Aqparattyq tehnologiialar damyp, ǧalamtor qoldanysqa engelı jalǧan aqparat pen aqiqat habardyŋ ūly küresı bastaldy. Ol kürestıŋ basty alaŋy äleumettık jelıler bolyp otyr. Sol äleumettık jelılerdegı aqparattyŋ köptıgı sonşa şyndyq pen ötırıktıŋ arajıgın ajyrata almaityn jaǧdaiǧa jettık. Būl ürdıs dästürlı jurnalistika men azamattyq jurnalistikanyŋ arasyn alşaqtatyp jıbergendei körınedı. Bügıngı taŋda qoǧam käsıbi jurnalisterdıŋ resmi organdardyŋ mälımetın negızge ala otyryp, arnaiy mamandardyŋ pıkırıne süienıp, derekpen taratatyn aqparatynan görı, azamattyq jurnalistika ökılı sanalatyn blogerlerdıŋ bır sättık sensasiiasynyŋ arbauyna tüsıp qaluy beleŋ alyp barady. Sensasiia quyp, rezonans jasauǧa qūmar azamattyq jurnalistika ökılderı qoǧamdy öz yrqyna baǧyndyryp aldy? Mūnyŋ soŋy nege aparady? Taldap körelık...
Qazır ärkımnıŋ qolynda bır-bırden telefon bar. Kez kelgen jerde, kez kelgen oqiǧany taspaǧa tüsırıp, öz oiyŋdy, öz pıkırıŋdı aityp, äleumettık jelıge jüktei salu üşın köp aqyldyŋ qajetı şamaly. Demek "Ol oqiǧanyŋ qoǧamdyq sanaǧa äserı qandai?", "Memlekettık qauıpsızdıkke nūqsan keltırmei me?, "İdeologiialyq tūrǧyda būqara sanasyna qater töndırmei me?", "Adamnyŋ jeke bas qūqyqtaryn aiaqqa taptamai ma?" degen sekıldı jurnalistikanyŋ basty sūraqtaryna jauap ızdemei-aq aqparat jalpy halyqqa tarap ketedı degen söz. Iаǧni, memlekettıŋ joǧarydan tömenge baǧyttaǧan resmi mälımetterınen görı, azamattyq jurnalistika ökılderınıŋ tömennen joǧaryǧa baǧyttaǧan şuly-dauly aqparaty äleumettık jelını toqtausyz kezetın, ony saralap, saraptap, däl baǧalai almaityn zaman tudy. Sonyŋ saldarynan memlekettık mekemeler, basşylar, ärtürlı sala qyzmetkerlerı negızgı jūmysyn äleumettık jelıde şu tuǧyzyp almau üşın jasaityn boldy.
Mūnyŋ jaqsy jaǧy joq dei almaimyz. Qoǧamdyq sananyŋ oianuy, är azamattyŋ qolda bar aqparattardy negızge ala otyryp äleumettık jelınıŋ küşımen qūqyǧyn talap etuı talai igı ısterdıŋ bastamaşysy bolyp, oi-pıkır erkındıgıne daŋǧyl jol aşuda. Äleumettık jelılerdegı oiyŋdy senzurasyz aitu mümkındıgı elımızdegı demokratiialyq qūndylyqtardyŋ damuyna da öz ülesın qosuda. Bügıngı künı kez kelgen azamat internet degen mınber arqyly aqparatty özı jarata alady, özı tarata alady. Osylaişa qoǧamdyq problema köterıp, elımızde qanşama olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa mümkındık tuyp otyr. Äleumettık jelınıŋ küşımen şalys basqandy tūrǧyzyp, qiys ketkendı tüzu jolǧa salu, asqanǧa tosqauyl qoiu - qoǧamǧa berılgen zor mümkındık. Dese de, sol mümkındıktı dūrys paidala alyp otyrmyz ba?
Būl sūraqqa jauap beru üşın aldymen äleumettık jelıde bır problema köterıp, jeŋıske jetken azamattyq jurnalistika ökılınıŋ ışkı psihologiialyq küiın ǧylymi tūrǧyda taldau jasau kerek siiaqty. Mysaly, bır azamat qolyna tüsken aqparat arqyly ädıletke jettı delık. Sol sättegı eldıŋ qoldauy men qoşemetı, oqyrman men körermennıŋ jappai yqylas tanytuy, jūrttyŋ nazarynyŋ bır özıne auuy älgı blogerdıŋ taǧy da belsendılıgın arttyrary sözsız. Ol azamat sözsız taǧy da eldı dür etkızetın oqiǧa, aqparat ızdeudıŋ jolyna tüsedı. Nietı bastapqydai problemany körsetuge emes, özıne senım artqan köpşılıktıŋ köŋılınen şyǧudy közdeidı. Aqyrynda ol eldı auzyna qaratyp, jalaŋtös batyryrdyŋ obrazyn, tūlǧasyn somdauǧa beiıldı bolyp şyǧa keledı. Mūnyŋ soŋy jalaŋ sensasiiaǧa ūlaspasyna eşkım kepıldık bere almaidy. Qazırgı bolmaşy bır aqparatty qaru etıp, qolyndaǧy telefonnyŋ kamerasymen jasqap, resmi organdardyŋ qyzmetkerlerın qorqytatyndardyŋ köbı azamattyq jurnalistikaǧa osyndai nietpen kelgender. Jeke abyroi, jeke müdde jolynda qoǧam sanasynyn manipuliasiialap, jalǧan aqparattyŋ jalyna jarmasudyŋ soŋy zaŋ aldynda jauap beruge baryp tıreledı.
Zaŋgerler jalǧan aqparatty anyqtaudyŋ tym qiyn ekenın aitady. Olardyŋ boljauynşa bızdıŋ zaŋdyq organdar bır aqparat eldı eleŋdetıp, qoǧamǧa dümpu tuǧyzǧannan soŋ älgı aqparattyŋ qainar közın ızdep, şyn-ötırıgın anyqtaudy bastaidy. Jalǧan aqparat köpke tarap, el oǧan senıp qalǧannan keiın ǧana qylmystyq ıs qozǧalady. Aqparattyŋ qoǧamǧa, azamattarǧa tigızgen zarary esepke alynyp, sol negızde zaŋdyq jauapkerşılıkke tartylady. Demek, bügıngı qoǧamnyŋ sanasyn jalǧan aqparattan qūtqaryp qalu mümkındıgı öte tömen degen söz. Sensasiia tuǧyzǧan materialdar süzıgıden ötkenımen, dın, tın, dıl, ideologiialyq tūrǧydaǧy türlı aqparattyŋ qoǧamdy erkın kezıp jürgenın joqqa şyǧara almaimyz. Al, onyŋ zardabyn aldaǧy onjyldyqtarda tartuymyz mümkın ekenı taǧy bar. Būl oraida "Jalǧan, ia jalǧanşyl aqparattyŋ taraluyna qalai tosqauyl qoiuǧa bolady? degen sūraq özdıgınen tuady. Bızdıŋ oiymyzşa, onyŋ joly tym qarapaiym. Är azamat saqtyq joldy özınen bastauy kerek.
Bırınşıden, äleumettık jelıden közıŋız şalǧan aqparatty jappai bölıspes būryn, ol aqparattyŋ naqty jäne şynaiy ekenıne köz jetkızuge tiıssız. Qandai kürdelı mäsele bolmasyn, köŋılge kümän tuǧyzatyn, senımsız aqparat bolsa, ony taratudan, ia äleumettık jelıde köşırıp jariialaudan aulaq bolǧanyŋyz jön. Mäselen, äldebır paraqşadan bır materialdy köşırıp bastyŋyz delık. Alǧaş bolyp aqparatty jariialaǧan adam ony öşırıp tastasa, onyŋ jauapkerşılıgı sızdıŋ moiynyŋyzǧa jükteluı äbden mümkın. Iаǧni, aqparat jetkızuşınıŋ emosiiaǧa toly sözderıne arbalyp qalmai, aqparattyŋ aqiqattyǧyna köz jetkızgennei keiın ǧana ony taratuǧa bolady. Būl öz kezegınde jalǧan aqparattyŋ keŋ taraluyna tosqauyl qoiary sözsız.
Ekınşıden, qoǧamnyŋ kez kelgen ökılı "ötırıktıŋ qūiryǧy bır-aq tūtam" degen ūǧymdy jadynan şyǧarmaǧany jön. Eger äldebır aqparattyŋ jalǧan ekenıne közıŋız jetıp tūrsa, onyŋ ötırıktıgı turaly dälelıŋızdı jazuyŋyz kerek. Är adamnyŋ osyndai belsendılıgınıŋ arqasynda ǧana virustyq aqparattan qorǧanuǧa jol aşylady. Iаǧni, äldebır jazbanyŋ nemese mälımdemenıŋ qate ekenın bılseŋız, äleumettık jelı arqyly şaǧymdanyŋyz.
Būl oraida kez kelgen azamat "Aqparattyŋ rastyǧyn qalai tekseruge bolady?" degen sūraq qoiary sözsız. Ol sūraqqa jauap tabu üşın tömendegı faktılerge nazar audaryŋyz...
Bırınşıden, är aqparat tūtynuşy aqparattyŋ qandai derekközden alynǧanyn tekseruı kerek. Kümändı aqparatty taratpas būryn onyŋ tüp-nūsqa derekközın tauyp, onyŋ senımdı-senımsızdıgıne aqylmen köz jetkızuı kerek. Ekınşıden, aqparattyŋ qoǧamǧa äserı men maŋyzdylyǧyn tüsınıp qana qoimai, onyŋ jariialanǧan künın de tekseru kerek. Köp jaǧdaida azamattar aqparattyŋ eskırıp-eskırmegenın teksermeidı. Sondyqtan osydan bırneşe jyl būryn bolǧan oqiǧalar bügın ǧana bolǧandai äleumettık jelını kezıp jüredı. Mūnyŋ soŋy eskırgen faktılerdıŋ kün tärtıbıne qaita taqyryp boluyna äkeledı. Būlai bolmas üşın derekközdı zerttegende oqiǧanyŋ ornyn, merzımın, uaqytyn nazardan tys qaldyrmaŋyz. Üşınşıden, aqparatty bölıspes būryn ol turaly basqa derekközderdıŋ ne dep jatqanyn şola saludyŋ artyqtyǧy joq. Törtınşıden, qazır köptegen saittar oqyrman tartu üşın maqalaǧa türlı şuly taqyryptardy qoiyp jatady. Sol taqyryptaǧy "ötırıkke" bola oi-tüiıp, qoǧam sanasyn basqa arnaǧa būryp jıberetın oqiǧalar köbeiıp kettı. Demek, şuly taqyrypqa erıp, jalǧan aqparat taratuşy boludan saqtanyŋyz!
Tüiın
Jalǧan aqparatqa qoǧamnyŋ özı tosqauyl qoiyp üirenbese, apatty, tötenşe jaǧdailar nemese saiasi oqiǧalar kezınde onyŋ zararyn memleketımız tartuy äbden mümkın. Tötenşe oqiǧa sätınde äleumettık jelılerde türlı jalǧan habarlamalar örtei laulap tez taralatyny aqiqat. Mūndaida arandatuşylar da qarap qalmai, ūrymtal tūstan "ūrary" sözsız. Sondyqtan da, kez kelgen oqiǧaǧa salqynqandy baǧa beretın sana qalyptastyruymyz kerek. Aqparat tūtynuşy da, aqparat taratuşy da şyndyqqa arqasyn süiemei jalǧan aqparatqa tosqauyl qoia almaimyz!
Asyl Abai
Adyrna ūlttyq portaly
