ەجەلگى قازاقتار جىلدى ون ەكى ايعا ءبولىپ، جىل باسىن ناۋرىز دەپ اتاعان.
«ناۋرىز مەيرامى — ەجەلگى زاماننان قالىپتاسقان جىل باستاۋ مەيرامى. كونە پارسى تىلىندە ناۆا=جاڭا + رازاڭھ=كۇن، «جاڭا كۇن» ماعىناسىندا، قازىرگى پارسى تىلىندە دە سول ماعىنامەن قالعان (نو=جاڭا + روۋز=كۇن; ماعىناسى «جاڭا كۇن»), ياعني «جاڭا جىلدى» (كۇن ءوسۋىن بەلگىلەۋى) بىلدىرەدى. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازىرگى تاريح عىلىمى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ شىعۋ تەگىن دە، ناۋرىز دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن دە پارسىعا اپارىپ تەلىپ تاستاعان. بۇل ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز!
ناۋرىز مەرەكەسى – جاراتىلىستىڭ ءوز زاڭىمەن ۇيلەسكەن، ناعىز تابيعي مەرەكە. بۇل مەرەكە ءارى جاڭا جىل بولىپ سانالادى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى، كوكتەم مەزگىلى – بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانداناتىن، جاڭارىپ تۇلەيتىن كەزەڭى. سوندىقتان كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، تىرشىلىك اتاۋلى «ۇيقىسىنان ويانىپ»، قايتا تۇلەيتىن وسى ناۋرىز ايى – جىل باسى بولىپ ەسەپتەلەدى جانە بۇل مەرەكە قازاقتا «امال» دەپ تە اتالادى. بۇل ءسوزدىڭ جالعاسى «امان». (قىستان امالداپ، جازعا امان جەتۋ).
ءداستۇر بويىنشا – ناۋرىز مەرەكەسى قازاق حالقىندا جاستاردىڭ جاسى ۇلكەن تۋىستارىنا، وزدەرى سىي – قۇرمەت كورسەتەتىن باسقا دا جاسى ۇلكەندەرگە قوس قولىن بەرىپ امانداسۋدان باستالادى. وكپە-ناز، رەنىشتەردىڭ ءبارى ۇمىتىلادى. بۇل كۇندەرى ءار ۇيدە جەتى ءتۇرلى دامنەن، ناۋرىز كوجە دايىندالىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنەن ءدام تاتىسادى. سونىمەن قاتار، ناۋرىز مەرەكەسىن بۇكىل اۋىل-ەل بولىپ، اسىرەسە جاستار جاعى تۇگەلدەي تاڭ شاپاعىن قارسى الۋدان – تازالانعان ارىقتارعا سۋ جىبەرۋدەن، اعاش وتىرعىزىپ، گۇل ەگۋ ءراسىمىن وتكىزۋدەن باستالاتىن بولعان. مەرەكە «اق سۇيەك»، «القا قوتان»، «اق سەرەك پەن كوك سەرەك»، «جاسىرىنباق» جانە ت.ب. ءتۇرلى حالىق ويىندارىمەن، ءان سالىپ، بي بيلەۋمەن، اقىندار ايتىسىمەن، قازاقشا كۇرەس، ات جارىسىمەن جالعاسىپ، تۇنگە قاراي «التىباقان» اينالاسىنداعى تاماشامەن اياقتالادى ەكەن.
ەجەلگى شەجىرەلىك دەرەكتەردە، ناۋرىز مەرەكەسى 127 عاسىردان بەرى قازاق ەلىندە قازىعۇرت تاۋىنا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى كەلىپ توقتاعان كۇننەن باستاپ تويلانىپ كەلە جاتقانى ايتىلادى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا تاجىكستانداعى 3000 م. بيىك تاۋدىڭ باسىنان اكۋلانىڭ تاسقا اينالعان سۇيەگى تابىلعاننان كەيىن، بۇكىل الەم عالىمدارى نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قالعان جەر وڭتۇستىك قازاقستانداعى قازىعۇرت تاۋى ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل مەرەكەنى قازاقتاردىڭ «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتايتىندارىنىڭ سىرى وسىدان بولسا كەرەك.
قازاقتىڭ ەتنوگراف-عالىمى جاعدا بابالىقۇلى 1970 جىلى ماسكەۋدىڭ لەنين اتىنداعى كىتاپحاناسىنان توتە جازۋمەن جازىلعان «ناۋرىز» دەپ اتالاتىن ۇزاق جىردىڭ قولجازباسىن تاپقان. بۇل جىردا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتقا كەلىپ توقتاعان مەزگىل ءدال كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن كۇنى ەكەنى، وسى كۇنى ۇلكەن توي جاسالعانى، سول ۇلى مەرەكەگە ادام مەن جان-جانۋارلار تۇگەل قاتىسىپ، نۇح ع.س. ولاردىڭ بارىنە ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن نارسەسىنەن مول شاشۋ شاشقاندىعى، وسىلايشا بۇل كۇن جاڭا جىلدىڭ باسى رەتىندە تويلاناتىن بولعانى ايتىلادى. وسىلايشا، ناۋرىز مەرەكەسى – ناعىز تابيعات مەرەكەسى جانە تاريحى وتە ۇزاق مەرەكە. بۇكىل الەمدە بۇعان تەڭ كەلەتىن بىردە-ءبىر مەرەكە جوق. بۇل دەگەنىمىز، بۇكىل ادامزات تىرشىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قازاق جەرىنەن، قازاق ەلىنەن باستاۋ العانىن كورسەتسە كەرەك.
اقيقاتىندا دا، ناۋرىز مەرەكەسى باستاۋىن نۇق پايعامبار زامانىنان الادى. ونى قازاقي شەجىرە بىلايشا تۇسىندىرەدى: ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ بۇيرىعىمەن نۇق پايعامبار الىپ كەمە جاساپ اللانى مويىنداعان مۇسىلمانداردى، ءوز تۋىستارىن جانە ءارتۇرلى اڭداردى جۇبىمەن كەمەگە وتىرعىزادى. ايتىلعان كۇنى «تاندىردىڭ» استىنان اتقىلاپ سۋ شىعىپ، اسپاننان جەتى كۇن نوسەر جاۋىن جاۋادى. جەر بەتىن تولقىنى كوكتى شارپىعان توپان سۋ باسادى. كەمەگە مىنگەندەردەن باسقالارىنىڭ ءبارى توپان سۋعا قارىق بولىپ، اجال قۇشادى. كەمە ۇزاق جۇزەدى. بىرەۋلەر التى اي، بىرەۋلەر ودان دا كوپ دەگەندى ايتادى. كەمەنىڭ سۋدا ۇزاق جۇزۋىنە جانە ازىق-تۇلىكتىڭ ازايۋىنا بايلانىستى كەمە ىشىندە قوبالجۋ، ومىردەن ءتۇڭىلۋ، دەگەن سياقتى نارازىلىقتار باستالادى. نۇق پايعامبار باستاپ كەمەدەگىلەردىڭ بارلىعى كۇنى-ءتۇنى اللاعا جالبارىنىپ، كۇنىنە بەس مەزگىل ناماز وقيدى. ازىقتارى تاۋسىلۋعا جاقىنداعاننان باستاپ كۇن ارالاتىپ قارلىعاشتى ۇشىرىپ وتىرادى. قارلىعاشتان ەش بەلگى بىلىنبەگەسىن ازىق-تۇلىكتى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا نۇق پايعامباردىڭ بۇيرىعىمەن ورازا ۇستاۋعا كوشەدى. ءبىر كۇنى قارلىعاش اۋزىنا اعاشتىڭ جاپىراعىن تىستەپ كەلگەندە كەمەدەگىلەر سۋدىڭ تارتىلا باستاعانىن باعامدايدى. تاعى ءبىر دە قۇستىڭ اياعى بالشىققا بىلعانىپ كەلەدى. كەمە سول باعىتپەن ءجۇزىپ وتىرىپ قازىرگى قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنداعى سۋى تارتىلعان كىشكەنە ارالعا كەلىپ ىلىڭگىر (جاكىر) تاستايدى. جۇرتتىڭ ءبارى كەمەدەن ءتۇسىپ، قۋانىشتان كوز جاستارىنا ەرىك بەرىپ، بىرىمەن-ءبىرى ءتوس قاعىستىرا قۇشاقتاسىپ، قول الىسىپ، قۇتتىقتاسادى. قويمالاردىڭ تۇبىندە قالعان جەتى ءتۇرلى استىق تۇرىنەن كوجە جاساپ ءبارى ءماز-ءمايرام بولىپ تويلايدى. سودان سول العاشقى كەمە توقتاعان ارال سول اتالارىنىڭ قۇرمەتىنە ادا دەپ اتالادى. ەجەلگى تۇرىك تىلىندە ارالدى «ادا» دەپ اتاعان. ماڭعىستاۋداعى قازاق شىعاناعىندا ادا جانە قوسا دەگەن ارالدار كۇنى بۇگىندە دە سولاي اتالادى. سودان ولار ولە-ولگەنشە بىرىمەن-ءبىرى تۋىسىپ باۋىرلاسقان دەسەدى. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەگەن ماقالدا سودان قالعان. جىل سايىن جاسى كىشىلەرى جاسى ۇلكەندەرىن ىزدەپ بارىپ قول الىسىپ كورىسەتىن بولىپتى. نۇق پايعامبار ءوز قاۋىمىن ازعىنداۋدان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا جۇبى جوقتارىن نەكەگە وتىرعىزىپتى. سودان بەرى سول جۇپتاسۋ نۇق پايعامباردىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىمەن» نەكە، ياعني نۇق اكە دەپ اتالىپ، كەمە توقتاعان جەر قازىعۇرت، ياعني قازىق جۇرت (قازاق جۇرت) دەپ اتالىپتى.
اداي شەجىرەسى بويىنشا نۇح پايعامبار قاۋىمى اداي اتانىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى قۇدايكەمەن ونىڭ ەكى ۇلى تازىكە (ۇلكەنى) جانە قوساي (كىشىسى) بولىپ تاراتىلادى. سۋعا قارىق بولعاندار دا، امان قالعاندار دا سول قۇدايكەنىڭ ەكى بالاسىنىڭ ەلى. نۇح پايعامباردىڭ تەگى قوساي. كەمەنىڭ توقتاعان جەرى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋى. سول تاۋدا «كەمە قالعان» شوقىسى مەن وسى اتتاس اۋىل; لەنگەر (ىلىڭگىر، ياكور) ەلدى مەكەنى (اۋدانى); اڭگىر اۋىلىنىڭ ايماعىنداعى تاۋ شوقىسىنىڭ ەرنەگىندە ادام اتا مەن اۋا انا كيەلى تاسى مەن سول شوقىنىڭ ەتەگىندە قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر سۋ ىشكەن بۇلاق بار. ول وڭىردە بۇلاردان دا باسقا «پايعامبار توقتاعان»، «پايعامبار ساۋساعى»، اق بۋرا، كوزدى اتا، شىلتەر اتا (قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن) اتاۋلارى ساقتالعان. «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان، ول اۋليە بولماسا نەگە قالعان» دەپ كۇنى بۇگىندە دە ەل اۋزىندا ايتىلىپ كەلەدى. بۇل كۇندەرى قازىعۇرت اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى جونىندە اركىمدەر قازاقتىڭ شەجىرەسى مەن ونىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىن بىلمەگەندىكتەن ءار-ءتۇرلى جورامال-تۇجىرىمدارعا جول بەرىلىپ ءجۇر. دۇرىسى، قازىعۇرت بىرىككەن ءسوز، قازىق جانە جۇرت دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە «ق» مەن «ع» اۋىسىپ قولدانىلا بەرەدى. مانقىستاۋ-ماڭعىستاۋ. ال ەكى سوزدەن بىرىكتىرىلىپ ءبىر ءسوز جاساعاندا، ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى، نەمەسە ءبىرىنشى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىستارى، دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس ءتۇسىپ قالادى: قۇدايكە (قۋ اداي اكە), تازىكە -ءتاز ء(از) اكە، مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى), بيداي (بي اداي), وتان (وت مان), وعىز (وق قىز), ءۇستىرت (ۇستىڭگى جۇرت), قازىر – قاز ءبىر ء(پىر), قىرات (قىرا ات), تورات (تورى ات، تاۋرات), اكەل (الىپ كەل), اپار (الىپ بار), بيىل (بيىلعى جىل), كەنجاحمەت (كەنجەاحمەت), زەينوللا (زەيىن وللا، الدوڭعار (الدىوڭعار), قوجاحمەت (قوجا احمەت) ت.ت. قازىق قازاقتىڭ بالاما اتاۋى، ياعني بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاراشاڭىراعى. سول سياقتى قاراشاڭىراق پەن قازىقتا سينونيم سوزدەر. ال، جۇرتقا كەلسەك، بۇل قاسيەتتى قۇراندا ايتىلاتىن ەجەلگى جۋدى تاۋىنىڭ اتاۋى. قازىق پەن قازاقتىڭ، جۋدى مەن جۇرتتىڭ (جۇما، جۇمىس، جۇقا، جۋان، جۋسان، جۋا، جۇگەرى، ءجۇز، جۇزدەگەن، جۇزدەپ، ءجۇزىنشى، جۇزىك، ءجۇزىم، ءجۇزباسى، ءجۇزۋ (سۋدا), جۇزگىش، جۇزبە-ءجۇز، جۇزدەسۋ) تۇبىرلەس بولاتىندارى وسىدان. قاسيەتتى قۇراندا ايتىلعان جۋدى تاۋى وسى تاۋ. اتام قازاق تا ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس.
بۇل تۇجىرىم شىندىق بولاتىن بولسا، وندا نۇح پايعامباردىڭ مولاسى نەگە ساقتالماعان دەگەن سۇراقتىڭ ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇرعانى انىق. شىندىعىن دا، اتامىزدىڭ مولاسىن تابۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. بۇل جەردە دە، ءسوز تۇبىرىنە ء(وز تۇبىنە), ياعني ءسوزدىڭ اتاسىنا ءسوز بەرەمىز. تاپتىق پا؟ ءيا، ءيا! ۇق (ۇك), ياعني ۇكاشا اتا. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ۇق (ۇك), ياعني نۇق (نۇك).
ۇكاشا اتا مازارى – قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، وگىز تاۋ شاتقالى ماڭىنداعى قىراتتا، ياعني وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان قالاسىنان 42 كم جەردە. كەسەنەسىنىڭ جالپى ۇزىن 16 م، ەنى 5 م، بيىكتىگى 3,5 – 4 م. عيماراتتىڭ باتىس جاعىندا، ديامەترى 3,5 – 4 م، بيىكتىگى 4 – 4,5 م بولاتىن شىرىمەيتىن قاڭىلتىردان كۇمبەز تۇرعىزىلعان. نەگىزگى قۇرىلىسى تاۋ تاستارىنان تىك ءتورتبۇرىشتى ەتىپ قالانىپ، سىرتى اق جانە سۇر ءتۇستى تسەمەنت قوسپاسىنا قيىرشىق تاس ارالاستىرىلىپ سىلانعان. كەسەنەنىڭ ىشىندەگى مازاردىڭ بيىكتىگى 160 – 170 سم، ەنى 150 سم، ۇزىندىعى 12 م-گە جۋىق. كەسەنەنىڭ باتىس جاعىندا 200 م جەردە ۇكاشا اتا قۇدىعى بار.
ال، اشاعا كەلسەك بۇل ەكى دۇنيەنىڭ، نەمەسە ءبىر زاتتىڭ ەكىگە ءبولىنىپ ايىرىلاتىن جەرى دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى، اشاتاياق، اشاماي. بۇل قازاقتىڭ تەكتىك شەجىرەسىندە دە، ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە دە تەك قانا سونى بىلدىرەدى. ءالىپبيدىڭ (الىپپەنىڭ) ءبىرىنشى دىبىسى «ا» مەن باستالىپ «ا» مەن اياقتالاتىن سوزدەردە دە سولاي: 1.اعا، 2.ادا، 3.ازا، 4.الا، 5.انا، 6.اپا، 7.ارا، 8.اسا، 9.اتا، 10.اۋا، 11.اشا، ياعني ۇكاشا اتا (نۇق پايعامبار) 9-شى اتا مەن 10-شى انادان ايىرىلىپ ء(بولىنىپ) كەتىپ تۇر. قايران اتالارىم! جارايسىڭدار! ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز! بۇل تاريحتى ۇلى جاراتۋشى – اللادان باسقا ەشكىم، ەشقاشان جويا المايدى.
سەبەبى، جەر بەتىندە ءبىر قازاق ءتىرى تۇرسا، دومبىرا جويىلمايدى. قازاقتىڭ دومبىراسىنا، سالداردىڭ باس كيىمدەرىنە، قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسىنە «ۇكى» تاعاتىن سەبەبى دە وسى. ءبىزدىڭ ۇكىلەپ، ايالاپ جۇرگەن اتامىز (نۇق پايعامبار) وسى ۇكاشا اتامىز. ۇكىلى دومبىرا، ۇكىلى ىبىراي، ۇكىلى پوچتا، ۇكى، ۇكى ويۋ، ۇكىم، ۇكىمەت، ۇكىمەت باسى اتاۋلارى وسى اتامىزدان قالدى.
بۇنى ازسىنساڭدار، تاعى ءبىر دالەل كەلتىرەيىن: قازاقتىڭ تەك قانا ءسوزى ەمەس، سويلەمدەرى دە وسىلاي جاسالعان. سويلەم اراسى مەن سوڭىنا قويىلاتىن تىنىس بەلگىلەرى دە ء(ۇتىر، نۇكتە، ءۇتىر-نۇكتە مەن قوس نۇكتەلەر) وسىنى بىلدىرەدى. ءۇتىر دەگەنىمىز اللاتاعالانىڭ اد ەلىنە جىبەرگەن ھۇد پايعامباردىڭ ەسىمى بولسا، قوس نۇكتەمىز — قوساي نۇق اتامىزدىڭ اتى مەن تەگىن بىلدىرەدى. تاعى قايتالايمىن. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسپايدى.
نۇح پايعامباردىڭ تەگى قازاق، كەمە توقتاعان جەردە كۇنى بۇگىندە دە قازاقتار وتىر. ولاردا وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن تىلدە سويلەگەن. نۇح پايعامباردىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەڭ ۇلكەنى قام ءوز اۋلەتىمەن قازىرگى ءۇندى جەرىنە كەتىپ، سوندا قونىستاندى. قازاقتان ءبولىنىپ وزگە وڭىرگە العاش قادام باسقان قام اتامىز بولدى. قازاقتىڭ «قادام (ق-ادا-م)» — قامنىڭ اتاسى دەگەن ءسوزى وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. جىلقى مەن جىلقىشىلاردىڭ ءپىرى قامبار اتامىزدىڭ دا تەگى وسى. ورتانشى ۇلى سام (شام) ءوز اۋلەتىمەن قازىرگى يران، ارابيا جەرلەرىنە بارىپ قونىستاندى. ال، نۇحتىڭ كەنجەسى يافەس، اكە بۇيرىعىمەن سولتۇستىككە قونىس اۋداردى. نۇقتىڭ ءوز ەلى قازىرگى قازاق دالاسىنداعى قازىعۇرت تاۋى (سىر ءوڭىرى) القابىن جاز جايلاۋ، ماڭعىستاۋدى قىس قىستاۋى ەتىپ، ماڭعى تۇراقتاپ قالدى. اتا جۇرت بۇتكىل جەر شارىنداعى ءۇش ۇلىنىڭ ەلدەرىن وسى وڭىردەن باسقاردى. وسى ءوڭىر سان مىڭداعان جىلداردان بەرى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ استاناسى بولىپ كەلەدى. كوشپەندى ەل (قازاقتار) بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ انا ءتىلىن ەشبىر ەلدىڭ تىلىمەن بۋدانداستىرماي بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. بىزدەر نۇح اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسىمىز. قازاقتىڭ يا، ءيا، يە، كيە، قيا، قاراقيا، قيان، قيا دەگەن سوزدەرى سول يافەس اتامىزدان قالدى.
«نۇح پايعامبار ءۇش ۇلىن ءۇش تاراپقا: حام اتتى ۇلىن ءۇندىستان جاققا، سام اتتى ۇلىن يران جاققا، يافەس اتتى ۇلىن سولتۇستىك جاققا جىبەردى. ۇشەۋىنە ايتتى: «ادام پەرزەنتتەرىنەن ۇشەۋىڭىزدەن وزگە ەشكىم قالعان جوق، ۇشەۋىڭىز ءۇش جۇرتقا وتىرىڭىز، ۇرپاقتارىڭىز كوپ بولسا، سول بارعان جەرلەرىڭىزدى جۇرت ەتىپ وتىرىڭىز».
يافەس اتاسىنىڭ امىرىمەن جۋدى تاۋىنان كەتىپ، ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. يافەستىڭ سەگىز ۇلى بار ەدى، ۇرپاقتارى كوپ بولدى. ولار مىنالار: تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، -دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى (وعلانى) دەگەن لاقاپ قويدى.
تۇرىكتىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى; تۇتىك، حاكال، بارساجار، املاق. تۇرىك ءوزى ولەر شاعىندا ۇلكەن ۇلى تۇتىكتى ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، قايتپاس ساپارعا كەتتى» (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى»).
اتام قازاقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءسوز بولعان، ال ءسوز باسى دىبىستارمەن، بۋىنداردان باستالادى دەگەن قاعيداسىنا جانە ءاربىر ءسوزدىڭ تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە، ياعني ءوز اتاسىندا) سول ءسوزدى دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ اتى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالادى دەگەن قاعيداعا سايكەس:
ناۋرىز – تازا قازاق ءسوزى. نەگىزى نۇق (نۇح، نۋح، نوي، ناۋ، ناي بولىپ ءارتۇرلى لاقاپ اتتارمەن اتالىپ جۇرگەن) پايعامبار اتامىزدىڭ اتىنان شىققان. ال ەكىنشى بۋىنداعى «رىز»-عا كەلسەك، قازاقتا وسى جالعاۋدان ارىز، قارىز، پارىز دەپ، ادام بالاسىنا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەيتىن (مىندەتىڭدى ورىنداماساڭ ارىز تۋىندايدى) جانە «ىز» جالعاۋلىعىنان ۋىز، قىز، سىز، تىز دەگەن ادامزات عۇمىرىنىڭ باستاۋىنداعى تەز وتەتىن ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەر جاسالعان.
ناۋ دەگەنىمىزدەگى «ن» دىبىسى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرسە، ودان كەيىنگى «اۋ» - اۋا انامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى. تاۋدىڭ دا ءسوز ءتۇبىرى «اۋ» بولاتىنى وسىدان. تاۋدىڭ اتاۋى اۋا انامىزدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.
بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ايتارىمىز، سوناۋ باعزى زاماننان بەرى بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە قازاقتىڭ ەجەلگى جىل باسى ناۋرىز مەرەكەسىندە 365 كۇنگە ارناپ، 365 كۇي وينالعانى ايتىلادى.
ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ مالعا ءشوپ سالاتىن كەمەگە ۇقساس اعاش استاۋدى «ناۋا» دەپ اتاۋى دا، وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولىپ تابىلادى.
قازاقتا ناۋرىز مەرەكەسىنە بايلانىستى: ناۋرىز كۇنى، ناۋرىز ايى، ناۋرىزناما، ناۋرىزكوجە، ناۋرىز تويى، ناۋرىز جىرى، ناۋرىز جۇمباق، ناۋرىز باتا، ناۋرىز تىلەك، ناۋرىز ءتول، ناۋرىزكوك، ناۋرىز ەسىم، ناۋرىز شەشەك، ناۋرىزشا، ءاز ناۋرىز، قىدىر، سامارقاننىڭ كوك تاسى دەگەن سياقتى اتاۋ سوزدەر بار. قازاق حالقى بۇل كۇنى دۇنيەگە كەلگەن بالالارعا ناۋرىز، ناۋرىزباي، ناۋرىزبەك، ناۋرىزحان، ءناۋرىزۇل دەگەن ەسىمدەر بەرگەن. ناۋرىز ءسوزى بىزگە وزگە تىلدەن ەنگەن بولعاندا مىنا سوزدەر قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا بولماعان بولار ەدى.
ايرىقشا اتاپ وتەتىن جاعداي، ءاز (قازاقتىڭ لاقاپ اتى) ناۋرىز – ناۋرىزدىڭ تەگى قازاق دەگەندى بىلدىرەدى. ءاز تۇرىك، ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، بۋراحان ءازى ت.ت. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.
ال، ناۋرىزدىڭ تەگىنىڭ پارسىلارعا تەلىنۋىنە كەلسەك، سول پارسىلاردىڭ وزدەرىنىڭ شىققان تەگى قازاق دالاسى بولىپ تابىلادى. ونى يراندىقتاردىڭ وزدەرى دە كامىل مويىندايدى. ءبىز ونىڭ دالەلدى دەرەگىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەگەرانداعى ءشاھيد بەھەشتە اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ريزا ءشابانيدىڭ «يران تاريحى» اتتى ەڭبەگىنەن تابامىز (الماتى – 2002. 6-16 بەتتەر). بۇل كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا يراندىقتاردىڭ تەگى ەجەلگى ماد، ياعني مان اداي پاتشالىعىنان باستاۋ الاتىنى ايقىن كورسەتىلگەن. ونى ءتىپتى ول قالاي دەپ باس اۋىرتپاي-اق «ار» دەگەن ءسوز تۇبىرىنەن ء(وز تۇبىنەن، ءوز اتاسىنان) جانە «ان» دەگەن جالعاۋدان دا ايقىن كورۋگە بولادى. شىندىعىندا دا ەجەلگى تاريحقا «پارفيا» دەگەن اتپەن ەنگەن پاتشالىقتىڭ نەگىزىن ارشاق اتامىز قالادى. بۇتكىل الەمگە جورىق شەككەن سەرىلەر (رىتسارستۆو) وسى جەردەن باستاۋ العان. بۇل پاتشالىق قازار (قاس بي) تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا، قازىرگى مانقىستاۋ، تۇرىكمەن، پارسى جەرىندە ءومىر ءسۇردى. قازىرگى يران ەلى، بىزشە ايتقاندا پارسىلار سول پارفيا مەملەكەتىنىڭ جالعاسى. قازىرگى تۇرىكمەن جەرىندەگى ءبىر جازىق دالا كۇنى بۇگىندە دە ار جازىعى دەپ اتالادى. ال، ماڭعىستاۋلىق ادايلار يراننىڭ ەمەس، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، پارسىلاردىڭ ءوزى مان ادايدان تارايتىنىن كامىل مويىنداپ وتىرعاندا، قازاقتىڭ ءاز ناۋرىزىن پارسىلارعا اپارىپ تەلىگەنىمىزدىڭ ورىنسىز بولاتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ماڭعىستاۋلىقتار 14-ءشى ناۋرىزدى - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى، امال مەرەكەسى، جىل باسى دەپ، ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى تويلاپ كەلەدى. اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قازاق حالقى، سوعان سايكەس بۇكىل الەم ەلدەرى جىلدى ون ەكى ايعا بولەتىنىن ايتقانبىز. مىنە وسى 14 كۇنى جاڭا اي تۋادى. بۇل كۇنى ادامدار وكپە-ناز، رەنىشتەرىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، جاسى كىشىلەرى ۇلكەندەرىنە بارىپ كورىسۋدەن باستالادى. وسى ماقالانى جاسى ۇلكەندەرىڭىزدىڭ بارى)نە بارىپ كورىسكەنىمىز رەتىندە قابىل العايسىزدار.
بارشاڭىزدى جاڭا جىلدارىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز! باستارىڭىز امان، دەندەرىڭىز ساۋ، ەلىمىزدە تىنىشتىق، مولشىلىق، تاتۋلىق بولعاي! امالدان امالعا امان-ساۋ جەتە بەرگەيمىز!
مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى،
ماڭعىستاۋ
Abai.kz
