بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ بوتەن مادەنيەتپەن جۇزبە-ءجۇز جولىعىپ، تەڭبە-تەڭ سۇحباتتاسقان ساتىندە عانا ءوزىن اناعۇرلىم تولىعىراق، تەرەڭىرەك تانىپ-ءتۇيسىنىپ، قادىر-قاسيەتىن قايتا كۇنتتايتىنى ءسوزسىز. بۇل ءبىر مادەنيەتتىڭ باسقا ءبىر مادەنيەتكە جۇتىلۋ ارقىلى جويىلىپ تىنۋىن ەمەس، كەرىسىنشە — ءوزارا اۋىسۋ-الماسۋ، ءسىڭىسۋ-سينتەزدەلۋ، ۇيرەنۋ-ۇردىستەنۋ ناتيجەسىندە بۇرىنعىدان بەتەر بايۋىن، باعالانۋىن كوزدەيدى. ال مادەنيەتتەر توعىسىنىڭ شەت-شەكاراسىن ديالوگيزم پرينتسيپىنە ورايلاسقان (م.بۋبەر، م.باحتين، ۆ.بيبلەر، يۋ.لوتمان) مادەنيەتتەر مامىلەسى قاعيداسىمەن قيىستىرعان ۇتىمدى. البەتتە، مادەنيەتتەر مامىلەسىن ءاتۇستى، اسىعىس ءتۇسىنۋدىڭ — ياعني، ونى اياق استى ەتۋدىڭ ءولى سۋداي توماعا-تۇيىقتىققا، ابسوليۋتتەندىرۋدىڭ بۇلدىر، بەيمالىم باعدارسىزدىققا سۇيرەيتىندىگىن دە اركەز ۇمىتپاعان ءجون; ءىس جۇزىندە اقىرعى تورەلىكتى ايتاتىن توبەبي — تاريحي سيتۋاتسيا تۋدىرعان ۇلتتىق مۇرات-مۇددە.
سونداي-اق، «شىعىس-باتىس» پاراديگماسىن قايسىبىر مادەني قۇبىلىسقا، ونىڭ ىشىندە جەكەلەگەن اۆتوردىڭ جەكەلەگەن تۋىندىسىنا تاڭىپ، تاڭبالاعاندا دا اباي بولعان ابزال.
ۇلى ابايدىڭ تەڭدەسسىز تالانتىنىڭ سۇرىپ-سۇزگىسى ارقىلى ءتول توپىراعىمىزعا ماعىرىپ پەن ماشىرىق مادەنيەتىنىڭ بەتالدى باسپالاماي، يناباتتانا، يكەمدەلە كەلگەندىگىن، بۇرىنعى باي داستۇرگە جاڭاشىلدىقپەن جۇپتاسا جاراسىپ كەتكەندىگىن كورەمىز. ابايلىق «مەننەن» تانىلاتىن قازاق-شىعىس-باتىس سينتەزى اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ كۇللى كونتەكسىنەن كوزى قاراقتى كىسىگە وڭاي وقىلادى. بالكىم، اۋىزشا ايتسا ايتقان شىعار، بىراق دانىشپان تۇلعانىڭ ولەڭدەرىنەن نە قارا سوزدەرىنەن «مەن باتىستان مىنانى ءبىلدىم، شىعىستان انانى انىقتاپ الدىم...» دەگەن سەكىلدى بىردە-ءبىر سىلتەمە ءسوزدى ۇشىراتپايمىز; ءتىپتى ول ءۇشىن باتىسقا، شىعىسقا بولىنبەيتىن تۇتاس الەم عانا بار ءتارىزدى. ءبىز بولساق، كەيدە جوق جەردەن جاڭالىق جاساۋعا جۇگىرەتىن ادەتىمىزگە اۋەستەنىپ، ابايدى بۇرمالاپ جىبەرگەنىمىزدى بايقاماي جاتامىز; قىزدى-قىزدىمەن ويلاماعانىن ويلاتامىز. مىسالى، اقىننىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى: «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم...» - دەگەن قاتارلار وقىمىستىلارىمىزدىڭ ورىنسىز قاتەلىگىنىڭ قۇرباندىعىنا ءجيى شالىنىپ ءجۇر. بار بالە مىنادا، «ەكى جاققا ءۇڭىلۋ» ءبىزدىڭ ەكلەكتيكالىق ءورىس-ورەمىزدە («ابايدىڭ مۇنى جازباۋى مۇمكىن ەمەس» نەمەسە «ىزدەگەنىمدى تاپپاي قويمايمىن» سىڭايىنداعى بايىزسىزدىعىمىز تاعى بار) «باتىس پەن شىعىسقا ءۇڭىلۋ» دەگەنمەن اسسوتسياتسيالانا، ايقۇشاقتانا قالادى. بۇعان قوسا، اۆتوردىڭ «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ» شارق ۇرعاندىعىنان دا سونى شامالايمىز. لوگيكالىق جاعىنان ءبارى قيىسىپ-قۇيىلىپ تۇرعانداي. بىراق ءبىزدىڭ ەلەپ-ەسكەرمەيتىنىمىز جالعىز-اق نارسە، ول – ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى ءار شۋماقتىڭ ءبىر-ءبىر تۇيىندەلگەن، تۇجىرىلعان ويدى تياناقتايتىندىعى. سوندىقتان ونىمەن تولىق تانىسالىق:
عىلىمدى ىزدەپ،
دۇنيەنى كوزدەپ،
ەكى جاققا ءۇڭىلدىم.
قۇلاعىن سالماس،
ءتىلىڭدى الماس،
كوپ ناداننان ءتۇڭىلدىم.
ەكى كەمە كۇيرىعىن،
ۇستا، جەتسىن بۇيرىعىڭ!
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قورىتىندى قوس قاتاردىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ اداسقانىمىزدى اڭعارتادى. «ەكى كەمەڭىز» دە باتىس پەن شىعىستى مەڭزەسە، ولاردىڭ «قۇيرىعىن ۇستايمىن» دەپ جۇرگەندە «بۇيرىعىڭىز جەتسە»، وندا «ەكى جاققا ءۇڭىلىپ» قاجەتى قانشا؟! ەندەشە، شۋماقتىڭ تىلسىم-تۇسپالى باسقادا بولعانى دا.
بىزگە ەڭ الدىمەن ابايدىڭ ءوزى كومەككە كەلەدى.
ول «ءتورتىنشى سوزىندە»: «وسىنداي عافيلدىك كوپ وتكىزىپ، ولمەگەن كىسىنىڭ نە دۇنيەدە، نە احيرەتتە باسى ءبىر اۋىرماي قالماسا كەرەك. ءاربىر ۋايىم-قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە شارۋاسىنا، نە احيرەت شارۋاسىنا وزگەدەن جيناقىراق بولسا كەرەك»، –دەپ جازىپتى. مىنە، ءبىز ادەيى كۋرسيۆپەن تەرىپ كورسەتكەن دۇنيە جانە احيرەت ۇعىمدارى اباي ولەڭىندەگى «ەكى جاقتى»بىلدىرەدى.
اقىننىڭ «دۇنيەنى كوزدەۋ» دەگەنىن جارىق جالعاندا «بوس جاتپاۋ، تىرشىلىك ەتۋ، شارۋا قىلۋ، ەڭبەك جاساۋ، پايدا تابۋ» ماعىناسىندا تۇسىنسەك، «عىلىمدى ىزدەۋىنىڭ» جاي-جاپسارىن «ونىنشى سوزىندە» ايتىلعان «عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان قاج ەشبىر ورنىنا بارمايدى» دەگەن سوزدەرىنەن سالماقتايمىز.
عۇلاما ويشىل مۇنىمەن دە توقتاپ تۇرماي، ءبىر-بىرىنەن بولگىسىز «احيرەت-دۇنيە» ماسەلەسىن ءارى قاراي تەرەڭدەتە تۇسەدى. وعان «وتىز ءتورتىنشى سوزدەگى» كەلەسى پايىمدارى كۋا: «كىمدە-كىم احيرەتتە دە، دۇنيەدە دە قور بولمايمىن دەسە، بىلمەك كەرەك: ەش ادامنىڭ كوڭىلىندە ەكى قۋانىش بىردەي بولمايدى، ەكى ىنتىق قۇمارلىق بىردەي بولمايدى، ەكى قورقىنىش، ەكى قايعى – ولار دا بىردەي بولمايدى. مۇنداي ەكى نارسەنى بىردەي بولادى دەپ ايتۋعا مۇمكىن ەمەس. ولاي بولعاندا، قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى، دۇنيە قۋانىشى احيرەت قايعىسىنان، احيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا – مۇسىلمان ەمەس. ەندى ويلاپ قاراي بەر، ءبىزدىڭ قازاق تا مۇسىلمان ەكەن! ەگەردە ەكى نارسە كەز كەلگەندە الارمىن دەپ، جوق، ەگەر كەز بولمايتۇعىن بولسا، كەڭ قۇداي ءوزى كەڭشىلىكپەن كەشىرەدى-داعى، مىنا كەزى كەلىپ تۇرعاندا مۇنى جىبەرىپ بولماس دەپ، دۇنيەگە كەرەكتىنى السا، ەندى ول كىسى جانىن بەرسە، احيرەتتى دۇنيەگە ساتقانىم جوق دەپ، نانۋعا بولا ما؟ ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ – ءبارى بىردەي، احيرەتكە قاراي ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، كوردەن ماحشاردا سۇرالۋىڭ – ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە ءحاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭجاقسىلىعىنا راحاتىڭ – ءبارى بىردەي ەكەن». دەمەك، اقىن ولەڭىندەگى «ەكى كەمە» – باتىس پەن شىعىستىڭ ەمەس، ءفاني مەن باقي – ەكى دۇنيەنىڭ بالاماسى. جانە «مىڭمەن جالعىز الىسقان» دانانى – نە احيرەتتىڭ، نە دۇنيەنىڭ قامىن جاساي الماي جۇرگەن، «قۇلاعىن سالماس، ءتىلىڭدى الماس، كوپ ناداننان ءتۇڭىلىپ»، اقىر سوڭىندا ولارعا: «ەكى كەمە قۇيرىعىن، ۇستا، جەتسىن بۇيرىعىڭ!» – دەپ اششىلاپ ايتۋىنىڭ استارى دا اشىلادى.
ەندەشە، ءوز زامانىنداعى قازاق رۋحىنىڭ قالپىن رامىزدەگەن «سەگىز اياقتىڭ» ءبىز تالداعان شۋماعى اباي گۋمانيزمنىڭ ءدىني ۇستىن-ۇيتقىسىنان حاباردار ەتەدى ەكەن.
اقىننىڭ مورالدىق فيلوسوفياسىنىڭ سورابىن سەزدىرەتىن الگىدەگى: «...قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى، دۇنيە قۋانىشى احيرەت قايعىسىنان، احيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا – مۇسىلمان ەمەس!» – دەگەن كونتسەپتۋالدى كوزقاراسى ونىڭ ولەڭدەرىندە دە ورنەكتەلگەن.
مىسالى:
دۇنيەگە دوس احيرەتكە بىردەي بولماس،
ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس.
دۇنيەگە ىنتىق، ماشعارعا امالسىزدىڭ
يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس.
جالپى، زار زاماننىڭ ءدىندار اقىنى شورتانبايدى بىلاي قويعاندا («جالعاندى جولداس دەمەڭدەر، احيرەت قامىن ىزدەڭدەر!»), ابايدان سوڭعى قازاق پوەزياسىنداعى اعارتۋشىلىق اعىم وكىلدەرىنىڭ اراسىندا دا ەكى دۇنيە تاقىرىبىن اينالىپ وتكەندەرى از. ولاردىڭ بارشاسىنا بۇل دۇنيەنىڭ ولشەمى — احيرەت; تەك تارازى-تالقىعا سالاتىن نارسەلەرى ءارتۇرلى.
يسلام عۇلاماسى حاسان ءال-باسريدىڭ (642-728 جج.) پايىمى
ايتالىق، ابۋباكىر كەردەرىنىڭ تەزگە تارتاتىنى — ادىلدىك پەن اكىمدىك جانە دىنگە ادالدىق ماسەلەلەرى. ول ءوزىنىڭ ءبىر تولعاۋىندا:
ادىلدىك ەكى جيھاندا بىردەي جاقسى،
ۇجماقتىڭ كورەر دەگەن رايىسىن.
دۇنيەدە حاكىم بولىپ، عادىل بولسا،
كەشىرەر دەگەن ءسوز بار كۇنايىسىن، –
دەسە، دەربىسالى ءبيدى: «دۇنيە، احيرەتتى بىردەي ويلاپ، جاندىرىپ ءدىن شىراعىن، مەشىت سالدىڭ»، – دەپ ماداقتايدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ گۋمانيزمىنىڭ يدەالى دا — ادىلەت پەن ادامشىلىق («جان قايدا ادىلەتتى ىزدەيتۇعىن، ادامشىلىق اتاقتى كوزدەيتۇعىن. تىرلىك پەن ولگەن كۇندى بىردەي ويلاپ، ەكى جايدان كۇدەردى ۇزبەيتۇعىن»).
شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ار جولىنان اينىعانداردى «ەكى دۇنيە» جازاسىنا جەگىلۋدەن ساقتاندىرادى («قۇداي كەشەر الدا» — دەپ كۇنا قىلماق، ار كەتىرىپ، انت ءىشىپ، جان ساتىلماق، نە جالعاندا، نەمەسە احيرەتتە وڭا الماستاي وكپەدەن ءبىر اتىلماق»).
اباي ىزىمەن، اعارتۋشىلىق اڭسارىنا سايكەس عىلىمدى كوككە كوتەرۋ تالابى دا بارشىلىق (ماقىش قالتايۇلى: «كۇللى ءىسى وڭعا كەلمەس نادانداردىڭ، ەكى دۇنيە عالىم مەن نادان تەڭ بە؟»; بايمۇحامبەت بەيسەمبينوۆ: «عىلىمنىڭ قادىرىن ءبىلىپ وقىماعان، 3ارۋر بوپ ەكى دۇنيەدە قالار دەيدى»، ت.ب.).
ءسويتىپ، مۇسىلمانشىلىق اياسىنداعى ەكى دۇنيە تاقىرىبى اعارتۋشىلىق كەزەڭ پوەزياسىندا كەڭ پارىقتالعاندىعى كورىنەدى جانە ونىڭ سول تۇستاعى جالپى جۇرتقا ورتاق مورالدىق وي ماشىعىنان ماعلۇمات بەرە الاتىندىعى بايقالادى.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ءوزىنىڭ «ويان، قازاق!» كىتابىنىڭ كىرىسپەسىندە حالقىنا ناسيحات-نۇسقا تاراتقاندا دا سول سارىندى قىستىرا سويلەيدى. «قوي، بۇيتپەلىك، ءھار حالىقتىڭ كۇشى ھۇنەر بولسا، ول ھۇنەرگە اللاتاعالا قاسىندا ءھيمماتىمىز ساياسىندا ءبىز قازاقتار دا ورتاق بولساق كەرەك، سونىڭ ءۇشىن مۇسىلمانشا عىلىمدار وقىپ، ءدىنىمىزدى تانىپ، نادانداردىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشىپ، مۇنىمەن احيرەتتىك فايدامىزدى تابالىق، – دەپ جازادى ول، – ەكىنشى – دۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارىمىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن، باسقالاردان قورلىق كورمەس ءۇشىن ورىسشا وقىپ، ھۇنەرلى بولالىق». ءبىر قىزىعى، قايراتكەر-قالامگەردىڭ مىنا ۇگىت-ۇندەۋدىڭ ماتىنىنە ۇڭىلسەك، ونىڭ قىرتىس-قاتپارىنان احيرەتتىك پايدانىڭ – شىعىسپەن ء(دىني يسلام), دۇنيەلىك حاقىلاردىڭ – باتىسپەن (وقۋ، عىلىم، ونەر، كاسىپ، ت.ب) وزدىگىنەن ورەلەسىپ-ءورىلىپ جاتقاندىعىن اجىراتىپ الامىز.
ءتارىزى، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىندا ورىن تەپكەن وبەكتيۆتى تاريحي وقيعالار، يدەولوگيالىق يتىرقىلجىڭدار، ەڭ اقىرى – ساناسى ويانعان ساحارادا شىعىس پەن باتىس قۇندىلىقتارىنىڭ ءىس جۇزىندە بەتپە-بەت كەلۋى زيالىلارىمىزدىڭ داعدىلى تانىم-تۇسىنىگىنە سىزات ءتۇسىرىپ، ءدىني ەكى دۇنيە تاقىرىبىنىڭ ازاماتتىق ايادا كەرەگەسىن كەڭەيتۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى.
زامانا سازىنا سايكەستەنگەن سانا-سەزىم ەۆوليۋتسياسىن ساراپتاپ العان سوڭ، ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «تۇركىستان» اتتى ولەڭىنىڭ: «تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي» دەگەن العاشقى جولىنا جۇمىرلانا جيناقتالعان، سىعىمدالا سىيعىزىلعان مانىستەردى بايىپتاۋعا بولادى.
بىرىنشىدەن، بۇل قاتاردا ۇيرەنشىكتى، ءۇردىستى ەكى دۇنيە ماسەلەسى جاڭاشا جاڭعىرتىلعان. تاريحي ءبىلىمى تەرەڭ اقىن تۇركىستان ايماعىنىڭ ەكى – كوشپەندى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتى توعىستىرۋعا تۇتقا بولعاندىعىن، ونىڭ ەكى يدەولوگيالىق ارنا – ماجۋسيلىك پەن مۇسىلمانشىلىقتىڭ «اراسىن بۇزىپ ءوتىپ ءدىندى اشقان» (قازتۋعان) ءمان-ماڭىزىن يشارالايدى.
ەكىنشىدەن، بۇكىل ولەڭنىڭ بىتىمىنەن بايقالاتىنداي، اقىن ەكى دۇنيە ۇعىمىن رومانتيكالىق اۋەزبەن جىرلاناتىن بايىرعى مەن بۇگىنگى اراسىنداعى بايلانىسپەن استاستىرادى. مۇنداعى تاپسىرلەنەتىن «بايىرعىسى» («بولماسا، بارساڭشى ىزدەپ باباڭ بەيىتىن!») – احيرەتتىڭ، «بۇگىنگىسى» – قازىرگى بار بولمىستىڭ، جارىق جالعاننىڭ سيمۆولى.
ۇشىنشىدەن، «كۇنباتىس-كۇنشىعىس» تايتالاسىن جەرىنە جەتكىزە جىرلاعان اقىن تۇركىستاننىڭ وسى ەكى دۇنيە – باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرىن كونەدەن ءتۇيىستىرىپ كەلگەن كىندىككوپىر مەكەن ەكەندىگىن ەلەۋسىز قالدىرۋى دا – نەعايبىل نارسە.
سوندىقتان «ەكى دۇنيەنىڭ ەسىگى» بولعان تۇركىستان ماداقتاۋعا دا، ماقتانۋعا دا لايىق:
تۇركىستان — ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان — ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي.
تاماشا تۇركىستانداي جەردە تۋعان
تۇرىكتىڭ ءتاڭىرى بەرگەن نەسىبى عوي!
مىنە، ءدىن مەن ساياساتتى پوەتيكالىق پىشىندە سينتەزدەۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن كورسەتكەن ماعجاننىڭ تۇرىكشىلدىگى مۇسىلمانشىلىقتىڭ ەكى دۇنيە تۋراسىنداعى قاعيدا-قيسىنىمەن وسىلايشا كىرىكتىرىلىپ-كونتاميناتسيالانعان.
سونىمەن، رەاليست ابايدان رومانتيك ماعجانعا دەيىنگى ارالىقتا «ەكى جاق» (ەكى دۇنيە، ەكى جيھان، ەكى جاي) تاقىرىبىنىڭ ادەبي-تاريحي دامۋدىڭ داڭعىلىندا وزەگىنەن وتكەرگەن وزگەرىستەرىن تەكسەرىپ-تالداپ-تالقىلاۋدان تۇيگەنىمىز وسى.
تەك تياناقتاپ ايتاتىنىمىز: ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندە «ەكى جاققا ءۇڭىلۋى»، ءبىز ويلاعانداي، «باتىس-شىعىس» پاراديگماسىنا ساباقتاس ەمەس; ونىڭ ورنىنا – «قازاق-شىعىس»، ناقتىلاعاندا، «قازاق-يسلام» ارا قاتىسىمەن قاۋىشىپ-قابىسىپ جاتىر.
امانتاي ءشارىپ،
قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
