«تەكتىدەن تەكتى تۋادى،
تەكتىلىك تۇقىم قۋادى.
تەكتىلەردىڭ تۇياعى،
تاڭدايدى قۇز-قيانى.
شىن تەكتىلەر حالقى ءۇشىن،
ولىمگە باسىن قيادى.
جاقسى، جامان دەمەستەن،
جانىنا جۇرتىن جيادى…»,-دەگەن ەكەن بۇكىل سانالى عۇمىرىن حالىقتىڭ رۋحانياتىن كوتەرۋگە جۇمساعان، مەشىت سالدىرىپ، بالا وقىتقان بەكاسىل اۋليە (1822-1915).
حالقىمىز ءار نارسەنىڭ «ارعى تەگىن»، «شىققان تەگىن» بىلۋگە قاشاندا ۇلكەن ءمان بەرگەن. تەك – ادامنىڭ ءتۇپ ءناسىلىن، ارعى اتاسىن بىلدىرەتىن تاريحي ۇعىم. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «تەكتى» سوزىنە كەلەسىدەي انىقتامالار بەرىلگەن: «1) شىققان تەگى ءبىر، تۇقىمداس، تەكتەس; 2) تەگى، شىققان جەرى جاقسى. تەكتى جەر – ۇلگىلى، ونەگەلى ەل، اۋىل». ياعني، تەك بۇل تۇقىم جالعاستىعى عانا ەمەس، بۇل ۇرپاقتىڭ ساپالىق دەڭگەيىن ايقىندايتىن كورسەتكىش. دەمەك، قازاقتا تەكتىڭ فيزيولوگيالىق تۇقىم جالعاۋدان بولەك، ادام ۇرپاعىنىڭ ساپالىق بەلگىلەرىن ايقىندايتىن ينديكاتور ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. ەجەلدەن، اتا - بابالارىمىز تەكتىلىكتىڭ دەڭگەيلەرىن تۇقىم مەن قان تەكتىلىگى، ازاماتتىڭ ءوز باسىنىڭ تەكتىلىگى، حالىقتىڭ تەكتىلىگى دەپ اجىراتقان.دالا فيلوسوفتارى بولعان اتا-بابالارىمىزعا قالاي ريزا بولماسسىڭ؟!
حالقىمىزدا «تەگى مىقتى»، «تەگى تازا»، «تەگىنە تارتقان» دەگەن سوزدەر ۇعىمدار بار. اللا جاراتقان بارلىق تىرشىلىك يەسى قاشاندا ءوز تەگىنە تارتىپ تۋادى. ەشقاشان ءبىر تەكتەن ەكىنشى تەككە وزگەرمەيدى. بۇل تىرشىلىكتىڭ بۇلجىماس زاڭى. جاراتۋشىنىڭ كۇشى. مىسالى سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن بالىق تەك بالىقتى تۋادى، بالىق بولىپ ءومىر سۇرەدى. ول باقانى تۋمايدى جانە باقا بالىق بولىپ ءومىر سۇرمەيدى. قۇداي جاراتقان بارشا تىرشىلىك يەسىنىڭ تەگىندە جازىلعان كوبەيۋ، ۇرپاق جالعاستىرۋ، ونى ءوسىرۋ، تاربيەلەۋ ءتاسىلى بار. وسىنداي تۇقىم قۋالاۋ جولىمەن قانداي تىرشىلىك يەسى بولماسىن ۇرپاعىن جالعاستىرادى. «ۇيادان نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ»،-دەگەن قازاق ماقالى وسى تەك، ۇرپاق ءوربىتۋ، ونىڭ باۋلۋ مەن تاربيەگە بايلانىستى تۋعانى حاق.
كەيبىر جاندار باسىنا اۋىر سىناق ءتۇسىپ قينالعاندا، اۋىر ناۋقاستانعاندا نەمەسە ومىرىندە كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەر كەزدەسكەن ۋاقىتتا: مەن كىممىن؟، قايدان كەلدىم؟، نە ءۇشىن كەلدىم؟ قايدا بارامىن؟، نەگە بۇلاي؟، نەگە مەنىڭ باسىمنان مۇنداي جاعدايلار ءوتىپ جاتىر؟،-دەپ ويلاناتىن، ءوزىن-ءوزى جەتە تانىعىسى كەلەتىن، وتباسى تاريحىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلگىسى كەلەتىن ءساتى بولادى. ءسويتىپ ىزدەنە باستايدى. ىزدەنۋ جولىندا باسپاعان تاۋى، بارماعان جەرى قالماۋى مۇمكىن.
حالقىمىز ەجەلدەن تەك تاريحىنا، شەجىرەگە ەرەكشە ءمان بەرگەن حالىق. «وتكەندى بىلمەي، بولاشاققا قادام باسۋ جانە ونى باعالاۋ مۇمكىن ەمەس». وتكەنىن باعدارلاپ باعالاماعاننىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمى دە از بولادى. تەگىن تانۋ، تەگىن ءبىلۋ ءار ادام بالاسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ويتكەنى ومىرىڭىزدە جاۋابىن تاپپاي قينالىپ جۇرگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىڭىزدىڭ شەشىمىن تاپقىڭىز كەلسە، بابالارىڭىز ءجۇرىپ وتكەن ىزگە ءۇڭىلىپ، تامىرىڭىزدى زەرتتەپ، زەردەلەڭىز. سوندا «كىممىن، قايدان كەلدىم، نە ءۇشىن كەلدىم جانە قايدا بارامىن؟،-دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن تابارىڭىز ءسوزسىز.
بۇگىندە جاستاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز قانداي بولادى؟،-دەپ ويلامايدى. ءوز باسىندا تۋىنداعان كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ، اگرەسسيا مەن دەپرەسسيانىڭ، تۇيىقتىق پەن وقشاۋلانۋدىڭ، ءتىل مەن ءدىندى ۇمىتۋ سەبەپتەرىن، رۋحسىزدىق پەن تاريحي زەردەسىزدىكتىڭ سەبەپتەرىن تۇسىنە المايدى. ءتىپتى، بۇلاردىڭ قايدان كەلگەنىن دە ويلانبايدى. ال بارلىق ماسەلە وسى تەكتە جاتىر. اتا-بابا بويىنداعى بارلىق قيىنشىلىقتار مەن قارعىستار، كۇنالار مەن دەرتتەر ۇرپاققا اينالىپ كەلىپ سوعۋدا. ويتكەنى كوبى تەگىنەن، ءتول تاريحىنان، تىلىنەن، دىلىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان قول ۇزگەن. تەك تاريحىن ۇمىتقان، جەتى اتاسىن بىلمەيدى.
بىلتىر فەيسبۋك جەلىسىنە «ءسوزدىڭ كيەسى» جايلى ءبىر پوست جازدىم. جەكەمە تەكتانۋشى، حالىقارالىق كاسىبي رودولوگتار ليگاسىنىڭ ازيا بويىنشا ۆيتسە-پرەزيدەنتى ءاليا ساعىمباەۆا حابارلاسىپ، «ءسوزدىڭ كۇشى» اتتى سەمينارىنا شاقىردى. تەكتانۋشى ءاليا نۇرپايقىزىمەن تانىستىعىمىز وسىدان باستالعان،
تەكتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ ومىرىنە ونىڭ ءۇشىنشى نەمەسە ءتورتىنشى بۋىنداعى اتا-باباسىنىڭ ومىرىندە بولعان جاعداي ىقپال ەتەدى. اللا تاعالانىڭ امىرىمەن دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتا-اناسى بولادى. ولار جاراتقاننىڭ جازۋىمەن تابىسادى. ولاردىڭ دا ءوز اتا-اناسى بولادى. وسىنداي تىزبەك جالعاسا بەرەدى، ءدال ءسىزدىڭ ومىرگە كەلۋىڭىزدىڭ جولىندا قانشاما جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردىڭ تاعدىرلارى جاتىر. وسىنىڭ بارلىعى ءسىزدىڭ تەگىڭىز. ءسىز سول تەكتىڭ ءبىر بولىگىسىز. تىزبەكتەگى سوڭعى بولىكتى وزىڭىزدەن كەيىنگى بولىكپەن بىرىكتىرىپ تۇرعان بولشەكسىز. تىزبەكتەگى الدىڭعى بولىكتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن، ونەگەسىن، ارماندارىمەن ماقساتتارىن، تىلەكتەرى مەن ۇمىتتەرىن كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزۋشىسىز.
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» حالقىنىڭ باسىنان كەشپەگەنى جوق. بۇل اشارشىلىق ناۋبەتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، سوعىس زۇلماتى. اسىرەسە حح عاسىر – قازاق ءۇشىن وتە اۋىر بولعان. حح عاسىردىڭ قاسىرەتى قازاقتىڭ بويىنان 3-4 ۇرپاق الماسپاي كەتپەيدى. «قۇنى سۇراۋسىز، ءولىمى جىلاۋسىز» كەتكەن سول اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان وقيعالار مەن ساتسىزدىكتەردىڭ سەبەبى اتا-تەگىندە جاتۋى مۇمكىن».
حالقىمىز ەجەلدەن تەك تاريحىنا، شەجىرەگە ەرەكشە ءمان بەرگەن حالىق. «وتكەندى بىلمەي، بولاشاققا قادام باسۋ جانە ونى باعالاۋ مۇمكىن ەمەس». وتكەنىن باعدارلاپ باعالاماعاننىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمى دە از بولادى. تەگىن تانۋ، تەگىن ءبىلۋ ءار ادام بالاسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ويتكەنى ومىرىڭىزدە جاۋابىن تاپپاي قينالىپ جۇرگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىڭىزدىڭ شەشىمىن تاپقىڭىز كەلسە، بابالارىڭىز ءجۇرىپ وتكەن ىزگە ءۇڭىلىپ، تامىرىڭىزدى زەرتتەپ، زەردەلەڭىز. سوندا «كىممىن، قايدان كەلدىم، نە ءۇشىن كەلدىم جانە قايدا بارامىن؟،-دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن تابارىڭىز ءسوزسىز.
بۇگىندە جاستاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز قانداي بولادى؟،-دەپ ويلامايدى. ءوز باسىندا تۋىنداعان كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ، اگرەسسيا مەن دەپرەسسيانىڭ، تۇيىقتىق پەن وقشاۋلانۋدىڭ، ءتىل مەن ءدىندى ۇمىتۋ سەبەپتەرىن، رۋحسىزدىق پەن تاريحي زەردەسىزدىكتىڭ سەبەپتەرىن تۇسىنە المايدى. ءتىپتى، بۇلاردىڭ قايدان كەلگەنىن دە ويلانبايدى. ال بارلىق ماسەلە وسى تەكتە جاتىر. اتا-بابا بويىنداعى بارلىق قيىنشىلىقتار مەن قارعىستار، كۇنالار مەن دەرتتەر ۇرپاققا اينالىپ كەلىپ سوعۋدا. ويتكەنى كوبى تەگىنەن، ءتول تاريحىنان، تىلىنەن، دىلىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان قول ۇزگەن. تەك تاريحىن ۇمىتقان، جەتى اتاسىن بىلمەيدى.
حالقىمىز ەجەلدەن «ارعى تەگىن»، «شىققان تەگىن» بىلۋگە، تەك تاريحىنا، شەجىرەگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ۇرپاعىنىڭ بويىنا اتا-تەك تاريحىن، شەجىرەسىن سىڭدىرۋگە تىرىسقان.كىشكەنتايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ جاتتاتقان. شەجىرە بۇل – ۇرپاق دامۋى، اتا-بابا دانالىعى مەن ولاردىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى كوپ عاسىرلىق عىلىم. سوندىقتان بۇگىنگى جاستارعا تەكتىڭ تاريحىن ۇيرەتۋ ارقىلى كەز كەلگەن ادامنىڭ ءومىرى وتكەنىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن جانە بولاشاق ۇرپاعى وزىنەن باستاۋ الاتىنىن ءبىلدىرۋ قاجەت. مۇنى بارلىق ادام بىلەتىن بولسا، ءوز انا ءتىلىن، مادەنيەتى مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن بىلۋگە ۇمتىلىس جاسايتىن بولادى.
تەكتانۋدىڭ باستى ءادىسى — ءتۇسىنۋ مەن قابىلداۋ. باستان ءوتىپ جاتقان جاعدايدىڭ اتا-بابا كورگەن قيىندىقتىڭ تابى ەكەنىن سەزىنىپ، ءتۇسىنىپ، ونى قابىلداساق، سانامىزدى تەكتىڭ جادىدا ساقتاۋ قابىلەتىنەن بوساتادى ەكەنبىز. تەكتانۋشى ءاليا ساعىمباەۆانىڭ ايتۋىنشا، جالپى الەۋمەتتىك كاتاكليزمدەر تەك بويىندا ساقتالادى، ۇرپاققا بەرىلەدى. سودان كەيىن سول قورقىنىش پەن ۇرەي ۇرپاعىنا مۇرا بولىپ قالادى. قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق، تاركىلەۋ كورگەندەردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە مانساپتا جول بولماي، كاسىبى جۇرمەي جانە ت.س. قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشەدى ەكەن.
تەكتىك جادى دەگەن نە؟
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر قىزىق اقپارات وقىعان ەدىم. ەڭ العاش امەريكا اسىراپ العان قۇنداقتاعى نارەستە ارمان بەس جاسقا تولعاندا كىشكەنتاي ساۋساقتارىمەن اق پاراققا كەڭ جازيرا دالادا شاۋىپ بارا جاتقان جىلقىنىڭ سۋرەتىن سالعان ەكەن. ءومىرى وندايدى كورمەگەن سابيگە مۇنداي وي قايدان كەلدى؟ مىنە، بۇل تەكتىڭ جادى. تەكتىك جادى بۇل – ادامنىڭ اتا-اناسىنىڭ تەكتەرىنە قاتىستى بار اقپارات جازىلاتىن «فايل». وندا مىنەز-قۇلىق، بولمىس، كەيبىر اۋرۋلارعا بەيىمدىلىك جانە ت.س.
ءبىر سوزبەن ايتساق، ءار ادام ءوز تەگىنىڭ ايناسى، اتا-بابالارىنىڭ تەكپەن بەرىلگەن دۇنيەسىنىڭ جيىنتىعى. تەكتانۋ عىلىمىمەن اينالىساتىن (رودولوگيا) عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءتىپتى پسيحولوگيالىق-فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر، ادەت-قىلىقتار، دۇنيەتانىم مەن ويلاۋ جۇيەسى تۇقىم قۋالاۋ ارقىلى بەرىلەدى. اسىرەسە، ادامنىڭ سول تەكتى جالعاۋشىسى نەمەسە بەلگىلەردىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە كەلەر ۇرپاققا نە بەرەتىنىن، نە بەرۋگە بولاتىنىن دا تالداۋعا بولادى. ءتىپتى، اجىراسۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ، پسيحولوگيالىق بەدەۋلىك، ەر ازاماتتىڭ وتباسىن تاستاپ كەتۋ جاعدايلارى جانە تاعى دا باسقا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ تەك ارقىلى بەرىلەتىنىن عالىمدار بايقاعان.
حالقىمىزدا «تەگىن بىلمەگەن تەرىس كەتەدى» دەگەن ءسوز بار. «اتا-باباڭىزدىڭ، اسىرەسە، ءۇشىنشى نەمەسە ءتورتىنشى اتاڭىز بەن اجەڭىزدىڭ نە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىنىڭ قازىرگى ومىرىڭىزگە تيگىزەتىن اسەرى مول»،- دەيدى تەكتانۋ ءىلىمى. ونكولوگيالىق اۋرۋلارى بار ادامداردىڭ، سونداي-اق، پسيحولوگيالىق كومەككە مۇقتاج جانداردىڭ 80%-ى كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگى تۋرالى ستاتيستيكا بار ەكەن. جالپى، سوعىس پەن قۋعىن-سۇرگىن ادام گەنەتيكاسىنا قاتتى اسەر ەتتى. قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى ادامدار اۋىر ازاپ شەگىپ، جازىقسىز قۇربان بولدى. سول جازىقسىز جاپا شەككەن جانداردىڭ ازابى ۇرپاقتارىنا اسەر ەتەدى ەكەن. ادامنىڭ گەنەتيكالىق جادىسىندا اكە-شەشەسىنەن، اتا-بابالارىنان بەرىلەتىن گەندەر ساقتالادى ەكەن.
«پسيحولوگيالىق بەدەۋلىك» دەگەن ۇعىم بار. ەرلى-زايىپتىنىڭ دەنى ساۋ، بىراق ومىرگە ۇرپاق الىپ كەلە المايدى. نەگە؟ سويتسەك، مۇنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەن. ارعى اتا-انالاردا ومىرگە كەلگەن ءسابيدىڭ ەرتە شەتىنەۋى، كەيىنگى ۇرپاق بويىندا بەيسانالى تۇردە ۇرەي تۋعىزىپ جۇرگەن بولۋى مۇمكىن. ۇرپاق ونى تۇسىنە المايدى. بىلايشا ەش قورقىنىش جوق سەكىلدى، ءتىپتى، ولار اتا-بابالار ومىرىندە بولعان ول قاسىرەتتەن بەيحابار بولۋى دا مۇمكىن. بىراق قانمەن بەرىلەتىن، تەكتىڭ جادىدا ساقتالعان ۇرەي بولادى ەكەن. سول ۇرەي مەن قورقىنىش انانىڭ ومىرگە بالا الىپ كەلۋىن تەجەپ وتىرادى. سوندىقتان دا تەكتىڭ تاريحىنا نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن امەريكالىق عالىمدار ناتسيستىك ءولىم لاگەرىندە جۇمىس ىستەگەندەردىڭ الەۋمەتتىك تەگىن انىقتاۋعا كىرىسىپتى. جارتى جىلداي جۇرگىزىلگەن ساراپتامالىق جۇمىس ناتيجەسىندە، مىناداي جاعدايدى انىقتاعان. ادام جانىن تۇرشىكتىرەر، ايۋاندىق جازالاۋ جۇمىستارى مەن بوپسالاۋدىڭ تۇرلەرىن جاساپ، قولىن قانعا بوياعانداردىڭ ىشىندە بىردە ءبىر نەمىس اقسۇيەگى جوق ەكەن. شەتىنەن جۇمىسشىلار مەن قاساپشىلاردىڭ، باقالشىلاردىڭ بالالارى نەمەسە تەگى بەلگىسىز جاندار بولىپ شىققان.
بۇدان قازاقتىڭ «قانىنا تارتپاي قويمايدى»، «تەگى جىبەرمەدى» دەگەن سوزدەرىنىڭ بوسقا ايتىلماعانىن كورەمىز. قازاقتا «قانداعى قاسىرەت» دەگەن ۇعىم بار. فرانتسۋز عالىمى وتباسىلىق پسيحوتەراپەۆت، پسيحودرامما مامانى اننا شۋتتسەنبەرگ «اتا-بابا سيندرومى» كىتابىندا بەلگىلى ءبىر جاستا اكە-شەشە، اتا-بابانىڭ بويىندا، ومىرىندە بولعان الەۋمەتتىك كۇيزەلىستەر مەن وقيعالار، ءدال سول جاس شاماسىندا ۇرپاق بويىندا قايتالاناتىنىن، ءوزىنىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋلەرىنەن بايقاعانىن جازادى. مىسالى، اتا-باباسى رەپرەسسياعا كەتكەن ۇرپاقتاردىڭ بويىندا، بەلگىلى ءبىر جاسقا كەلگەندە وتباسىدان اجىراۋعا بەيىمدىلىك پايدا بولادى ەكەن.
ادامنىڭ ەسىمىنىڭ ادام ومىرىنە ىقپالى بار. قۇراندا «احيرەت كۇنى سەندەر وزدەرىڭنىڭ جانە اكەلەرىڭنىڭ ەسىمدەرىمەن بىرگە اتالىپ، شاقىرىلاسىڭدار. سوندىقتان بالاعا جاقسى ەسىم تاڭداڭدار» دەلىنگەن حاديس بار. تەكتانۋشىلار دا ادامنىڭ تاعدىرى قويىلعان ەسىمگە بايلانىستى دەيدى. قازاق بالاسىنا ات قوياردا، سول ەسىمگە ساي وعان جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىكتى دە ويلاپ، ساقتىقپەن قاراعان، ىرىمداعان. ىرىمنىڭ قىرىن كەتپەۋىن قادالاعان. ءوزىم تەكتانۋ سەمينارىنا قاتىسقان كەزدە ءبىر وقيعاعا كۋا بولدىم، ەسىمىن كەزىندە اكەسى «جاننا د اركتەي بولسىن!»،-دەپ قويعان قازاقتىڭ كەلىنشەگى كەيىنگى كەزدە وتباسىنا: «مەن ومىردەن وتكەندە مەنى جەرلەمەڭدەر، ورتەپ جىبەرىپ (كرەموتوري), كۇلىمدى شاشىڭدار»،-دەپ ايتقاندا، شىنىندا دا قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمىندا تەرەڭ ماعىنا جاتقانىن كورەسىڭ.
قازىر ەلىمىزدە پسيحولوگيا، گەنەتيكا، فيزيكا، حرونولوگيا، انتروپولوگيا جانە ەتنوپسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن جاڭا «تەكتانۋ» عىلىمىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، الدىمەن ءوز وتباسىنىڭ تەگىن تانىپ، كەيىن حالىققا قىزمەت ەتىپ جاتقان تەكتانۋشىلار كوبەيىپ كەلەدى. قازاق «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس»، «ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن ءسوز شىعادى» دەيدى. كەيدە رەنجىپ بالالارىمىزعا دا ويلانباي، اۋىر سوزدەر ايتىپ قالىپ جاتامىز. اۋىر ءسوز، قارعىس ءسوزدىڭ ءوزى ادام ومىرىنە اسەر ەتەتىنى جايلى كوپ ايتىلىپ، مىسالدار كەلتىرىلدى.
«تەكتانۋ بىزگە اتا-بابالارىمىزدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن كەرەك. ايتپەسە، تامىرى جوق قاڭباق قۇساپ كەتەمىز. قازاقتا «تەگىن بىلمەگەن – تەكسىز» دەگەن اۋىر ءسوز بار. انگليا، بەلگيا، نيدەرلاندتار سياقتى باتىس ەلدەرىندە تەك قانا اقسۇيەك وتباسىلار ءوزىنىڭ شەجىرەسىن زەرتتەيدى، بىلەدى. ال، بىزدە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن جاقسى بىلگەن. تەكتانۋدىڭ ەكى باعىتى بار: ءبىرىنشىسى – تەكتىلىك مادەنيەتى. ول كوپتەگەن ۇلتتاردا كەزدەسەدى. بالانى قالاي تاربيەلەۋ كەرەك، ايەل مەن ەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قانداي بولۋى قاجەت؟ ال، ەكىنشى باعىتى – تەكتانۋ ارقىلى ادامعا پسيحولوگيالىق شيەلەنىستى شەشۋ جولدارىن كورسەتۋ. گەنەتيكتەردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ادامدا قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىق پەن ادەت 3-4 ۇرپاق الماسقان سوڭ، بەلسەندى بىلىنەدى ەكەن. ال 1 ۇرپاقتان كەيىن ءتىپتى قاتتى بىلىنەدى. دەمەك، اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىز – ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ستسەناريىن جازۋشىلار. اكە-شەشەمىز رەجيسسەر بولسا، ءبىز – اكتەرمىز.
بىزدە قازاقتاردا «اكە جاقتان جەتى اتامىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك» دەيمىز. بىراق ناعاشى جاعىنان دا ارعى اتا-بابالارىن ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى ادام اعزاسىندا 46 حروموسوما بار. ونىڭ 23-ءى - اناسىنان، 23-ءى - اكەسىنەن. دەمەك، انا جاقتىڭ دا ارعى تەگىن ءبىلۋ كەرەك. ءبىزدىڭ پسيحولوگتار مەن پسيحوتەراپەۆتەردەن ايىرماشىلىعىمىز – ادامنىڭ ومىرىندە بولىپ جاتقان جاعدايلارعا اتا-بابالارىنىڭ ومىرىنەن جاۋاپ ىزدەيمىز. تەكتانۋ بويىنشا، نەگىزگى جاۋاپ اتا-اجەمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىندا جانە ءتورت بۋىن بۇرىنعى بابامىزدىڭ ومىرلىك ستسەناريىندە جاتىر،-دەيدى تەكتانۋشى.
ەۋروپادا وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى ادامنىڭ اتا تەگىن ەرەكشە ءمان بەرىپ زەرتتەي باستادى. انن انسەلين-شۋتتسەنبەرگەر دەگەن فرانتسۋز پسيحولوگى ءوزىنىڭ «سيندروم پرەدكوۆ» دەگەن ايگىلى كىتابىندا اتا-باباسىنىڭ ومىرىندە بولعان جاعدايدى ونىڭ ۇرپاعى دا قايتالايتىنىنا نازار اۋدارعان. مىسالى، ءبىر ادام 40 جاسىندا دۇنيەدەن وزسا، ونىڭ ۇرپاقتارى دا تۋرا سول جاسقا كەلگەندە اۋىرىپ، قيىندىقتارعا ۇشىراۋى مۇمكىن. انن شۋتتسەنبەرگەر اتا-باباسىنىڭ تاعدىرىن قايتالاعان وسىنداي ءبىراز ادامنىڭ مالىمەتىن جيناپ، ستاتيستيكاسىن جاساعان. ال، بۇل زاڭدىلىقتى «سيندروم گودوۆششينى» (ورىسشا اۋدارماسى) دەپ اتاعان. ال، قازاق حالقىندا بۇل «رۋ جاسى» دەپ اتالادى.
«اتا-بابا سيندرومى» بويىنشا انن شۋتتسەنبەرگەر ادام ءوزىنىڭ كەم دەگەندە ءتورت اتاسىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايتادى. تەك اكەسى جاعىنان عانا ەمەس، اناسى جاعىنان دا. سەبەبى وسى بابالارىمىزدان ۇرپاقتارىنا مىنەز-قۇلىقتىڭ، كەيدە، ءتىپتى، تاعدىرىنىڭ قايتالانۋىن بايقايمىز. كەيدە «ناعاشىعا تارتىپ كەتكەنسىڭ»، «اعاڭا ۇقساپ كەتتىڭ» دەپ ءجيى ايتىپ جاتادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بابالارىنىڭ تاعدىرىن قايتالاعان ادام - ءوز ءومىرىن سۇرمەيدى. ول باسقا ادامنىڭ ومىرىمەن، ۋايىمىمەن ءومىر سۇرەدى.
بايقاساڭىز، كەيبىر ادامدار «مەن اكەمنىڭ جاسىنان اسىپ قايدا بارامىن، شەشەمنىڭ جاساعان جاسىنان اسپايمىن» دەپ جاتادى. بۇل بەكەر ءسوز ەمەس. قازاق حالقى ەۋروپانىڭ وتكەن عاسىردا عانا زەرتتەي باستاعان مەحانيزمىن بۇرىننان بىلگەن.
بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى زيرا ناۋرىزباەۆانىڭ «ۆەچنوە نەبو كازاحوۆ» دەگەن كىتابىندا دا وسى «رۋ جاسى» تۋرالى ايتىلادى. مۇنى «تەك جاسى» دەپ تە اتايدى ەكەن،-دەيدى ءاليا نۇرپايقىزى.
سابى التىن بولسا دا،
كوسەۋدىڭ كوسەۋ اتى قالمايدى.
جاقسىدا كەك جوق، جاماندا تەك جوق.
بارلىق نارسە تەگىنە تارتادى.
تەكتەن ءنار العان توزبايدى.
شۇعانىڭ قيقىمى دا شۇعا.
جابىدان تۇلپار شىقپايدى،
تەكسىزدەن تەكتى تۋمايدى.
تەگىن بىلمەگەن تەرىس باعادى.
تەكسىزدى تورگە شىعارما،-دەگەن ماقالدارداردىڭ نەگىزىندە تەرەڭ وي، زەرتتەيتىن ءىلىم جاتىر.
بۇگىنگىدەي رۋحاني قۇلدىراۋعا ۇشىراعان زاماندا تەكتىلىككە تەرەڭ ءمان بەرگەن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتاپ جانە ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇيرەتۋ وتە ماڭىزدى. سوندا عانا «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر. ءوزىن عانا بىلگەن ۇل، قۇلاعى مەن جاعىن جەر»،-دەگەن بابالاردان جەتكەن ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ۇعارمىز.
شاكەن تۇرار ساتتارقىزى، تاريحشى-ەتنولوگ،
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
