اقپاراتتىق تەحنولوگيالار دامىپ، عالامتور قولدانىسقا ەنگەلى جالعان اقپارات پەن اقيقات حاباردىڭ ۇلى كۇرەسى باستالدى. ول كۇرەستىڭ باستى الاڭى الەۋمەتتىك جەلىلەر بولىپ وتىر. سول الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اقپاراتتىڭ كوپتىگى سونشا شىندىق پەن وتىرىكتىڭ اراجىگىن اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇل ءۇردىس ءداستۇرلى جۋرناليستيكا مەن ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ اراسىن الشاقتاتىپ جىبەرگەندەي كورىنەدى. بۇگىنگى تاڭدا قوعام كاسىبي جۋرناليستەردىڭ رەسمي ورگانداردىڭ مالىمەتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ارنايى مامانداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنىپ، دەرەكپەن تاراتاتىن اقپاراتىنان گورى، ازاماتتىق جۋرناليستيكا وكىلى سانالاتىن بلوگەرلەردىڭ ءبىر ساتتىك سەنساتسياسىنىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالۋى بەلەڭ الىپ بارادى. سەنساتسيا قۋىپ، رەزونانس جاساۋعا قۇمار ازاماتتىق جۋرناليستيكا وكىلدەرى قوعامدى ءوز ىرقىنا باعىندىرىپ الدى؟ مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارادى؟ تالداپ كورەلىك...
قازىر اركىمنىڭ قولىندا ءبىر-بىردەن تەلەفون بار. كەز كەلگەن جەردە، كەز كەلگەن وقيعانى تاسپاعا ءتۇسىرىپ، ءوز ويىڭدى، ءوز پىكىرىڭدى ايتىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەي سالۋ ءۇشىن كوپ اقىلدىڭ قاجەتى شامالى. دەمەك "ول وقيعانىڭ قوعامدىق ساناعا اسەرى قانداي؟", "مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرمەي مە؟، "يدەولوگيالىق تۇرعىدا بۇقارا ساناسىنا قاتەر توندىرمەي مە؟", "ادامنىڭ جەكە باس قۇقىقتارىن اياققا تاپتاماي ما؟" دەگەن سەكىلدى جۋرناليستيكانىڭ باستى سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەمەي-اق اقپارات جالپى حالىققا تاراپ كەتەدى دەگەن ءسوز. ياعني، مەملەكەتتىڭ جوعارىدان تومەنگە باعىتتاعان رەسمي مالىمەتتەرىنەن گورى، ازاماتتىق جۋرناليستيكا وكىلدەرىنىڭ تومەننەن جوعارىعا باعىتتاعان شۋلى-داۋلى اقپاراتى الەۋمەتتىك جەلىنى توقتاۋسىز كەزەتىن، ونى سارالاپ، ساراپتاپ، ءدال باعالاي المايتىن زامان تۋدى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، باسشىلار، ءارتۇرلى سالا قىزمەتكەرلەرى نەگىزگى جۇمىسىن الەۋمەتتىك جەلىدە شۋ تۋعىزىپ الماۋ ءۇشىن جاسايتىن بولدى.
مۇنىڭ جاقسى جاعى جوق دەي المايمىز. قوعامدىق سانانىڭ ويانۋى، ءار ازاماتتىڭ قولدا بار اقپاراتتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كۇشىمەن قۇقىعىن تالاپ ەتۋى تالاي يگى ىستەردىڭ باستاماشىسى بولىپ، وي-پىكىر ەركىندىگىنە داڭعىل جول اشۋدا. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ويىڭدى تسەنزۋراسىز ايتۋ مۇمكىندىگى ەلىمىزدەگى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ دامۋىنا دا ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. بۇگىنگى كۇنى كەز كەلگەن ازامات ينتەرنەت دەگەن مىنبەر ارقىلى اقپاراتتى ءوزى جاراتا الادى، ءوزى تاراتا الادى. وسىلايشا قوعامدىق پروبلەما كوتەرىپ، ەلىمىزدە قانشاما ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كۇشىمەن شالىس باسقاندى تۇرعىزىپ، قيىس كەتكەندى ءتۇزۋ جولعا سالۋ، اسقانعا توسقاۋىل قويۋ - قوعامعا بەرىلگەن زور مۇمكىندىك. دەسە دە، سول مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالا الىپ وتىرمىز با؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن الدىمەن الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر پروبلەما كوتەرىپ، جەڭىسكە جەتكەن ازاماتتىق جۋرناليستيكا وكىلىنىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق كۇيىن عىلىمي تۇرعىدا تالداۋ جاساۋ كەرەك سياقتى. مىسالى، ءبىر ازامات قولىنا تۇسكەن اقپارات ارقىلى ادىلەتكە جەتتى دەلىك. سول ساتتەگى ەلدىڭ قولداۋى مەن قوشەمەتى، وقىرمان مەن كورەرمەننىڭ جاپپاي ىقىلاس تانىتۋى، جۇرتتىڭ نازارىنىڭ ءبىر وزىنە اۋى الگى بلوگەردىڭ تاعى دا بەلسەندىلىگىن ارتتىرارى ءسوزسىز. ول ازامات ءسوزسىز تاعى دا ەلدى ءدۇر ەتكىزەتىن وقيعا، اقپارات ىزدەۋدىڭ جولىنا تۇسەدى. نيەتى باستاپقىداي پروبلەمانى كورسەتۋگە ەمەس، وزىنە سەنىم ارتقان كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى كوزدەيدى. اقىرىندا ول ەلدى اۋزىنا قاراتىپ، ءجالاڭتوس باتىرىردىڭ وبرازىن، تۇلعاسىن سومداۋعا بەيىلدى بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنىڭ سوڭى جالاڭ سەنساتسياعا ۇلاسپاسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. قازىرگى بولماشى ءبىر اقپاراتتى قارۋ ەتىپ، قولىنداعى تەلەفوننىڭ كامەراسىمەن جاسقاپ، رەسمي ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرىن قورقىتاتىنداردىڭ كوبى ازاماتتىق جۋرناليستيكاعا وسىنداي نيەتپەن كەلگەندەر. جەكە ابىروي، جەكە مۇددە جولىندا قوعام ساناسىنىن مانيپۋلياتسيالاپ، جالعان اقپاراتتىڭ جالىنا جارماسۋدىڭ سوڭى زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە بارىپ تىرەلەدى.
زاڭگەرلەر جالعان اقپاراتتى انىقتاۋدىڭ تىم قيىن ەكەنىن ايتادى. ولاردىڭ بولجاۋىنشا ءبىزدىڭ زاڭدىق ورگاندار ءبىر اقپارات ەلدى ەلەڭدەتىپ، قوعامعا ءدۇمپۋ تۋعىزعاننان سوڭ الگى اقپاراتتىڭ قاينار كوزىن ىزدەپ، شىن-وتىرىگىن انىقتاۋدى باستايدى. جالعان اقپارات كوپكە تاراپ، ەل وعان سەنىپ قالعاننان كەيىن عانا قىلمىستىق ءىس قوزعالادى. اقپاراتتىڭ قوعامعا، ازاماتتارعا تيگىزگەن زارارى ەسەپكە الىنىپ، سول نەگىزدە زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. دەمەك، بۇگىنگى قوعامنىڭ ساناسىن جالعان اقپاراتتان قۇتقارىپ قالۋ مۇمكىندىگى وتە تومەن دەگەن ءسوز. سەنساتسيا تۋعىزعان ماتەريالدار سۇزىگىدەن وتكەنىمەن، ءدىن، ءتىن، ءدىل، يدەولوگيالىق تۇرعىداعى ءتۇرلى اقپاراتتىڭ قوعامدى ەركىن كەزىپ جۇرگەنىن جوققا شىعارا المايمىز. ال، ونىڭ زاردابىن الداعى ونجىلدىقتاردا تارتۋىمىز مۇمكىن ەكەنى تاعى بار. بۇل ورايدا "جالعان، يا جالعانشىل اقپاراتتىڭ تارالۋىنا قالاي توسقاۋىل قويۋعا بولادى؟ دەگەن سۇراق وزدىگىنەن تۋادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونىڭ جولى تىم قاراپايىم. ءار ازامات ساقتىق جولدى وزىنەن باستاۋى كەرەك.
بىرىنشىدەن، الەۋمەتتىك جەلىدەن كوزىڭىز شالعان اقپاراتتى جاپپاي بولىسپەس بۇرىن، ول اقپاراتتىڭ ناقتى جانە شىنايى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە ءتيىسسىز. قانداي كۇردەلى ماسەلە بولماسىن، كوڭىلگە كۇمان تۋعىزاتىن، سەنىمسىز اقپارات بولسا، ونى تاراتۋدان، يا الەۋمەتتىك جەلىدە كوشىرىپ جاريالاۋدان اۋلاق بولعانىڭىز ءجون. ماسەلەن، الدەبىر پاراقشادان ءبىر ماتەريالدى كوشىرىپ باستىڭىز دەلىك. العاش بولىپ اقپاراتتى جاريالاعان ادام ونى ءوشىرىپ تاستاسا، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءسىزدىڭ مويىنىڭىزعا جۇكتەلۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني، اقپارات جەتكىزۋشىنىڭ ەموتسياعا تولى سوزدەرىنە اربالىپ قالماي، اقپاراتتىڭ اقيقاتتىعىنا كوز جەتكىزگەننەي كەيىن عانا ونى تاراتۋعا بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە جالعان اقپاراتتىڭ كەڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويارى ءسوزسىز.
ەكىنشىدەن، قوعامنىڭ كەز كەلگەن وكىلى "وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام" دەگەن ۇعىمدى جادىنان شىعارماعانى ءجون. ەگەر الدەبىر اقپاراتتىڭ جالعان ەكەنىنە كوزىڭىز جەتىپ تۇرسا، ونىڭ وتىرىكتىگى تۋرالى دالەلىڭىزدى جازۋىڭىز كەرەك. ءار ادامنىڭ وسىنداي بەلسەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا ۆيرۋستىق اقپاراتتان قورعانۋعا جول اشىلادى. ياعني، الدەبىر جازبانىڭ نەمەسە مالىمدەمەنىڭ قاتە ەكەنىن بىلسەڭىز، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى شاعىمدانىڭىز.
بۇل ورايدا كەز كەلگەن ازامات "اقپاراتتىڭ راستىعىن قالاي تەكسەرۋگە بولادى؟" دەگەن سۇراق قويارى ءسوزسىز. ول سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن تومەندەگى فاكتىلەرگە نازار اۋدارىڭىز...
بىرىنشىدەن، ءار اقپارات تۇتىنۋشى اقپاراتتىڭ قانداي دەرەككوزدەن الىنعانىن تەكسەرۋى كەرەك. كۇماندى اقپاراتتى تاراتپاس بۇرىن ونىڭ ءتۇپ-نۇسقا دەرەككوزىن تاۋىپ، ونىڭ سەنىمدى-سەنىمسىزدىگىنە اقىلمەن كوز جەتكىزۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، اقپاراتتىڭ قوعامعا اسەرى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ونىڭ جاريالانعان كۇنىن دە تەكسەرۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا ازاماتتار اقپاراتتىڭ ەسكىرىپ-ەسكىرمەگەنىن تەكسەرمەيدى. سوندىقتان وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بولعان وقيعالار بۇگىن عانا بولعانداي الەۋمەتتىك جەلىنى كەزىپ جۇرەدى. مۇنىڭ سوڭى ەسكىرگەن فاكتىلەردىڭ كۇن تارتىبىنە قايتا تاقىرىپ بولۋىنا اكەلەدى. بۇلاي بولماس ءۇشىن دەرەككوزدى زەرتتەگەندە وقيعانىڭ ورنىن، مەرزىمىن، ۋاقىتىن نازاردان تىس قالدىرماڭىز. ۇشىنشىدەن، اقپاراتتى بولىسپەس بۇرىن ول تۋرالى باسقا دەرەككوزدەردىڭ نە دەپ جاتقانىن شولا سالۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. تورتىنشىدەن، قازىر كوپتەگەن سايتتار وقىرمان تارتۋ ءۇشىن ماقالاعا ءتۇرلى شۋلى تاقىرىپتاردى قويىپ جاتادى. سول تاقىرىپتاعى "وتىرىككە" بولا وي-ءتۇيىپ، قوعام ساناسىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرەتىن وقيعالار كوبەيىپ كەتتى. دەمەك، شۋلى تاقىرىپقا ەرىپ، جالعان اقپارات تاراتۋشى بولۋدان ساقتانىڭىز!
ءتۇيىن
جالعان اقپاراتقا قوعامنىڭ ءوزى توسقاۋىل قويىپ ۇيرەنبەسە، اپاتتى، توتەنشە جاعدايلار نەمەسە ساياسي وقيعالار كەزىندە ونىڭ زارارىن مەملەكەتىمىز تارتۋى ابدەن مۇمكىن. توتەنشە وقيعا ساتىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى جالعان حابارلامالار ورتەي لاۋلاپ تەز تارالاتىنى اقيقات. مۇندايدا ارانداتۋشىلار دا قاراپ قالماي، ۇرىمتال تۇستان "ۇرارى" ءسوزسىز. سوندىقتان دا، كەز كەلگەن وقيعاعا سالقىنقاندى باعا بەرەتىن سانا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. اقپارات تۇتىنۋشى دا، اقپارات تاراتۋشى دا شىندىققا ارقاسىن سۇيەمەي جالعان اقپاراتقا توسقاۋىل قويا المايمىز!
اسىل اباي
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
