áz Naýryzyn parsylarǵa aparyp teligenimizdiń orynsyz bolatyny ózinen ózi túsinikti bolsa kerek.
Sóz sońynda aıtarym, Mańǵystaýlyqtar 14-shi naýryzdy - Ulystyń Uly kúni, Amal merekesi, jyl basy dep, este joq eski zamandardan beri toılap keledi. Áńgimemizdiń basynda qazaq halqy, soǵan sáıkes búkil álem elderi jyldy on eki aıǵa bóletinin aıtqanbyz. Mine osy 14 kúni jańa aı týady. Bul kúni adamdar ókpe-naz, renishteriniń bárin umytyp, jasy kishileri úlkenderine baryp kórisýden bastalady. Osy maqalany jasy úlkenderińizdiń bári)ne baryp kóriskenimiz retinde qabyl alǵaısyzdar.
Barshańyzdy Jańa jyldaryńyzben quttyqtaımyz! Bastaryńyz aman, denderińiz saý, elimizde tynyshtyq, molshylyq, tatýlyq bolǵaı! Amaldan amalǵa aman-saý jete bergeımiz!
Muhambetkárim QOJYRBAIULY,
Mańǵystaý
Abai.kz
