Qazaq qūqyǧy ūlttyq keŋıstıkte dästürlı qūqyqtyq jüienıŋ negızın qalasa, mädeni-şaruaşylyq keŋıstıkte är türlı dıni-etnikalyq toptar menbip memleket aiasyna syimaityn kürdelı äleumettık-saiasi qūrylymdardy (ūlystar, ipi rular, taipalyq bırlestıkter jäne t.b.) qamtityn qazaqtyŋ dalalyq qūqyqtyq jüiesın qalyptastyrdy jäne türkı tektes köşpelı jartylai köşpelı halyqtardyŋ qūqyqtyq otbasyn baiyta tüstı ärı onyŋ şyrqai damyǧan erekşe klassikalyq formasy - «ädıl sottyŋ Altyn ǧasyry» degen baǧamen älemdık örkeniette qomaqty tarihi iz qaldyrdy.
Qazaq qūqyǧy XVIǧǧ. bastap - Şyǧys Deştı-Qypşaq atalatyn mädeni-saiasi keŋıstıkte türıktık qūqyqtyq otbasynyŋ köş bastauşysy boldy ärı qūqyqtyq episentrıne ainaldy. Qazaq Ordasynyŋ qūramynda bolyp, qatar qonystanǧan qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai jäne t.b. türkı tıldes elderderden köşpelı taipalardyŋ qūqyqtyqömipi tıkelei «Jol», «Jarǧy» atalatyn qazaqtardyŋ qūqyqtyq jinaqtarymen rettelıp otyrdy,äcipece sot bilıgın jüzege asyruşy biler qyzmetı men olardyŋ qoǧam aldyndaǧy bedel-abyroiy Qazaq (erkındık) qūqyǧynyŋ keŋ resepsiialanuyna jol aşty.
Älemnıŋ qūqyqtyq kartasynda qūkyqtyq jüielerdıŋ şyǧu tegın toptastyratyn ipi qūqyqtyq otbasylar bar. Olardyŋ jalpyǧa bırdei tanyltandary, sondai-ak älı tanyla qoimaǧandary kelesıler:
- «Jalpy qūqyq» (anglo-saksondyq) qūqyqtyq otbasy,
- Evropalyq-kontinentaldyq (romano-germandyq) qūqyqtyq otbasy,
- Sosialistıkqūqyqtyq otbasy;
- Slaviandyqqūqyqtyq otbasy;
- Türkılık qūqyqtyq otbasy;
- Mūsylmandyq qūqyqtyq otbasy.
Reseilık ǧalymdar slaviandyq qūqyqtyq otbasy mäselesınköterıpkeledı jäne onyŋ keŋıstıgıne Şyǧys Evropa men Resei aumaǧyndaömip sürgen slavian memlekegterı men kniazdyqtaryn toptastyrady äpi pravoslavienı dıni bırıktıruşı jüie retınde tanidy. Sondai-aq slaviandyq qūqyqtyq otbasynyŋ tüpkı tamyry Vizantiia İmperiiasyna baryp tırelgenın, al Vizantiiaǧa öz kezegınde Rim qūkyǧynyŋäcepi bolǧandyǧyn da joqqa şyǧarmaidy. Slaviandyq qūqyqtyq otbasynyŋbügıngı basty keiıpkerıäpi tasymaldauşysy - Reseidıŋ qūqyqtyq jüisı dep körsetedı. Sondai-aq Resei qūkyqtyq jüiesı Ortalyq Aziiadaǧy bırqatar türkı tıldes memleketer üşın jetekşıäpi bipiktipuşı rol atqaratyndyǧyn bekıtedı.
Sondai-aq ipi qūqyqtyq jüielerge kelesıler kıredı
1.Ündı men iudeilık dıni sipattaǧy qūkyqtyq jüie;
2.Dästürlı qūqyqtyq jüieler (Qytai, Japoniia)
3. Afrika jäne Madagaskar elderınıŋ qūqyqtyq jüielerı
R. David pen K. Joffre-Spinozidıŋ älemnıŋ qūqyqtyq kartasyn aiqyndauda üş basty metodologiialyq jetımsızdıgı bar jäne ol kelesı kriterilerge negızdeluden tuyndaǧan:
1.qūqyqtyq otbasyǧa jıkteude tek didaktikalyq maqsatqa köŋıl bölıngen;
2.däl özderı ömır cüpip jatqan zamandy (eŋbektıŋ ataluyda osyndai «... pravovye sistemy sovremennosti») ǧana sipattaǧan;
3.pozitivtı, normativtı sipattaǧy qūqyqtyq jüieler ǧana qūkyqtyq otbasy dep tanuda negızgı rol atqarǧan jäne qūqyqtyq otbasy ūǧymyna bügıngı taŋda naqtyly qoldanystaǧy äpi neǧūrlym keŋ taraǧan qūqyqtyq jüielerdı ǧana engızedı.
(jalǧasy bar)
Qazybek DAUTALİEV
zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty,
«İntellektual-Parasat» zaŋ kompaniiasynyŋ
direktor orynbasary, aǧa ǧylymi qyzmetker
