داۋ جوق، اباي پوەتيكاسىنىڭ تابالدىرىعىنا ەڭ تاقاۋ تۇرعان ءسوز شەبەرى – دۋلات باباتايۇلى.
بۇل تاراپتاعى تاقىرىپتى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدىڭ كوكەيكەستىلىگىنە ق.ومىراليەۆ، ر.سىزدىقوۆا، ر.بەردىباەۆ، م.مىرزاحمەتوۆ سياقتى كورنەكتى عالىمدار ۋاقىتىندا ارنايى نازار اۋدارعان بولاتىن. «ابايدىڭ بۇقار، شورتانباي، جاناقتارعا قاتىناسى پۋشكيننىڭ دەرجاۆين، جۋكوۆسكيلەرگە ءىلتيپاتىن ەسكە تۇسىرەدى. ال اباي مەن دۋلاتتىڭ قويان-قولتىق ىمىرالاستىعى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ شىعارماشىلىق تىعىز بايلانىس، ەتەنە جاقىنداستىعىنا ورايلاس»، – دەيدى ادەبيەتتانۋشى ت.شاپاي.
رۋح ايعاقتارى، مىنەز قۇبىلىستارى، الەۋمەتتىك جىكتەر، تۇرمىس رەاليالارى جانە تاعىسىن-تاعىلار – بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا شىعارماشىلىق وبەكت رەتىندەگى يدەيالىق-پوەتيكالىق ينتەرپرەتاتسيالارى دۋلاتتان ابايعا قاراي تىڭايا تەرەڭدەپ، تۇرلەنە تۇتاسىپ، كۇردەلەنە، كورىكتەلە بەرەدى.
ءتىل ماماندارىنىڭ تۇگەندەۋىنشە، اباي ءوز شىعارمالارىندا التى مىڭداي ءسوز قولدانىپتى. ونىڭ ىشىندە «كوز» ءسوزى تۋرا دا، تۇسپالدى دا ماعىناسى بار – 49 ءتۇرلى تىركەستە كەزدەسەدى ەكەن. ابايدىڭ وسى «كوز» ءسوزىن جانە بۇل لەكسەمانىڭ «وي» سوزىمەن تىركەسۋىنەن تۋعان – «وي كوزى» دەگەن مەتافورالىق جۇپتىڭ جايىن قۋالاي قاراستىرعاندا، ءبىز دۋلاتتىڭ ادەبي دۇنيەسىنە بارىپ تىرەلەمىز.
ابايدىڭ «كوزىنەن باسقا ويى جوق»، «ءماز بولادى بولىسىڭ»، «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجار شارتاراپقا» اتتى ولەڭدەرىندە مىناداي جولدار بار:
كوزىنەن باسقا ويى جوق،
ادامنىڭ نادان اۋرەسى.
*****
كوزى بارلار ويىنىڭ
كۇلەر ك... اشقانعا.
*****
جاقسى ءاندى تىڭداساڭ وي كوزىڭمەن،
ءومىر ساۋلە كورسەتەر سۋداي تۇنىق.
بۇل ۇزىندىلەردەگى «وي كوزى» تىركەسىن ساۋاتتى وقىرماننىڭ قينالماي قابىلدارى حاق. تەك «كوزىنەن باسقا ويى جوق» دەگەن سويلەم عانا ساناعا ازداپ سالماق سالادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇل قاتاردى «وزىنەن باسقا ويى جوق» دەپ جازىپ ءجۇر. ال راسىندا ونى «رەداكتسيالاۋ»، ءسويتىپ «كوزدى» – «ءوز» قىلۋ قاجەتسىز. ماسەلەنىڭ توركىنى – ابايدىڭ «جەتىنشى سوزىندە»: «جان ءبىزدى جاس كەزىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەر جەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق, كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق. سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالمادىق... كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق. قۇر كوزبەنەن كورگەن ءبىزدىڭ حايۋاننان نەمىز ارتىق؟..». سونىمەن، مۇندا «كوز» ءسوزى فيزيولوگيالىق فۋنكتسيا اتقاراتىن ادام اعزاسىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي، اقىلعا اشىلاتىن ارنانى سىلتەگەن فيلوسوفيالىق ۇعىمدى دا ۇيىتقان. ەندەشە، «كوزىنەن باسقا ويى جوق» دەگەن تىركەس – اباي پوەزياسىندا ناداندىقتىڭ ءبىر نوميناتسياسى. بۇدان بۇرىنىراقتا دۋلات ءوزىنىڭ كەمسانا كەيىپكەرىنە بىلاي دەگىزىپتى:
ءسوزىم بار دا، كوزىم جوق،
كوزىم جوق دەپ جاتپادىم.
سونداي-اق، ول مۇنىمەن ىلىكتەس:
ەسەرسوق وڭشەڭ ماستارى،
بۇزاقور، ويسىز جاستارى
الجىدى دەپ دۋلاتتى،
كەلەكە ەتىپ كۇلەرسىڭ.
مەنىڭ ايتقان بۇل ءسوزىم،
سانالى بولسا وي كوزىڭ,
ولەڭ ەمەس، جىر ەمەس،
باسىڭا تۇسسە بىلەرسىڭ! –
دەگەن جولداردى جازعان.
الدىڭعى ەكى تارماق ابايدىڭ: «زامان اقىر جاستارى، قوسىلماس ەشبىر باستارى»، – دەگەنىن ەسكە تۇسىرسە، ودان ءارى بىزگە كەرەك – «سانالى بولسا وي كوزىڭ» دەيتىن قاتاردىڭ دا استارى اشىلادى. ول – دۋلاتتىڭ ابايعا تارتقان شىعارماشىلىق سىيىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
ارينە، «جان» مەن «ءتان» ماسەلەسىنە تابان تىرەگەندە، اباي دۋلاتتان «قارا ءۇزىپ» كەتەدى. ادامنىڭ جۇرەك تەڭىزىنە، سەزىم ورمانىنا، اقىل قياسىنا تيەسىلى تىلسىمداردى ناقتى، ناقىشتى ءارى نازىك بەينەلەۋدە ۇلى اقىننىڭ ۇتىسى ايقىن. مىسالى، دۋلات ءوز جۇرتىنا: «بەينەڭ قانداي بولدى ەكەن، قاراساڭشى ءبىر مەزگىل قولدارىڭا اينا الىپ»، – دەپ اشىنا اقىل ايتسا، اباي: «جۇرەكتە اينا جوق بولسا، ءسوز بولمادى وڭگەسى»، – دەپ تەرەڭنەن تەربەيدى. قولداعى اينا مەن جۇرەكتەگى اينا بەينەلەرىنىڭ اراسى – «التى ايشىلىق جول»; قايتكەندە دە، بۇل – اباي مەن دۋلاتتى ءبولىپ تۇرعان بەلەس. دۋلات جىرلارىنداعى ماقتان(«ماقتان دەگەن – التىن ەر ارقاسىنا تالايدىڭ اياڭشىل قىلىپ باتقان عوي»), قۇمارلىق، وسەك، وتىرىك(«قۇمارلىق، تاسقىن، ماقتان – جەل، وسەك-وتىرىك – ۇشقىنى»; «وسەكشى – ءتاڭىرى دۇشپانى»; «بارىنەن دە داۋاسىز وسەكتى قايتىپ باعايىن؟»), كۇلكى («كۇلە الماسسىڭ، قازاعىم، بەيپىل تىنىشتىق كۇلكىڭدى»), ت.ب. سوزدەردىڭ كەيبىرى ءوزىنىڭ ەتيكالىق ءورىسى جاعىنان ابايداعىداي تامىرىن جايعان كاتەگوريالدىق تۇتاستىققا جەتە الماعانىمەن، سول تۇسىنىكتەرگە تامىزىق بولعانى ءسوزسىز.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ونىڭ ەتنوگرافيالىق سالت-ساناسىن سيپاتتايتىن وزىندىك بەلگىلەردەن اڭداعايلاپ، اتويلاپ تۇرادى. كوشپەندىلەردىڭ كۇنەلتىسىندە اس ءىشىپ، اياق بوساتۋ ءراسىمى ارالاسقان بۇكىل جاعدايدىڭ باسقا قىرلارىمەن بىرگە، قىرۋار يدەولوگيالىق قىزمەتى بار بولاتىن. وسى جونمەن ويلاعاندا، قوناقجاي قازاقى مىنەزگە ۇلتتىق تاعامدى تۇتىنۋدىڭ، سول ارقىلى ءوزارا سىيلاسۋدىڭ ادەتى مەن ادەبى اياسىندا باعا بەرۋدى قاعىس قالدىرعان اقىنىمىز سيرەك. مىسالى:
قاينىڭنىڭ پەيىلى جامان باي دا بولسا،
مەرتىككەن كورەر بىزدەن تاي دا بولسا.
كەل، قاتىن، ءۇيىڭدى جىق، ءبىز كوشەيىك،
بۇل قىمىز تابىلادى قايدا بولسا.
...اتاندىم قىرىققا جەتپەي قۇل-قۋ مەشكەي،
جاراماس بۇل ارادان ەندى كوشپەي.
وسكە تورقاۇلى
قوناققا ءبىر كەرەگى – ەت پەن قىمىز،
بار بولسا، ادال ءدامىڭ اۋىز تيگىز.
قوبىلان ءبورىبايۇلى
اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن،
جاقسىدان جامان تۋسا وڭباس دەگەن.
شوجە قارجاۋبايۇلى
بايقاساڭىز، اعايىن اراسىنداعى سىيلاستىق پەن سۇيىسپەنشىلىك، ارازدىق پەن الالىق، قادىر مەن قۇرمەت، جومارتتىق پەن جوقتىق، بايلىق پەن بايعۇستىق – ءبارى-ءبارى تاماق پەن تاباقتىڭ قاتىسىنسىز قاراستىرىلماۋعا قاراعان. دۋلات پەن اباي بۇل حالىقتىق ستەرەوتيپتى دە وزدەرىنشە ساراپقا سالادى. شال اقىن: «قىزىعى جىگىتتىكتىڭ سول ەمەس پە، ارالاپ ءاربىر جەردىڭ ءدامىن تاتقان»، – دەۋشى ەدى، ەندى كەرىسىنشە – «شارۋا دەسە جيرەنبەك، وسەك دەسە سۇيرەڭدەپ، قىمىز اڭدىپ قىدىرىپ، بەيپىل سوزگە سىدىرىپ» (دۋلات) جالاڭداعان جۇرتتى جاڭا زامان جىرشىلارى ءجۇدا جاقتىرمايدى. ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسا ۇلاسىپ جاتقان كوزقاراستارى – دۋلاتتىڭ «ماي، ماي دەيسىڭ، ماي دەيسىڭ»، «قىمىز قۇمار، سور قۇمار»، ابايدىڭ «اش قارىن جۇبانا ما مايلى اس جەمەي»، «وسى قىمىز قازاققا» اتتى ولەڭدەرىندە ورنەكتەلگەن. ەلدەن ەرەك ويلايتىن ەكى اقىننىڭ دا شۇيلىگەتىنى – ەت پەن قىمىز، دالىرەك ايتقاندا، سول اس پەن سۋسىنعا دەگەن شەكتەن شىققان قۇمارلىق. بۇل دا – ءداستۇردى بۇزۋشىلىقتىڭ، داعدىدان بەزۋشىلىكتىڭ ءبىر باتىل امالى; سونىمەن قوسا، داستارقانداعى ءدامنىڭ قاناۋ قۇرالىنا اينالعاندىعىنا قارسىلىق. ويتكەنى تەلمىرىپ، تەنتىرەپ ەل اداقتاعان كەدەي اتاۋلى اسى بارعا تاۋەلدى كۇي كەشتى; كەرەك كەزىندە ونىڭ قولشوقپارى (دۋلات: «قىمىزى بار قۇتىرسا، سوقتىعاسىڭ اركىمگە، قاراماي قارا، اعىنا»), ءتىپتى مالايى (اباي: «ءبىر جىلىك پەن ءبىر اياق قىمىز بەرگەن دەرەۋ سەنى جۇمسايدى ءبىر جۇمىسقا») بولۋعا دارمەنسىزدىگىنەن دايىن تۇردى. مۇنىڭ اياعى – ءمالىم. سوندا نە ىستەگەن ابزال؟ دۋلات: «بار بولسا قولدا ايرانىڭ، ىرىمشىك، قۇرت، قايماعىڭ، قاناعات قىلساڭ بولماي ما، كوكسەمەي-اق قىمىز، ەت؟!»، – دەسە، ابايدىڭ ۇسىناتىن اقىلى: «قىزىلشىل سەمىز، جاز قىمىز – ءبىر ۇلكەن بورىش باسىندا، جۋاستى ءمىن دە، ايران ءىش، جوق نەمەگە شاتىلما».
دۋلات ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى نىسانالى ماقساتى –«ار ساتىپ («ار ساتۋ» تىركەسى ابايعا دا اۋىسقان), قىمىز ىشكەنشە»، ياعني تەنتەكتىك جولىنا تۇسكەنشە، قازاقتىڭ «ادام دەگەن اتاقتى» (ابايدىڭ ءبىر ولەڭىندە: «ادام دەگەن داڭقىم بار») اقتايتىن تالاپقا ۇمتىلۋىن تىلەۋ. ال ابايدىڭ دۋلاتتان دامىتىلعان جاڭاعى جىرلارىندا ەت پەن قىمىز ماسەلەسى اقىننىڭ ەڭبەك تۋرالى كونتسەپتسياسىمەن («جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل، مالىڭ بولسا، سىيلاماي تۇرا الماس ەل»; «تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس»), ۇرلىق («جىلقىنى اڭدىپ ۇرى ءجۇر ءار توبەنىڭ تاسىندا»، «قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن مال جيىلماس»), ماقتان(«قىمىز، سەمىز دەگەنىڭ ءبىر ماقتان عوي، جاسىرما. ماقتان قۋما، كەرەك قۋ، ويسىزدارعا قوسىلما») جايىنداعى جان-جاقتى تانىم-تۇسىنىكتەرىمەن تىعىز توپتالىپ، كەرەمەت كىرىكتىرىلگەن.
ابايدىڭ تاعى ءبىر توسىن تۇجىرىمى – جىلقىدان قويدى جوعارى قويۋى: «وي كوزىمەن قاراساڭ، قويدان جىلقى اسىل ما» بىزگە تانىس «وي كوزىمەن» قاراعاندا، بۇل بايلام – دۇرىس («قويىندا اقشا، قولدا – قوي، كۇزەتكە وڭاي، شوشىنبا!»). البەتتە، «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاقتىڭ» اۆتورى جىلقى ءتارىزدى جانۋاردىڭ ۇلت ۇعىمىنداعى كيە، كەپيەتىن تەرىستەۋدەن تىسقارى; تىڭنان جارالعان تۇرمىستىڭ «شارۋا جيۋ» (دۋلات), «شارۋا ويلاۋ» (اباي) تالاپتارى ناقتى ولەڭنىڭ مازمۇن-مىندەتىنە قاراي ونى سولاي سويلەتكەن.
وسى ورايدا ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ» دەگەنى دۋلاتتىڭ «قازاق دەگەن عارىپ جۇرت، ميىعىڭدى كورسەتپەي، ۇستاراسىز ءوستى مۇرت» دەگەن بەينەسىمەن ساباقتاس.
قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك تيپتەر مەن توپتاردىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ، مۇسىندەرىن سومداپ، مىنەزدەمەلەرىن سارالاۋ باعىتىندا دا اباي اشقان كوركەمدىك جاڭالىقتاردىڭ كەيبىرى دۋلاتتان جىلعا تارتىپ جاتادى. مىسالى، اباي پوەزياسىندا بولىستىڭ بەينەسىنەن كەم كەسكىندەلمەگەن جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ ءبىرى – پىسىق. «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك» ولەڭىندە اقىن ونىڭ بولمىسىن بىلاي بەدەرلەيدى:
پىسىق كىم دەپ سۇراساڭ –
قالاعا شاپسا دەم الماي،
وتىرىك ارىز كوپ بەرسە،
كورگەندەردەن ۇيالماي.
سىبىردان باسقا سىرى جوق،
شارۋاعا قىرى جوق،
وتىرىك، وسەك، ماقتانعا
اعىپ تۇرسا بەينە سۋ.
ات-شاپاننان كەم كورمەس،
بىرەۋ اتىن قويسا «قۋ»...
ال دۋلاتتىڭ پىسىعى مىناۋ:
مايىردىڭ السا بۇيرىعىن،
بوربايعا قىسىپ قۇيرىعىن،
ەل پىسىعى جورتادى.
ءوزى ەلدى قورقىتىپ،
ونان ءوزى قورقادى،
الدىنا ءتۇسىپ تومپاڭداي.
ەكى اقىنداعى پىسىقتاردىڭ اراسىندا ايىرما بار ما؟ ءسوز جوق، بار. دۋلات ءداۋىرىنىڭ پىسىعى – ورىس مەكەمەسىندەگى مايىردىڭ تاپسىرماسىن تىكەلەي ورىنداۋشى ودىراڭباي، بالكىم، بولاشاقتا: «وڭاشادا ويازعا ماقتامايمىن ەلىمدى، ءوز ەلىمە ايتامىن بەرگەم جوق دەپ بەلىمدى»، – دەپ ءوزىن-ءوزى ماسقارالايتىن اباي بولىسىنىڭ اتاسى ياكي اكەسى. ال اباي مەزگىلىندەگى پىسىق – ەل اتقامىنەرلەرىنىڭ كولەڭكەسىندە كولبەڭدەپ، اعايىن اراسىن «قۋ تىلمەن قۇتىرتىپ» الالاپ جۇرگەن، پايداعا بويۇرعىش، پيعىلى بۇزىق بەيشارا بىرەۋ. مىنە، «پىسىق» دەگەن اتاۋ العان جىكتىڭ زاماننان زامان وزعاندا جەتىلۋ، جاڭارۋ جولى وسى. ارينە، دۋلات پەن ابايدىڭ پىسىقتارىن ورتاقتاستىراتىن جايت تا جوق ەمەس، ول – اڭدىسقان انتۇرعاندار مەن الدانعىش اڭعالداردى ايتاقتاۋ ارقىلى ەكى ارادان جەم تاۋىپ، جوق تۇگەندەۋ ايلاسىن مەڭگەرگەن سۇم-سۇرقيا مىنەز.
دۋلات بەرەكەسىز ەلدىڭ بەكتەرىن: «تەك دەيتۇعىن تەگى جوق»، - دەپ مىنەزدەسە، اباي كۇلەمباي بولىسقا: «ەل بيلەگەن ادام جوق اتا مەنەن باباڭدا»، - دەپ، ءبىتىمىنىڭ بولىمسىزدىعىن بەتىنە سالىق قىلىپ باسادى. عالىم ق.ومىراليەۆتىڭ پايىمىنشا – «اباي زامانىندا ەل بيلەۋدىڭ «جاڭا نيزام» اتالعان جاڭا ءتارتىبى ەنگىزىلدى دە، دۋلاتتىڭ «حان-سۇلتانى»، «بەك-ءبيى» بولىس باستاعان «اتقامىنەر» اتانعان كوپ ۇساق اكىمگە اينالدى».
ءبىز دۋلاتتىڭ «بي مەن بەكتى جاقتادىم، باي، مىرزانى ماقتادىم، بايبىشەنىڭ موينىنا جىردان القا تاققانىم» دەگەن جولدارىنا جۇگىنىپ، ونىڭ وبرازىن «سارايدىڭ ماداقشىسىنا»، «فەودالدىقتىڭ جىرشىسىنا» بالاۋمەن بولدىق. بۇل – تۇبىرىمەن قاتە قورىتىندى. مىسالعا الىنعان مايلاعىش، مايموڭكە سوزدەر دۋلاتتىڭ وزىنە قاتىسسىز، مونولوگتى مىنەزدەۋگە قۇرىلعان ساتيرالىق تۋىندىنىڭ قاھارمانى – ازعان قازاق قوعامىنىڭ قولپاشقۇمار، قوشەمەتشىل اقىنىنا تيەسىلى (ەگەر «بولىس بولدىم، مىنەكي» نەمەسە «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» ولەڭدەرىندەگى بولىس پەن پىسىقتى ابايدىڭ ءوز بەينەسىنە تەلىسەك نە بولار ەدى؟!). سوندا الگى جىر ۇزىكتەرى «مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ» (اباي) كۇنەلتكەن ولەڭشىلەردى ادەيى اشكەرەلەۋ، تۇقىرتا تەرىستەۋ بولىپ شىقپاي ما؟! وسى پىكىرىندە دۋلات، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جاناقپەن، تۇبەكپەن، شوجەمەن ات قۇيرىعىن كەسىسەدى; بۇل جەردە دە ول – ابايدىڭ الدى.
ولەڭگە قاراستى ولشەسەك، ابايلىق ماعىناداعى «ءسوز ۇعۋ» تىركەسى مەن ابايلىق ماندەگى «ەل قۇلاعى ساڭىراۋ، كىمگە ايتامىن ءسوزىمدى؟» دەگەن سەرگەلدەڭ ساۋالدى دا العاش رەت دۋلاتتان ۇشىراتاتىنىمىزدى ايتا كەتكەن ابزال.
تۇپتەپ كەلگەندە، دۋلات پەن ابايدىڭ ونەرنامالىق ساباقتاستىعى الۋان ارنالى، سان سالالى.
ەڭ اقىرى، ەكى اقىننىڭ دا الەمدىك «ەسكەندىرناماعا» ۇلەس قوسىپ، ءبىرىنىڭ «شاشتاراز»، ءبىرىنىڭ «ەسكەندىر» اتتى پوەمالاردى دۇنيەگە كەلتىرۋى دە – نازار اۋدارالىق نارسە.
«دۋلات-اباي» تاقىرىبى توڭىرەگىندە پوەتيكا تۇرعىسىنان قاۋزايتىن ماسەلە مول. ءسوز ەتكەنىمىز – ونىڭ ءبىر ۇشتىعى عانا.
امانتاي ءشارىپ،
قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
