Aqparattyq tehnologııalar damyp, ǵalamtor qoldanysqa engeli jalǵan aqparat pen aqıqat habardyń uly kúresi bastaldy. Ol kúrestiń basty alańy áleýmettik jeliler bolyp otyr. Sol áleýmettik jelilerdegi aqparattyń kóptigi sonsha shyndyq pen ótiriktiń arajigin ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Bul úrdis dástúrli jýrnalıstıka men azamattyq jýrnalıstıkanyń arasyn alshaqtatyp jibergendeı kórinedi. Búgingi tańda qoǵam kásibı jýrnalısterdiń resmı organdardyń málimetin negizge ala otyryp, arnaıy mamandardyń pikirine súıenip, derekpen taratatyn aqparatynan góri, azamattyq jýrnalıstıka ókili sanalatyn blogerlerdiń bir sáttik sensaııasynyń arbaýyna túsip qalýy beleń alyp barady. Sensaııa qýyp, rezonans jasaýǵa qumar azamattyq jýrnalıstıka ókilderi qoǵamdy óz yrqyna baǵyndyryp aldy? Munyń sońy nege aparady? Taldap kórelik...
Qazir árkimniń qolynda bir-birden telefon bar. Kez kelgen jerde, kez kelgen oqıǵany taspaǵa túsirip, óz oıyńdy, óz pikirińdi aıtyp, áleýmettik jelige júkteı salý úshin kóp aqyldyń qajeti shamaly. Demek "Ol oqıǵanyń qoǵamdyq sanaǵa áseri qandaı?", "Memlekettik qaýipsizdikke nuqsan keltirmeı me?, "Ideologııalyq turǵyda buqara sanasyna qater tóndirmeı me?", "Adamnyń jeke bas quqyqtaryn aıaqqa taptamaı ma?" degen sekildi jýrnalıstıkanyń basty suraqtaryna jaýap izdemeı-aq aqparat jalpy halyqqa tarap ketedi degen sóz. Iaǵnı, memlekettiń joǵarydan tómenge baǵyttaǵan resmı málimetterinen góri, azamattyq jýrnalıstıka ókilderiniń tómennen joǵaryǵa baǵyttaǵan shýly-daýly aqparaty áleýmettik jelini toqtaýsyz kezetin, ony saralap, saraptap, dál baǵalaı almaıtyn zaman týdy. Sonyń saldarynan memlekettik mekemeler, basshylar, ártúrli sala qyzmetkerleri negizgi jumysyn áleýmettik jelide shý týǵyzyp almaý úshin jasaıtyn boldy.
Munyń jaqsy jaǵy joq deı almaımyz. Qoǵamdyq sananyń oıanýy, ár azamattyń qolda bar aqparattardy negizge ala otyryp áleýmettik jeliniń kúshimen quqyǵyn talap etýi talaı ıgi isterdiń bastamashysy bolyp, oı-pikir erkindigine dańǵyl jol ashýda. Áleýmettik jelilerdegi oıyńdy enzýrasyz aıtý múmkindigi elimizdegi demokratııalyq qundylyqtardyń damýyna da óz úlesin qosýda. Búgingi kúni kez kelgen azamat ınternet degen minber arqyly aqparatty ózi jarata alady, ózi tarata alady. Osylaısha qoǵamdyq problema kóterip, elimizde qanshama olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa múmkindik týyp otyr. Áleýmettik jeliniń kúshimen shalys basqandy turǵyzyp, qıys ketkendi túzý jolǵa salý, asqanǵa tosqaýyl qoıý - qoǵamǵa berilgen zor múmkindik. Dese de, sol múmkindikti durys paıdala alyp otyrmyz ba?
Bul suraqqa jaýap berý úshin aldymen áleýmettik jelide bir problema kóterip, jeńiske jetken azamattyq jýrnalıstıka ókiliniń ishki psıhologııalyq kúıin ǵylymı turǵyda taldaý jasaý kerek sııaqty. Mysaly, bir azamat qolyna túsken aqparat arqyly ádiletke jetti delik. Sol sáttegi eldiń qoldaýy men qoshemeti, oqyrman men kórermenniń jappaı yqylas tanytýy, jurttyń nazarynyń bir ózine aýýy álgi blogerdiń taǵy da belsendiligin arttyrary sózsiz. Ol azamat sózsiz taǵy da eldi dúr etkizetin oqıǵa, aqparat izdeýdiń jolyna túsedi. Nıeti bastapqydaı problemany kórsetýge emes, ózine senim artqan kópshiliktiń kóńilinen shyǵýdy kózdeıdi. Aqyrynda ol eldi aýzyna qaratyp, jalańtós batyryrdyń obrazyn, tulǵasyn somdaýǵa beıildi bolyp shyǵa keledi. Munyń sońy jalań sensaııaǵa ulaspasyna eshkim kepildik bere almaıdy. Qazirgi bolmashy bir aqparatty qarý etip, qolyndaǵy telefonnyń kamerasymen jasqap, resmı organdardyń qyzmetkerlerin qorqytatyndardyń kóbi azamattyq jýrnalıstıkaǵa osyndaı nıetpen kelgender. Jeke abyroı, jeke múdde jolynda qoǵam sanasynyn manıpýlıaııalap, jalǵan aqparattyń jalyna jarmasýdyń sońy zań aldynda jaýap berýge baryp tireledi.
Zańgerler jalǵan aqparatty anyqtaýdyń tym qıyn ekenin aıtady. Olardyń boljaýynsha bizdiń zańdyq organdar bir aqparat eldi eleńdetip, qoǵamǵa dúmpý týǵyzǵannan soń álgi aqparattyń qaınar kózin izdep, shyn-ótirigin anyqtaýdy bastaıdy. Jalǵan aqparat kópke tarap, el oǵan senip qalǵannan keıin ǵana qylmystyq is qozǵalady. Aqparattyń qoǵamǵa, azamattarǵa tıgizgen zarary esepke alynyp, sol negizde zańdyq jaýapkershilikke tartylady. Demek, búgingi qoǵamnyń sanasyn jalǵan aqparattan qutqaryp qalý múmkindigi óte tómen degen sóz. Sensaııa týǵyzǵan materıaldar súzigiden ótkenimen, din, tin, dil, ıdeologııalyq turǵydaǵy túrli aqparattyń qoǵamdy erkin kezip júrgenin joqqa shyǵara almaımyz. Al, onyń zardabyn aldaǵy onjyldyqtarda tartýymyz múmkin ekeni taǵy bar. Bul oraıda "Jalǵan, ıa jalǵanshyl aqparattyń taralýyna qalaı tosqaýyl qoıýǵa bolady? degen suraq ózdiginen týady. Bizdiń oıymyzsha, onyń joly tym qarapaıym. Ár azamat saqtyq joldy ózinen bastaýy kerek.
Birinshiden, áleýmettik jeliden kózińiz shalǵan aqparatty jappaı bólispes buryn, ol aqparattyń naqty jáne shynaıy ekenine kóz jetkizýge tıissiz. Qandaı kúrdeli másele bolmasyn, kóńilge kúmán týǵyzatyn, senimsiz aqparat bolsa, ony taratýdan, ıa áleýmettik jelide kóshirip jarııalaýdan aýlaq bolǵanyńyz jón. Máselen, áldebir paraqshadan bir materıaldy kóshirip bastyńyz delik. Alǵash bolyp aqparatty jarııalaǵan adam ony óshirip tastasa, onyń jaýapkershiligi sizdiń moıynyńyzǵa júktelýi ábden múmkin. Iaǵnı, aqparat jetkizýshiniń emoııaǵa toly sózderine arbalyp qalmaı, aqparattyń aqıqattyǵyna kóz jetkizgenneı keıin ǵana ony taratýǵa bolady. Bul óz kezeginde jalǵan aqparattyń keń taralýyna tosqaýyl qoıary sózsiz.
Ekinshiden, qoǵamnyń kez kelgen ókili "ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam" degen uǵymdy jadynan shyǵarmaǵany jón. Eger áldebir aqparattyń jalǵan ekenine kózińiz jetip tursa, onyń ótiriktigi týraly dálelińizdi jazýyńyz kerek. Ár adamnyń osyndaı belsendiliginiń arqasynda ǵana vırýstyq aqparattan qorǵanýǵa jol ashylady. Iaǵnı, áldebir jazbanyń nemese málimdemeniń qate ekenin bilseńiz, áleýmettik jeli arqyly shaǵymdanyńyz.
Bul oraıda kez kelgen azamat "Aqparattyń rastyǵyn qalaı tekserýge bolady?" degen suraq qoıary sózsiz. Ol suraqqa jaýap tabý úshin tómendegi faktilerge nazar aýdaryńyz...
Birinshiden, ár aqparat tutynýshy aqparattyń qandaı derekkózden alynǵanyn tekserýi kerek. Kúmándi aqparatty taratpas buryn onyń túp-nusqa derekkózin taýyp, onyń senimdi-senimsizdigine aqylmen kóz jetkizýi kerek. Ekinshiden, aqparattyń qoǵamǵa áseri men mańyzdylyǵyn túsinip qana qoımaı, onyń jarııalanǵan kúnin de tekserý kerek. Kóp jaǵdaıda azamattar aqparattyń eskirip-eskirmegenin teksermeıdi. Sondyqtan osydan birneshe jyl buryn bolǵan oqıǵalar búgin ǵana bolǵandaı áleýmettik jelini kezip júredi. Munyń sońy eskirgen faktilerdiń kún tártibine qaıta taqyryp bolýyna ákeledi. Bulaı bolmas úshin derekkózdi zerttegende oqıǵanyń ornyn, merzimin, ýaqytyn nazardan tys qaldyrmańyz. Úshinshiden, aqparatty bólispes buryn ol týraly basqa derekkózderdiń ne dep jatqanyn shola salýdyń artyqtyǵy joq. Tórtinshiden, qazir kóptegen saıttar oqyrman tartý úshin maqalaǵa túrli shýly taqyryptardy qoıyp jatady. Sol taqyryptaǵy "ótirikke" bola oı-túıip, qoǵam sanasyn basqa arnaǵa buryp jiberetin oqıǵalar kóbeıip ketti. Demek, shýly taqyrypqa erip, jalǵan aqparat taratýshy bolýdan saqtanyńyz!
Túıin
Jalǵan aqparatqa qoǵamnyń ózi tosqaýyl qoıyp úırenbese, apatty, tótenshe jaǵdaılar nemese saıası oqıǵalar kezinde onyń zararyn memleketimiz tartýy ábden múmkin. Tótenshe oqıǵa sátinde áleýmettik jelilerde túrli jalǵan habarlamalar órteı laýlap tez taralatyny aqıqat. Mundaıda arandatýshylar da qarap qalmaı, urymtal tustan "urary" sózsiz. Sondyqtan da, kez kelgen oqıǵaǵa salqynqandy baǵa beretin sana qalyptastyrýymyz kerek. Aqparat tutynýshy da, aqparat taratýshy da shyndyqqa arqasyn súıemeı jalǵan aqparatqa tosqaýyl qoıa almaımyz!
Asyl Abaı
Adyrna ulttyq portaly
