اقپاراتتىق تەحنولوگيالار داۋىرىندە دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋ بۇرىنعىدان دا وڭاي جانە جىلدام. الايدا، بۇل جالعان اقپاراتتىڭ كوپ تارالۋىن تۋىنداتادى. جالعان اقپارات جالعان سەنىم تۋدىرىپ، قوعامدىق پىكىرگە اسەر ەتپەي قويمايدى. ءتىپتى، ەل اراسىندا ارازدىق تۋدىرىپ، قىلمىسقا ۇلاسۋى ىقتيمال. ال ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جالعان اقپاراتپەن قالاي كۇرەسۋ كەرەك؟
الدىمەن، جالعان اقپارات تۇرلەرىنە توقتالىپ وتسەك. جالعان اقپارات ادەيى نەمەسە بايقاۋسىزدا بولۋى مۇمكىن. ادەيى جالعان اقپارات بەلگىلى ءبىر ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ادامداردى مانيپۋلياتسيالاۋ ماقساتىندا جاسالادى. مىسالى، ساياسي پايدا نەمەسە قارجىلىق پايدا ماقساتىنا. بايقاۋسىز جالعان اقپارات بىلمەۋ نەمەسە قاتەلىك ارقىلى تارالادى. اقپاراتتىڭ ەكى ءتۇرى دە الەۋمەتتىك مەديا مەن باسقا ونلاين پلاتفورمالاردىڭ ارقاسىندا تەز تارالادى. ال جالعان اقپارتتى بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
جالعان اقپاراتپەن كۇرەسۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىنىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ مەديا ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ. بۇل ادامداردى سىني تۇرعىدان ويلاۋعا، اقپارات كوزدەرىن تەكسەرۋگە، فاكتىلەر مەن پىكىرلەردى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋدى قامتيدى. مەديا ساۋاتتىلىق باعدارلامالارى مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بىرىكتىرىلىپ، قوعامدىق ناۋقاندار رەتىندە جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن.
جالعان اقپاراتپەن كۇرەسۋدە، جاڭالىقتار مەن حابارلاردىڭ شىنايىلىعىن تەكسەرۋدە فاكتچەكينگ ۇيىمدارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. PolitiFact, Snopes جانە FactCheck.org سياقتى ۇيىمدار حالىقتى سەنىمدى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتەدى جانە جالعان جاڭالىقتاردى اشكەرەلەيدى.
Facebook, Twitter جانە YouTube سياقتى ونلاين پلاتفورمالار جالعان اقپاراتتى انىقتاۋ جانە جويۋ ءۇشىن بەلسەندى شارالار قولدانا الادى. بۇعان جالعان جاڭالىقتاردى انىقتاۋ ءۇشىن الگوريتمدەردى پايدالانۋ، فاكتىلەردى تەكسەرەتىن ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ جانە مازمۇندى مودەراتسيالاۋدىڭ ءمولدىر ساياساتتارى كىرەدى.
جالعان اقپارات تاراتقان جازاسىز قالمايدى
كەيبىر ەلدەر جالعان اقپارات تاراتۋمەن كۇرەسۋ ءۇشىن زاڭدار قابىلداۋدا. بۇل جالعان جاڭالىقتاردى جاساعانى جانە تاراتقانى ءۇشىن ايىپپۇلدار مەن باسقا دا سانكتسيالاردى قامتۋى مۇمكىن. بىراق مۇنداي شارالار ءسوز بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋ ءۇشىن اباي بولۋ كەرەك.
قازاقستاندا جالعان اقپارات تاراتقاندارعا زاڭناماعا سايكەس، اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان. ياعني، اكىمشىلك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىنە جانە قىلمىستىق كودەكسكە سايكەس جاۋاپقا تارتىلادى. جالعان اقپارات قوعامدا رەزونانس تۋدىرسا، حالىقتى جالعان اقپاراتپەن يلاندىرىپ، حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى زيان شەگەتىن بولسا، 20 اەك سوماسىنداعى ايىپپۇل تولەۋدەن باستاپ، 7 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىنگى جازا كوزدەلگەن.
قوعامدىق پىكىردى مانيپۋلياتسيالاۋ ءارتۇرلى ادىستەرمەن، سونىڭ ىشىندە ۇگىت-ناسيحات، ەموتسيونالدى سوزدەردى قولدانۋ جانە جالعان اقپارات تاراتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. بۇل ادىستەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن كەلەسى ستراتەگيالاردى قولدانۋعا بولادى:
بىرىنشىدەن، مانيپۋلياتسياعا قارسى تۇرا الاتىن تۇراقتى قوعام قۇرۋدا ءبىلىم باستى ءرول اتقارادى. ادامدار مانيپۋلياتسيا ءۇشىن قولدانىلاتىن ادىستەردى ءبىلۋى جانە اقپاراتتى سىني باعالاي ءبىلۋى كەرەك.
ەكىنشى، جوعارى جۋرناليستىك ستاندارتتار مەن ەتيكانى ۇستاناتىن تاۋەلسىز باق مانيپۋلياتسيامەن كۇرەستىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى ەكەنىن ەسكەرى قاجەت. مۇنداي باق-تى قولداۋ قارجىلىق كومەكتى دە، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ زاڭنامالىق كەپىلدىكتەرىن دە قامتۋى مۇمكىن.
ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كومپانيالاردىڭ ءىس-ارەكەتىندەگى اشىقتىق اقپاراتتى مانيپۋلياتسيالاۋ مۇمكىندىگىن ازايتادى. ۇكىمەت شەشىمدەرى مەن ارەكەتتەرى تۋرالى اقپاراتقا جۇرتشىلىقتىڭ قول جەتكىزۋى اقپاراتتاندىرىلعان قوعام قۇرۋعا كومەكتەسەدى.
ءتورتىنشى، مانيپۋلياتسيالاردى انىقتاۋ جانە تالداۋ ءۇشىن زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا بولادى. جاساندى ينتەللەكت جانە ماشينالىق وقىتۋ جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋ زاڭدىلىقتارىن انىقتاۋعا جانە ىقتيمال قاۋىپتەردى بولجاۋعا كومەكتەسەدى.
جالعان اقپاراتپەن جانە قوعامدىق پىكىردى مانيپۋلياتسيالاۋمەن كۇرەسۋ – مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەكە كومپانيالار مەن حالىقتىڭ كۇش-جىگەرىن تالاپ ەتەتىن كۇردەلى مىندەت. مەدياساۋاتتىلىق، تاۋەلسىز باق-تى قولداۋ، زاڭنامالىق رەتتەۋ جانە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ وسى پروتسەستىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى. جالعان اقپارات پەن ايلا-شارعى قوعامنىڭ سەنىمى مەن تۇراقتىلىعىنا نۇقسان كەلتىرە المايتىن تۇراقتى اقپاراتتىق كەڭىستىكتى بىرلەسكەن كۇش-جىگەر ارقىلى عانا جاساي الامىز.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
