Kókpar tarıhyna júginý
Kókpardyń ataýy ózgelerde erterek, ózimizde HH ǵasyrdyń ortasynan bastap sóz bola bastady. Damý jolyna túsip, es jıyp, etek qymtaǵan halyq retinde óz tanymyn qolǵa alý – zańdylyq.
Bul úderis tórk (túrki) halyqtary egemen bola bastaǵan ótken ǵasyrdyń 90-jyldary erekshe deńgeıge kóterile bastaýy da tabıǵı qubylys edi. Alaıda, endi egemen bolǵan elderdiń bastapqy kezeńi «solshyldyqtyń balalyq aýrýy» dep Lenınshe aıtqanda, «jetilýdiń balalyq aýrýyna» da tap boldy, ol da belgili bir qısyny bar úrdis. Biraq sol asqyna kele jalpy tórk tanymyn múldem basqa baǵytqa ala qashyp barady, keı jaǵdaıda tárk etýde. Oǵan basty sebep - sońǵy 30-40 jyl boıǵy gýmanıtarlyq sala ǵylymdaryndaǵy toqyraýdyń kesirijáne onyń yqpalynyń joǵalýynan, buǵan qosa óz aldyna «bas bolǵan» elderdegi «ultshyldyqtyń esebinen boı kótergish» sezimniń bas kóterip, óz ultyn ulyqtaý úrdisiniń ásire ketip bara jatqandyǵynan. Abaıshalaǵanda, «bas basyna bı bolǵan» dáýirdiń shalyǵy.
Búgingi ǵylymı deńgeı men mazmun «áleýjeli deńgeıi men aýqymyn» menshiktep aldy,tipti sonyń yqpalyna tústi, aınalma aýrýǵa ushyrap, bir aýmaqtan shyqpaı qaldy. Shynaıy ári akademııalyq ǵylymnyń buǵan qarsy turar shamasy men qaýqary, abyroıy jetpeı otyr. Sondyqtan, jalpytórk tanymy árkimniń ala qashatyn kókparyna aınaldy. Jýrnalıst te, bloger de, shala saýatty ultshyl da, ǵylymdy tóńirektegen saýatty da osy «maıdanǵa» qoıyp ketip, árkim óz balyǵyn aýlaýǵa jan ushyratyn ahýalǵa tap boldyq.
Árıne, ǵylym degen erekshe jaratylǵandar úshin jasalǵan, shegaramen shektelgen aýla emes, oǵan árkimniń de talasy bar. Tipti ǵylymtanýshy, «Turan-Astana» ýnıversıtetiniń vıe-prezıdenti, Reseıdiń túrli ǵylym akademııalarynyń akademıgi,professor Oraq Jolmyrzauly Álıev aıtqandaı, ǵylymda serpilis jasaıtyn «Dıletanttar bolady, olarǵa moıyn burmaýǵa bolmaıdy» deıtin ýáji ábden oryndy. Degenmen taqyryp pen kezdeısoqjolyqqan derekti óz degenine talǵajaý etip qana qoımaı, qoǵamdyq pikir týǵyzyp, aqyry jurtty daqpyrtqa jeteleıtin «ıdeologtardyń» da barekenin ajyratý kerek!
Áńgime taqyryby – kókpar oıynynyń «kók bóri» tirkesinen shyqqandyǵyn qaıtkende de dáleldeýdi maqsat etken kórqaras týrasynda bolyp otyr. Jalpy ǵylymdy óz maqsatyń men múddeńe baryńdy salyp baǵyndyrý, qoljaýlyq etý – abyroı emes, tipti ǵylymǵa da, ilimge de, izdeniske de jatpaıdy. Tarıhı mán-jaı men derek-dáıekke taldaý jasamas buryn, «kókpar» sóziniń genezısin izdestirý – qısyndy ádil izdenis te, al ony oraıy kelmese de, b, ardy-joqty úıip-tógipqaıtkende de «kók bóri» sózinen shyqqandyǵyn «dáleldep», budan arǵy barlyq ıdeologııa men is-áreketke sol shala-jansar «argýmentti» ala júgirip paıdalaný – jaqsylyqtyń nyshany emestigin birden basyn ashyp alǵanymyz jón.
Eń áýeli, «kókpar» ataýynyń shyǵý tegin indetý – oıynnyń týyndaý jáne qalyptasý jolyna tikeleı táýeldi ekenine nazar aýdaraıyq. Sol sebepti, qolda bar, tarıhı jazbalar men derekterge, basqa da dáıekterge ıek arta otyryp, kókpar oıyny qalaı týyndady, qalaı qalyptasty degenge oı jiberip, kóz jetkizýge tyrysaıyq. Shyndyǵynda, kókpardyń týyndaýy týrasynda derek mardymsyz. Jazbalar jaǵy múldem sarań. Alaıda, bul oıyn túrin zerdeleýshiler onyń qalyptasý jolyn birneshe myń jyldyqtarǵa aparyp tireıdi.
Jalpy bul atty oıynnyń qalyptasýyn jylqysyz elestetý múmkin emes. Eger de adamzat tarıhynyń jylqyny qolǵa úıretý úlgisin Evrazııa dalasyna qarasty Botaı eldi mekenindegi 6 myńjyldyq atty mádenıettiń ashylýymen qarastyrsaq, endeshe bul oıyndy da soǵan jeteqabyl merzimmen ólsheýge qaqymyz bar.Óıtkeni, kókpardyń qalyptasýyna qajetti eń birinshi jaraq, ol – at. Jylqyny qolǵa úıretýden bastap, ony kólik etý men azyq etýden basqa, túrli sala boıynsha ony tehnıkalyq jaraqqa jaratý múmkindigi ómirde oryn ala bastaǵanyn eskersek, kókpar oıynynyń týyndaýyna da Atty mádenıettiń oıyp oryn alatyn mańyzy jetkilikti.
Kókpardyń taralý keńisin alsaq, Ortalyq Azııa halyqtary arasynda keń taraǵan oıyn. Atap aıtqanda, qazaq, qyrǵyz, tájik, ózbek, bashqurt, altaı, ázerbaıjan, túrikpen, aýǵan halyqtaryna taralǵan, mysaly ırandaǵy qashqaılar kókpar oınamady deı almaımyz.Al erterekte oıynnyń taralǵan aıasy budan da keń bolǵan, osyǵan uqsas atty oıyn keıbir Azııa elderinde, sondaı-aq,Argentına halqynyń da kókparǵa uqsas at oıyny bolǵan degen aqpar bar.Alaıda, kókpardyń qalyptasý dáýirin tap basyp aıtý qıyn, ony áli kúnge ǵylymı túrde zerdeleý jaǵy kemshin.
Kókpar oıyny sonaý zoroastrızm dáýirinen bar ekenin alǵa tartatyndar barshylyq. Birneshe myń jyl buryn shyqqan oıyn bolsa, onyń bul kúnge deıin birneshe satydan ótip jáne túrli sıpatta oınalýy da ǵajap emes. Bulaı deýimizge atalmysh oıynǵa qatysty túrli ınterpretaııanyń bolýymen qatar alýan aıǵaqtardyń bir birimen qabysa bermeýi dálel.
Beridegi málimet boıynsha, Gollıvýdta 1971 jyly ekrandalǵan, franýz jazýshysy Jozef Kesseldiń«Attylar» romanynda kókpardyń keń taralǵan nusqasyn jazady: «Bul oıyndy Shyńǵyshannyń sarbazdary olardyń attarynyń tuıaǵy jetken jerge jaıdy. Sodan beri jeti ǵasyr ótse de, bizdiń jazyǵymyzda ejelgi dáýirdegideı áli de saqtalyp keledi». Demek, kókpar oıyny Shyńǵyshan dáýirinen bar ekenine kýálik bar degen sóz.
Jazýshy, etnograf A. Qalıuly(Kók bóri men kókpardyń qandaı baılanysy bar?https://adyrna.kz/post/9798): «Kókpar tartý – áskerı jattyǵýlardyń bir túri. Túrik qaǵanatyndaǵy «Derbes bóri jasaq» degenimiz osyndaı jattyǵýdan ótip saılanǵan batyrlar toby edi», – dep tujyrymdaıdy.
Belgili qazaq ǵalymy, akademık Álkeı Haqanuly Marǵulan óziniń «Mır kazaha» kitabynda: «Syrdarııanyń tómengi saǵasy men Aral mańyn mekendegen saq taıpalary jyl saıyn bórini kıe tutý qurmetine arnap, qasqyr terisin jamylyp, betperde taǵynyp, atty saıystar ótkizetin bolǵan. Bul dástúr túrki-mońǵol taıpalarynda áli kúnge deıin saqtaldy. Qazaq, túrikpen, qyrǵyz elderinde bul oıyn «kókbor» (kak bar) - sury qasqyr degen ataýmen saqtalǵan. «Kókpar» atty oıynnyń qazaq halqyndaǵy bir nusqasy «Qyz bóri» – qasqyr terisi men bórili betperde taǵynatyn dástúrli saq oıynynyń bir túri bolyp tabylady» dep V.V.Radlov (Opyt slovarıa tıýrkskıh narechıı. T.II, ch.1. S.888. ) pen S.V.Kıselevtyń (Drevnıaıa ıstorııa Iýjnoı Sıbırı. S.481, tabl. XIV.) eńbekterine silteme jasaıdy. Soǵan qaraǵanda saqtarda qasqyrdy kókpar tartý emes, kerisinshe bóri keıpine engen oıynshylar serkeni tartatyn nusqasy da bolǵan. Endeshe saqtar dáýirinde kókpar oıyny bóri kıesin pash etýdiń bir joralǵysyna jaraǵan. Al, S.V. Kıselevtyń jazǵan «qyz bóri» ǵurpy búgingi «qyz qýý» oıynynyń etnografııalyq bir sıpaty ekendiginde sóz joq.
Kókpardyń týyndaýyna bir aıǵaqty ańshylyq kezden tartýǵa qatysty qısyndy da qarastyrýǵa bolady. Ótken ǵasyrdyń 80-jyldary sovettik etnografG. N. Sımakov(Obestvennye fýnkıı kırgızskıh narodnyh razvlechenıı v kone XIX - nachale XX veka. Istorıko-etnografıcheskıe ocherkı. Izdatelstvo: L.: Naýka. Pereplet: mıagkıı; 230 stranı; 1984 g.): «Qyrǵyzdyń ońtústiktegi de, soltústiktegi de qarttary bizge qyrǵyzdar arasynda qasqyr aýlaýdyń keń taralǵanyn aıta kelip, qalyń qarda ombylaǵan qasqyrdy qýalaǵan ańshylar, qýyp, jetip, shoqparmen basqa uryp, soǵyp alatynyn birneshe ret áńgimeledi. Bul ejelgi ań aýlaý tásili onymen birge qasqyr soqqan ańshynyń aldyna óńgergen ańyna basqalary talasyp, odan tartyp alýǵa umtylysatyn bolǵan. Osylaısha, ázildese, talasa-tarmasa otyryp, aıylǵa jetkenshe «kók bóri» oınasatyn bolǵan. Biraq aıylǵa jetkende qasqyrdy soqqan jigit alady eken.»
Endi osy keltirilgen derekterdi paıymdaı keteıik. «Kókpar tartý – áskerı jattyǵýlardyń bir túri» degen tujyrymǵa qatysty, kókpar tartý men soǵys jattyǵýy bir birine qabysa bermeıtin daǵdy degen paıymdy qarsy qoımaqpyz. Sebebi, attylardyń soǵysta keminde bes qarýdy qoldana alýdyń sheberligin meńgerý dástúri men qajettiligi bar. Al atqa otyrý men at ústindegi qımyl árekettiń qaısysy soǵysqa jaramdy degen saýalǵa kelgende ólgen ańnyń ne óltirilgen janýarǵa talasýdyń asa sapaly áskerı topty baptaýǵa ishinara bolmasa, sonshalyqty sarbaz daıarlaýdyń mektebi bolatyndaı sabaq deý qıyn. Álgi «bóri jasaqtyń» eń áýeli myqty kókparshylardan qurylǵandyǵynda emes, onyń atalýynda ǵana ıntrıga bolar; ataǵymen bórini eske túsirip qana, qasqyr sekildi oıda-joqta qarsylasqa ylań salyp, belgili bir erekshe daǵdymen dushpandy sastyryp, pıshologııalyq áser qaldyratyndaı, kútpegen jerden oısyratyp ketetin sheberliginde bolar. «Bóri jasaq» degen ataýyna qarap, olardy shetinen kókpardyń maıtalmany deýge kóńil sene qoımaıdy. Degenmen de túrki qaǵanaty zamanyna qarasty 6-7 ǵasyrlarǵa da laıyq oıynnyń túri bolǵandyǵyn baǵamdaýǵa bolady.
G.N.Sımakov keltirgen kókpardyń qasqyr aýlaý kezinde týyndaý múmkindigi baryn keltirgen kóriniske qarap, atty ańshylar qalaı bolǵanda da, soqqan ańdy ermek qylyp talasý dástúri bolǵandyǵyn ańǵartady. Biraq buny kókpar sekildi ulttyq oıynnyń týyndaýyna negiz deýge de asyqpaǵan jón. Sebebi, ejelgi oıyndar ermekten týyndamaıdy, sol ýaqyttyń ıdeologııalyq nanym-senimine baǵyna qalyptasady. Ejelgi dáýirdegi kóshpeli elder men taıpalardaǵy ıdeologııany, rýhanııatty ásireseabyzdar basqarǵanyn umytpaıyq jáne onyń bıligi men abyroıy belgili bir qalyptasqan tanym men qalypqa sáıkes bolmasa – ómirge syıysa bermeıdi, sińise de bermeıdi.Iaǵnı ár dáýirdiń óz enzýrasy bolǵandyǵyn umytpaǵan abzal. Buǵan qarap, ár kezeńniń óz kókpary bolýy ábden múmkin jáne ol soǵan sáıkes tanym men tujyrymnyń údesinen shyǵýǵa tıisti tarıhı-rýhanı ónim bolyp tabylady. Rýhanııattyń bul túrlenisi sáıkesinshe qoǵamnyń da túrlenýinde kóirinis tabatyn nysandar – kókpar da sonyń biri. Birneshe júzdegen ǵasyr buryn paıda bolǵan oıynnyń ýaqyt tezine shydap, ne formasy, ne mazmuny ózgermeýi múmkin emes.
Kókpar ataýlarynyń tarıhı kórinisteri
G. N. Sımakovtyń myna jazbasyn qaraıyq: «... Keıbir oıyndarda bul oıynǵa úı janýaryn bolmasa onyń bir bóligin qoldaný da kezdesedi. Mysaly kók bóri saıysyna soltústikte laq tartylsa, ońtústikte torpaqtyń múrdesi tartylady, sodan da bul oıynnyń basqa da ataýy bar: ulaq tartysh nemese torpaq tartysh». Endi odan ári G. N. Sımakov bylaı jazady: Bul oıynnyń eki túri belgili – kók bóri jáne chab ulaq, birinshisine qatysýshylar men kórermenderdi eliktiretin qyzý saıys tán. Saıysatyn kúıeý jigittiń týystary men qalyńdyqtyń tórkin jaǵy. Utqan tarapqa qyzyn uzatyp jatqan áke qomaqty syılyq tartý etedi. Al oıynnyń ekinshi nusqasy – chab ulaq, bunda oıynǵa tán saıys bolǵanmen, ǵuryptyq/rıtýal sıpaty basym. Chab ulaqty kúıeý jigit jaǵy qalyńdyqty alýǵa kele jatqanda uıymdastyrady. Oıyn shartty túrde ǵana kúıeý jigittiń bolashaq qaıyn atasynyń aıaǵyna qara qolǵa túsirgen olja-laqty tastaı salatyn bolǵan. Oǵan jaýap retinde qaıyn atasy mal,aqsha, kıim syılaıtyn bolǵan. Kók bóriniń bul túrinde saıysatyn taraptar joqtyń qasy. S.P.Tolstovtyń nusqaýyna qaraǵanda,qyrǵyzdarda HIH ǵasyr aıaǵy men HH ǵasyr sońynda bul oıyn óziniń rıtýaldyq sıpatyn joıa qoıamaǵan bolatyn. Birinshiden, kók bóri oıynynyń neke toıǵa arnalǵan sıpaty bar, jáne de ekinshiden,onyń kóptegen túrleriniń biri anyq ǵuryptyq mánge ıe boldy.(S. P. Tolstov. Perejıtkı totemızma ı dýalnoı organızaıı ý týrkmen.— «Problemy ıstorıı dokapıtalıstıcheskıh obestv», № 9—10, M.— L., 1935, s. 14, 15, 20, 21, 23 ı dr. 85-str)»
Keltirilgen málimetke qaraǵanda, biz oılaǵandaı tııanaqty oıynnyń erejesi joq, biraq onyń birneshe túri bar jáne ǵuryptyq sıpatqa ıe, onyń ústine birneshe ataýy taǵy bar. Baıqaǵanymyz, oıynnyń sıpatyna túrli tanymdar men ǵuryptar aralasyp, alýan sıpat oryn alǵan. Árıne, biz tııanaqty daıyn kúıindegi oıynnyń nusqasyn kútýge de qaqymyz joq. Degenmen de tartylatyn nársege baılanysty «ulaqtartysh», «torpaqtartysh» nemese «kók bóri» ataýlary bolǵandyǵy. Al endi «kókbóri» atalatyn oıynnyń sonshalyqty ereksheligi joq. Qasqyr da tartylmaıdy ne qasqyr terisin jamylǵandar týrasynda da aqparat joq.
Degenmen, keltirilgen málimetter bul nusqalarmen shektelip, sonyń áserimen «kók bóri» ataldy deýge de negiz shamaly. Sebebi, bizdiń taqyrypqa talǵajaý bolǵan kókpardyń mysaldary men málimetteri ári ketse, eki jarym myńjyldyqtyń shamasyn ǵana qamtıdy jáne sol kezeńdegi halyqtardyń tanym-túsinigi men nanym-senimderin, salttaryn baıqatady. Bularǵa qarap «bóri» sóziniń sonshalyqty ejelgi sóz ekenin jáne onyń tipti naqty qasqyr uǵymyn bergenine de kóz jetkizgen maqul. Óıtkeni, qypshaq tórkter ádette qasqyrdy «qurt» ataǵany málim. Buǵan bash+qurt (arlan qasqyr), qurt+qa (qasqyrdyń qanshyǵy) sekildi sózder dálel. Bizdiń paıymymyzǵa qaraǵanda «bóri» sózi aıýannyń túsin bildirgen bolý kerek. Shamamen alǵanda, bóri - surǵylt kógildir tús, bórte – ashyq kógildir.Bul sózderge taqylettes «býyryl» sózi de aqshyl-kógildir uǵymdy beredi. Demek, kók bóri tirkesiniń ózi eń áýeli haıýannyń túsi. Sońǵy 5-6 ǵasyrdyń shamasynda ǵana bóri men bórte tús ataýlary qasqyr men laqqa sińisti bolǵan syqyldy. Al endi kókparǵa sondaı kógildir-surǵult tústi serkeni/laqty/torpaqty tartý áý bastaǵy talap bolsa she? Sebebi, ol Kók aspanmen tústes uǵymdardy bildiredi.
Bizdiń bul paıymymyzdy bekite túsetin Muqash Baıbatyrov jyrshynyń jyrlaýyndaǵy gramplastınkaǵa (Tashkent gramzapıs fabrıkasy) jazylǵan «Alpamys batyr» jyrynda mynadaı joldar bar:
...Kók bóri qyldyń egespen,
Jurtym meni jylattyń,
Munyń qalaı demesten.
............................................
Aǵaıyn, saǵan ne jazdym,
Kók bóri qylyp tartqandaı?
...............................................
Kók bóri dep tartqan soń,
Eki ókpem birdeı qabyndy.
..............................................
Tarta ber, jurtym, tarta ber,
Kók bóri qylyp tartasyń,
Ultan quldan qorqasyń,
Erteń ákem kelgende,
Balam qaıda degende
Ne dep jaýap aıtasyń?
..............................................
Bul – Alpamys batyrdyń jeti jasar uly Jádigerdiń ózin kókparǵa tartqysy kelgen jastarǵa aıtyp zarlanǵany. Osy jyrdyń úzigindegi «kók bóri» tirkesin birshama zerdeleýshiler men zertteýshiler qasqyr dep qabyldaıdy. Shyn máninde, eger qasqyrdy dalanyń saıypqyran ańy retinde qabyldap, ony bir jaǵynan qadyr tutqan ata-babamyz saqtardyń saltynda keltirgendeı, arnaıy jyl saıyn qasqyr terisin jamylyp, ǵuryptyq saıys ótkizetin bolsa, al endi Alpamys jyryndaǵy myna «qasqyrdyń» ózi kókparǵa túsip tartylyp júr ǵoı. Sonda ne boldy? Jáne de jyrda oıynnyń ataýy ap-anyq «kókpar» retinde atalady. «Kókparǵa tartý», «kókpar ber» syqyldy qoldanys sózderi aıtylady. Nege «Kókbórige tartý», «kókbóri ber» degen tirkester aıtylmaıdy? Nelikten? «Aǵaıyn, saǵan ne jazdym, Kók bóri qylyp tartqandaı?» dep Alpamystaı arystyń 7 jasar balasy nege qorsynyp jylaıdy, ol «men qasqyrmyn, tartsańdar tarta berińder» dep nege qasqaıyp turmaıdy? «Kók bóri dep tartqan soń, Eki ókpem birdeı qabyndy.» dep ol qorsynady! Iaǵnı, Jádiger ózin qasqyr sezinbeıdi, kerisinshe kók bóri tústi qurban mal (laq) sezinip qorsynady, sodan eki ókpesi qabynyp, renjıdi!
Al bul joldardy zertteýshimiz Nurtas Safýllın óziniń «Kók bóriler oıyny» (https://argymaq.kz/archives/2384) atty maqalasynda keltirip, álgi 7 jasar balany qurban maldaı qorlaǵandardy qasqyrǵa teńep, oıynnyń ataýyn «kókbóri» deý úshin argýment etedi. Maqala avtory «...Kókpar oıynynyń maǵynasy da Kókbóriniń tartýy – kók bórishe tartý – Kók bóri tartýy – Kók bóri tartý – kókpar tartý degen maǵynaǵa saıyp shyǵa kelmeı me?» degen paıymmen «kókbóriden» «kókpardy» týyndata salady. Biraq jyrdaǵy kókbóri-Jádigerdiń kókparǵa tartylǵanyn ańdamaıdy – ózine ózi qaıshy shyqqanyn ańǵarmastan «kók bórini» nasıhattaıdy.
Bir qyzyǵy, «Alpamys batyrdyń»(https://emirsaba.org/alpamis-batir.html?page=5) basqa nusqasynda «kók bóri» tirkesi atymen joq, kerisinshe «kókpar qylyp» degen tirkes júr:
Aınalaıyn kókeler,
Ne jazyǵym bar edi,
Kókpar qylyp shapqandaı?!
Kókpar oıynynyń ataýyn «bórte» men «bóriden» tapqysy kelip, «kókpar» sózi taqııasyna tar kelgen azamattar búgin ǵana shyqqan joq. Burynnan bar. Oǵan keshirimmen de qaraý kerek, sebebi, kókparǵa qasqyrdyń qandaı da bir qatysy bar jáne «kók bóri» tirkesi «bóri» sózimen qatar keledi, onyń ústinde «bóri» sózi búginde qasqyr uǵymy retinde de qoldanylady. Shyn máninde «bórte» sózi de maldyń túsin bildiretinin eskerý kerek. Ol da «býyryl» sózine maǵynasy jýyq sóz.Qazaqtyń kıeli haıýandy jumbaqtap ataıtynyn eskersek, «bóri», «bórte»sózderi syn esimnen zat esimge bertinirekte aýysyp ketken. Tipti Shyńǵyshannyń báıbishesiniń esimi Bórte bolýy onyń ajarynyń aqshyldyǵy ashyq aspandaı kelbetin baıqatady. Ejelgi dáýirdegi ata-babamyz qadyrdy bıiktetkisi kelgende jerdegi nársege emes, kóktegi boıaýǵa eliktep zoraıtqan, bıiktetken. Tipti Bórte anamyzdy shyn esimi basqa bolýy múmkin, Bórte – onyń tıtýly ispetti eldiń bertinirekte bergen laqap aty bolar.
Belgili jazýshymyz Sáken Júnisov «Aqan seri» romanynda gýbernatordyń qyzy Annaǵa Aqan seriniń aýyzymen «kókpar» ataýynyń shyǵýyn «kókbóri-kókbór-kókbar-kókpar» degen tizbekpen aıtqyzyp, qasqyrǵa qatysty ekenin aıtqyzady. Árıne bul kórkem ádebıet, biraq jazýshy osyndaı paıymdarmen lıngvıstıkalyq nasıhatty keıipkerdiń aýyzyna salyp, «kókpardyń» genezısi shynymen qasqyrǵa ǵana qatysty bolǵandaı pikir qalyptastyrady. Al buny Nurtas sekildi jas zerdeleýshimiz ǵylymı dáıek retinde qabyldaı salady da jarııaǵa taratady.
Búkil tórk áleminiń maqtanyshy, qyrǵyzdyń uly jazýshysyShyńǵys Aıtmatov, «Proaı, Gýlsary!» hıkaıatynda kókpar oıynynyń ataýyn «kozlodranıe» dep «ulaqtartysh» sóziniń kálkisin alady. Talaı dúnıeden habary bar jáne óz ultynyń bilgiri sanalatyn Shyqań nege «kókbóri» sózin qoldanbady?! Másele onyń ultshyl emestiginde emes, kerisinshe osyny keltirip, onymen birge ańyzdardy qosyp, odan ári shyǵarmany qozdyra túsýge bolar edi ǵoı. Óıtkeni, kókpar ataýy qazaqtarda ábden sińisti de qalyptasqan sóz bolsa, qyrǵyzda «ulaqtartysh» sondaı ataý bolatyn!
Árıne, keshegi ezilgen halyq bostan bolǵasyn tamyryn tereńge tartyp, ata-babasymen maqtanǵysy keledi, sodan qýat-jiger alýǵa talpynady. Biraq ony qarabaıyr túsiniktiń aldanyshy etý uzaqqa barmaıtyn daqpyrt ekenin eskergen maqul. «Biz – kók bórimiz» dep ózderi kıe tutqan azýly ańnyń áreketine elikteýden týsa kerek» dep kókpardyń shyǵý nusqasyn jelik sezimge aınaldyrǵanmen, odan rýhymyz bıiktep, boıymyzǵa kúsh-qaırat quıylmaıdy, ata-babamyzdyń asqaqtyǵy ondaı qaıshylyqty tujyrymǵa táýeldi emes. Tereńirek tanı túsetin shynaıy zertteý jumystary kerek-aq.
Tórk-qazaqtyń tilinde tyrp etkizbeıtin úndestik zańy bar. Iaǵnı sózdiń birinshi býyny jýan bolsa, kelesi býyn da jýan, jińishke bolsa, tete býynda jińishkeretin qasıet daryǵan til. Eger de áý basta «kókpar» sózi «kók bóri» tirkesinen shyqsa, bul sıngormonızm zańyna qaıshydegen sóz. Qysqasy, kókbóri sózi óńkeı jińishke býyndardan qurala turyp, ekinshi býyny jyn urǵandaı «par» bolyp jýandap ketpeıdi! Kerisinshe, «kókpar» sózinen «kókbóri» shyǵýy ábden múmkin: Kókpar/kókpár/kókbár/kókbór-kókbóri. Bul - túıtkildiń lıngvıstıkalyq sheshimi! Sondyqtan Aqan seriniń aýyzyna salynǵan «kókbóri-kókbór-kókbar-kókpar» tizbek tilimizdiń zańdylyǵyna múldem qaıshy, kelispeıdi! Bul agglıýtınatıv emes, flektıv tilderge tán,bizdiń tilge jat qubylys.
Demek, osy kezge deıin buljymaı, buzylmaı, «kókpar» kúıinde saqtalǵan sózdi basqasha buzylýǵa jol bermeıtin halqymyzdyń tanymynda áldebir biz ańǵarmaǵan qasıetti de kıeli uǵymy men tanymy boldy degen sóz.Ol ne? Soǵan bas qatyrý kerek.
Búgingi kókpardyń shyǵýy men onyń sıpatyna qarabaıyr, taıyz tanymmen qaraý qalyptasqan. Kókpar oıyny attylarǵa tán bolǵandyqtan atty órkenıettiń birneshe myńjyldyq tarıhymen sabaqtas qarap, onyń fılosofııalyq tanymyn joımaı, odan ári naqyshtaı túsý arqyly oıynǵa degen tereń kózqaras ornyqtyrý qajet. Osy oraıda kókpar oıynynyń túpki túrtkisi ejelgi attylardyń Kókke moıynsuný, Kúnge basty ómir kózi retinde qaraýǵa negizdelgen táńirlik dúnıetanymnan bastaý alatyn tujyrymnan qymsynýdyń keregi joq. «Kók+par» sózi Kóktiń bólshegi, paraǵy túrinde sińgen búgingi nesibe, yrzyq, oljaǵa,bataǵa ıe bolý, talasý tanymynan bastaý alǵan joramalyn alǵa tartqymyz keledi. Árıne, ol árbir dáýirde túrli sıpat alyp, aqyry «kókbóri», «kókbórte» syqyldy ataýlarǵa da kóshken bolar. Tipti onyń basqa túrleri de túrlishe atalýy kádik.
Negmatı, «Prazdnık Navrýz»: «Samymı ývlekatelnymı lıýbımymı razvlechenııamı pýblıkı povsıýdý v Sredneı Azıı ıavlıalıs popýlıarnye sostıazanııa-kozlodranıe («býzkashı») ı borba – «gýshtıngrı», kotorye demonstrırovalı sılý, lovkost ı soobrazıtelnost ýchastnıkov ı vsegda prıvlekalı vnımanıe zrıteleı...».Saıyp kelgende, Kún merekesi sanalatyn ejelgi Naýryz meıramynyń basty tartysynyń biri «kókpar» atalýy tegin emes jáne ony obasta komandalyq sıpat emes, árkim óz aýylyna, óz oshaǵyna tartýdyń kórinisi de, ár kókparshynyń Kók yrzyǵyna talasý sekildi máninde jatyr. Bunymen kókpardyń tarıhyn birneshe myńjyldyqty jáne etnologııalyq jaǵynan asa kúrdeli qyrlary baryn baıqap, bul oıyndy bir nemese birneshe ǵana etnostyń, halyqtyń emes, jalpy ebrazııalyq Uly dalada qalyptasqan Attylar mádenıetiniń kórinisi retinde qabyldaǵan abzal.
Kókpardy zertteýshiler oıyn jaraǵyna tatıtyn birden bir nárse – múıizdi maldyń múrdesi, ol ne eshki, ne sıyr ıaǵnı torpaq ekendigine jiti nazar aýdarý kerek. Kókpar tartysy úshin eshki terisiniń qattylyǵy degen talap, sonshalyqty sendire qoımaıdy, sebebi serkeni jterisinen, júninen tartyp ıe bola almaısyń. Ne bolsa da qolǵa myǵym ustaýǵa ońtaıly bóligine jarmasasyń.
Múıizdi maldy qurbandyqqa shalý – Aıdy Kúnniń jolynda qurban ete otyryp, onyń sáıkes keńisi - Túnekti Kúnekke jeńgizý joralǵysynan kórinedi. Al qurban maldyń jany Kókke jónelgendikten, onyń táni Jerdegi olja retinde Kóktiń bir bólshegi bolyp tabylady. Jáne de «qurbandyq jyrtysqa» kim qol jetkizse, Ordaǵa (aýylǵa, kómbege, búginde - qazanǵa) jetkizý – Jaryqtyń, barlyq yrzyqtyń kózi bolyp tabylatyn Táńirden bata alatyndaı basty muratqa jetkizedi-mis degen senim bolmady ma...Bizde áli kúnge yrym etip, jaqsy adamnyń janazasyna jyrtylǵan jyrtysty taratý bar emes pe?! Al bunyń syry Ýaqyttyń tuńǵıyǵynda. Sol sekildi,búginde sportqa aınalýdaǵy jamby atý oıyny buryn Túnekti Jaryqqa jeńgizý yrymy retinde, Túnniń ókilindeı aıǵauqsaǵandóńgelek kúmisti kúnniń shashaǵyndaı jebemen atýdan shyqqan joq pa?! Bul degenińiz – Túnekti álsiretip, Kúnekti qoldaýdyń rıtýaly bolatyn. Naýryz merekesinde, áli kúnge deıin tórktektes qashqaı halqy baqannyń basyna kerilgen terige jamby (aı)sýretin salyp, sony kezek atqylaıdy.
Jalpy qurbandyq ejelgi Aı men Kúnniń taıtalasy kezindegi nanym aktysy degen boljamdy alǵa tartqymyz keledi. Máselen, aı múıizdi aqserkeni bolmasa boz qasqa maldy qurbandyqqa shalý - Kúnge tabynýshylardyń «Aıdy qurban etý» aktysynyń kórinisi. Óıtkeni, ejelgi halyqtar múıizdi maldy – eshki men sıyrdy Aıdyń nyshany retinde qabyldaǵandyǵy týrasynda tezıster qalyptasyp otyr.Osydan kelip, ońtústik batystaǵy ystyq aımaqta aıdy qurmetteıtinder men shyǵystaǵy kúndi kıe tutatyndar bolyp bólingen dáýir de tarıhta bolǵan. Sóıtip, keıbir halyqtarda sıyrǵa/buzaýǵa tabyný qalyptasty.
Múıiz – aıdyń nyshany, tańbasy. Sóıtip, Aıdy Kúnge jyǵyp berýdiń bir isi – sonyń sáıkes nyshany bolar maldy qurban etý bolǵan. «Bozqasqa» máselesine kelsek, boz – kún sáýlesiniń ońyp, batýǵa aınalǵan, ińirge qaraǵan ýaqytyn meńzeıtin tús, ıaǵnı ýaqyttyń Túnge qaraǵan shaǵy. Al Túnniń qasqasy (qasy, qabaǵy) – Aı ekeni málim. Sóıtip, mańdaıy qasqa, túsi boz maldy qurbandyqqa shalý Aıdy Kúnge jeńdirý retinde ǵurypqa aınalyp qalyptasqan. Tipti «kók bóri» tirkesiniń ózi qasqyrdy emes, ashyq aspanǵa uqsaıtyn maldyń túsin bildirmeı me?! Boz túsi de sondaı - aqshyl.
Árıne, múıizdi maldy qurban etý bálkim sıyrǵa tabyný dáýirinen, ony Túnniń jaryǵy Aımen shendestirý zamanynda qalyptasýy yqtımal. Alaıda, bul qurbandyqty atalǵan taraptardyń jaýyǵý aktysy boldy dep kesip aıtýǵa da jeleý emes. Kerisinshe oǵan Jaratýshynyń jaǵymdy jaratyndysyn qurban etý joralǵysynan shyqty deýge de bolady. Qalaı bolǵanda da, kókparǵa múıizdi maldy qurban etip, oǵan talasý salty etnografııalyq qundylyqtarda saqtalǵan.
Alaıda, bertin kele kókpar serkesiniń máni ózgergen. Iaǵnı oǵan jaǵymsyz sıpat berý ornyqqan. Ony «Alpamys batyr» jyryndaǵy Ultan quldyń kókparǵa Alpamystyń uly «Jádigerdi tartyńdar!» degeninen kórýge bolady. Óıtkeni, bul - bir jaǵynan qorlaý, qurban etý aktysy.
Saıyp kelgende, kókparǵa soıylatyn mal obasta Kúnge tabynýshylardyń qurbandyǵy bolyp shyǵady. Bir nazar aýdararlyǵy sol – kókparǵa isek ne qoshqar (qoı) emes, mindetti túrde múıizdi serke (bálkim, teke) shalynady. Tipti, qyrǵyz nusqasynda torpaq ta, keıbir nusqa da ógiz de júr.
Bul aıtqandarymyzǵa taǵy bir aıǵaqty Almaty qalasynyń soltus-batysyndaǵy 170 shaqyrymdaı qashyq, Tańbalydaǵy Táńir men Ińir kıeleriniń sáıkes túrde Kún men Túnniń beıneleri ekendigi jáne de qurban retinde kúndıdarly Táńirge qosmúıizdi iri qaranyń qarap turǵandyǵyn keltirýge bolady. Bul: «Men seniń qurbanyń bolýǵa ázirmin» degen ıshara.
«Kókpar» sóziniń etımologııalyq nusqalary
Endi lıngvıstıkalyq aıǵaqtarǵa keleıik. Oıynnyń «kókpar» ataýy onyń qalyptasýy men tarıhyna dendep boılaýǵa múmkindik beretin dáıekterdiń biri. Sol sebepti ony aınalyp ótýdiń qısyny joq.
Kókpar oıynynyń ataýlaryn negizin úsh topqa jiktep qarastyrýǵa bolady:
- Etnografııalyq qundylyqqa jatatyn ataý nusqalary: «ulaq tartysh» nemese buzaýǵa tartýǵa qatysty «torpok tartysh», uloq/uloq - ózbekte, býzkashı - aýǵan men tájikte;
- Tarıhı qundylyqqa negizdelgen ataý nusqalary: kıok bıorý, kók-bórú, kıýk bıýre- qyrǵyzda, kök-börӱ – altaıda, kúk búre – bashqurtta;
- Asa ejelgi mıftik qundylyqqa negizdelgen ataý nusqalary: kókpar – qazaqta, kok-borý - qyrǵyzda,kópkarı/koʻpkari - ózbekte, kýpkorı/kӯpkorӣ – tájikte.
- Halyqtyq ataýlarǵa jatqyzylǵan «ulaq tartysh», «torpoq tartysh», «uloq» sózderiniń barlyǵy kókpar oıynynyń jaraǵy bolyp tabylatyn, serkeni laqtyń ne buzaýdyń ataýyna baılanysty taralǵan halyqtyq ataý ǵana, buǵan býz – eshki, kashıdan – tartý uǵymdarynan shyqqan tájikshe «býzkashı» sózi de jatady. Bul ataýlar halyqtyq ataý bolǵanmen, etnografııalyq qundylyqtar bola alady, biraq osy qarapaıym sóz arqyly bul ataýlardyń qarabaıyr jaǵdaıda qalyptasqandyǵyn da ańǵarýǵa bolady, óıtkeni, bul sózder mazmundy emes oıynnyń syrtqy formasyn ǵana anyqtap tur. Soǵan qarap, bul ataýlar bertinde ǵana qalyptasqany baıqalady.Al, aýǵan, tájik halyqtaryndaǵy «býzkashı» sózi túrki ataýlarynyń kalkasy ekeni anyq.
Alaıda, tórktiń ǵulamasy Júsip Balasaǵunnyń «Qutty bilik» eńbeginde kókpar oıynynyń basqasha ataýy «laq shap» - «chap ulaq» túrinde kezdesedi. Bul nusqa qyrǵyzda da qalǵan.
- Tarıhı qundylyqtarǵa jatqyzylyp otyrǵan kıok bıorý, kók-bórú, kıýk bıýre, kök-börӱ, kúk búre – bulardyń barlyǵy da joǵaryda atalǵandaı, ejelgi dáýirdegi bóriniń kıelik beınesin pash etý kórinisin habarlaıtyn sózder ekeni anyq jáne solardyń ár tildegi varıaııalary ǵana. Alaıda, bulardyń kópshiligi halyq arasynda umyt qalyp baryp, ulttyq jadtyń jańǵyrýymen bertin kele qalpyna keltirilgendeı áser bar. Sebebi, ázirge etnografııa salasynda dál osylaısha ataýlar tirkelgendigin keltire almaı otyrmyz. Mysaly, qyrǵyz halqy kókpar oıynyn halyq arasynda keń taraǵan «ulaq tartysh» túrinde ataǵany málim, buǵan kýá retinde álemge áıgili jazýshy Shyńǵys Aıtmatov osy ataýdyń oryssha kálkisimen «kozlodranıe» ataıdy. Jáne de mıfologııalyq qundylyqtarǵa negizdelgen bul ataýlar ázirge folklorlyq týyndylarda kezige qoımady. Soǵan qaraǵanda, halyq arasynda umyt qalyp baryp, ulttyq jadtyń jańǵyrýymen bertin kele túrli maǵyna júktep qoldanysqa túsken. Onyń ústine bul ataýlar kókpardyń rıtýaldyq belgili bir nusqasyna ǵana tán bolýy kerek.
3) Asa ejelgimıftik kezeńdi qozǵaıtyn ataýlarǵa kelsek, bularǵa qatysty jaıttar barynsha bulyńǵyr, biraq lıngvıstıkalyq jaǵynan qazbalaý arqyly biraz jaıǵa qanyǵýǵa ábden bolady. Bul jerde negizinen ataýlardyń ishinde kókpar, kok-borý varıaııalaryn ǵana qarastyrǵan maqul, sebebi kópkarı/koʻpkari, kýpkorı/kӯpkorӣ sózderi «kókpar» ataýynan lıngvıstıkalyq Metatéza (ejelgi grekshe - μετάθεσις, aýdarý) qubylysy arqyly qatar turǵan dybystardyń ózara oryn aýystyrýynan ózgeriske túskeni kórinip tur. Mysaly: ápke-ákpe, aınalaıyn-aılanaıyn.
«Kók bóri» ataýynyń «kókpardan» týyndaǵanyna etnolıngvıstıka tarapynan senimdi bolǵannyń (shyn máninde naǵyz senimsizdik osy salada bolyp tur) ózinde, tarıhı jaǵynan senim joq. Shamasy, bular bir birinen týyndaǵan ataýlar emes, ekeýi eki bólek túrde qalyptasýy yqtımal. Máselen, saq zamanynda bórishe kıingen qatysýshylardyń eshkini kókparǵa tartqanymen, onyń «kók bóri» ataýy bórini pir tutqan kók túrkiler dáýirinde shyǵýy múmkin. Bul oıynshylardy mıftik kók bórige teńep, onyń jemtigi etip eshkini tartyp, talasyp oınaýdy dáriptegen ejelgi tanymnyń taby bar.
Alaıda, lıngvıstıkalyq qısynnan alǵanda, «kókpar» sózi keıbir jumsartqysh, jińishkertkish ortada «kókpórge» aınalýy da ǵajap emes, oǵan qosa bóri mıfologııasynyń yqpalymen «kók bóri» ataýy keıin týyndaǵan degen joramalymyz bar. Qazaq tilinde kókbar da, kókpar da bolǵan, bertin kele sońǵysy qalyptasyp sińdi.Aıtpaqshy, qazaq tilinde ataýdyń bulaısha jasalý jolynan basqa nusqasy joq. Demek, qazaqsha «kókpar» ataýy barynsha ejelgi jáne mazmuny men formasy jaǵynan asa ózgeriske túspegen.
Qyrǵyzsha «kok borý» ataýy da «kókpar» sóziniń bir nusqasy, «O»-laýshy jáne «A»-laýshy tilder úshin onyń eki nusqasy bolýy kerek: kókpar –kókpor, osydan kelip kókbar / kókbor nusqalary týyndaıdy. Sondaı-aq, ózbekshe-tájikshe kúpkórı / kópkarı nusqalary «kókpar» sóziniń kókpór / kókpar túrindegi nusqalarynyńmetatezaǵa ushyraýynan týyndaǵandyǵy ańǵarylady.Sonymen, «kókpar» nusqasy kók bóri/kók bórte tirkesterinen de erterekte qalyptasqan.
Keıbir etnograftardyń nusqasy boıynsha «kókpar» – «kók bórte» (laq) sózinen shyqqan. Olaı bolsa, ol sol kúıinde «kókbórte» bolyp nege ózgermeı qalmady? Úndestik jaǵynan qaraǵanda «kókpar» sózine onyń ózgerýinen góri, «kókbórte» nemese «kókbóri» kúıinde ózgermeı qalý múmkindigi zor edi... Másele «kókpar» sóziniń bórige de, bórtege de qatysynyń joqtyǵynda! Sonymen, másele «par» sózinde bolyp tur...
«Par» sózi jalpyadamzattyq asa ejelgi sózderdiń biri jáne ol kóp tilderge jaıylǵanymen negizgi semantıkasyn joımaǵan. Par – bólik, bólshek.
Kóz jetkizý úshin bul sózge qatysty birshama sózderge toqtalsaq («Qazaq sózdigi» - Almaty: «Dáýir» baspasy, 2013. – 1488 bet.jánehttps://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru) :
par – eki bólikten turatyn jup;
par – bir birine teń, saı;
para – túrikshe aqsha, «kesek», «bólik» degen maǵynada;
para – bir nárseniń bólshegi, bóligi, salasy,úlesi, «Bul jurttyń sóz tyńdamas bir parasy» (Abaı);
para (ıransha, kóne zat esim) – bir nárseniń bólshegi, bóligi, tarmaǵy
para-para – byt-shyt, kúl-talqan, dal-dal: birneshe bólshekke bóliný,
par+tııa – taýardyń ne áleýmettik toptyń bir bóligi; jan-jaqqa bólingen top, odaq,jik.; zattardyń, taýarlardyń belgili bir kólemi.; jeke daýyspen nemese jeke mýzykalyq aspapta oryndaý úshin jazylǵan shyǵarma;
para aldy – óz múddesi úshin jasyryn túrde alynatyn úlken puldyń/qyzmettiń bóligi;
para boldy – bólshek-bólshek bolyp syndy, byt-shyty shyǵyp kúıredi.
Árıne, kókparǵa tartý qurmet emes, ony qorlaý, kek alý aktysy ekendigin «par» sózine qatysty myna túsindirmeler de dáleldeıdi:
parsha – jiktelgish, bólingish mata; bir kesek, bir bólek;
parshalaý – 1. Byt-shyt qylý, keskileý, tilgileý.2.Soıǵan maldyń etin borshalaý, múshelep buzý, osý, bólý, úlesteý;
barsha – bólek-bólek,bólshek-bólshek, parsha-parsha
borsha-borsha – dal-dal,páre-páre,byt-shyt
borsha-borsha bolǵan bet - ızodrannoe lıo
etti borsha-borsha etip tilip tuzdady - razdelalı mıaso ı posolılı
kıim borsha-borsha bolyp jyrtylǵan - odejda sılno razorvana,
sınonım: alba-dalba, alba-julba, dal-dal, dal-dul, dalba-dulba, jalba-julba, julma-julma, julym-julym, jyrtyq-jyrtyq, jyrym-jyrym, órim-órim, para-para, parsha-parsha, páre-páre, toz-toz, túte-túte, tilim-tilim, ulma-julma, shoqpyt-shoqpyt
borshala – 1.Tutas maldyń, ańnyń etin múshelep buz, jaımala; 2. Byt-shyt qylý, myj-myjyn shyǵarý, keskileý
Al «kókpar» sóziniń ózi ábden sińisti bolǵany sondaı allegorııalyq beıneli mazmunǵa ıe bolǵan leksema:
Kókpar boldy – Árkimniń julqýynda boldy;
Kókparǵa túspegen – Kúsh synaspaǵan, aıtys-tartysqa túspegen;
Kókpar qyldy – Ábden azaptady, qınady. «Kókbóri» sózine qatysty bundaı qalyptasqan tirkes joq!
Bul maǵynany bashqurtsha túsindirmede oıynnyń serke ábden parsha-parsha bolyp jyrtylǵansha tartatyndyǵy naqtylaı túsedi. Kókparǵa tartylatyn nárseniń qorlaný jaǵdaıy «Alpamys batyr» jyryndaǵy (http://bilim-all.kz/olen/4895)Ultan quldyń dushpany - Alpamystyń uly Jádigerdi tartqyzýy da taǵy bir dálel. Iaǵnı, «par» - tartý, parshalaý, bólshekteý,jyrtý uǵymyn da bildirip turǵan sóz.
Joǵarydaǵy keltirindiden baıqaǵanymyz «par» sóziniń áldebir nárseniń bólshegi, japyraǵy, jyrtysy ekendigi. Jáne de bul sóz ártekti tilge enýine qaraǵanda onyń asa ejelgiligin aıqyndaıdy. Endeshe onyń qosylýynan jasalǵan «kókpar» sóziniń de ejelgi sóz ekenin eskerýge týra keledi, mundaǵy «par» býyny bul jerde «úles», «sybaǵa» maǵynasynda tur. Dálirek úńilsek, «kók+par» tirkesi: «Kóktiń úlesi», «Kóktiń jyrtysy» degen maǵynada. Demek, kókpar tartý - ejelgi mazmuny boıynsha Kóktiń úlesine, nesibesine talasý bolyp tabylady. Demek, bul táńirlik tanym jaılaǵan ejelgi dáýirdegi tanymnyń bir joralǵysy ekendigi ózinen ózi shyǵady.
Qyrǵyz tarıhshysy Dúıshen Kerımov (Chto oznachaet kok-borý, znaıýt vse, chto takoe kokpar, ne znaıýt daje kazahskıe ýchenyehttp://sport.akipress.org/news:1530834/)«Ia sprashıval ý ýchenyh Kazahstana, pochemý ıgrý kok-borý (kok – golýboı vet, borý – volk, totemnoe jıvotnoe, sımvol) onı nazvalı kokpar. Ponıatno, chto znachıt kok, a chto za slovo par? Onı samı ne smoglı otvetıt na etot vopros» degeni aqtarlyq jaǵdaı, óıtkeni birneshe myńjyldyq qundylyqty birden ańǵarý kimge bolsa da ońaı bolmas edi. Al anyqtyǵy aıdaı bolyp turǵan «kók bóri» salystyrmaly túrde «keshegi» qalyptasqan ataý edi. «Kók bóri» men «kók borý» ataýlaryn bir birimen bettestirýge bolmaıdy, ekeýi eki dáýirdiń ataýlary.
Qoryta kele, «kókpar» ataýy oıynnyń bastapqy mazmunyn saqtaǵan ejelgi nusqasy bolsa, «kók bóri» ataýy bertin kele bóriniń aıbyndy beınesin pash etýge baǵyttalǵan týyndy nusqasy dep esepteımiz. Kókpar etnooıynynyń týyndaýyn qarabaıyr túrde sózderdiń týyndaý múmkindigimen qarastyrý múldem jetkiliksiz. Óıtkeni, búginde oıynǵa, al erteń sportqa aınalǵaly turǵan bul rýhanı qundylyq óziniń etnologııalyq úderisten ótken ejelgi tanymdyq joralǵynyń bir parasy dep baǵalaǵan abzal.
Bul jaǵdaıdyń búgingi zamanǵa deıin de kelgendigin kórsetetin keıbir aıǵaqtar bar. Aýyzeki áńgimeden, Altynemel-Igilik óńirinde tap kúresi qyzǵan kezde, esirgen kedeı jigitter 12-13 jastaǵy Tóreniń qyzyn baıdyń qyzy dep kókpar ǵyp tartpaq bolǵanda, bir aýyl áıeli qyzdy bas salyp jatyp alyp «kókparǵa órimdeı jas qyzdy tartqansha, myna meni tartyńdar» dep arashalap qalǵan eken.
Alaıda, bul kórinister men kókpardyń paıda bolý týrasyndaǵy pikirler men kózqarastar bertindegi dáýirdi qamtıtyn dáıekter retinde jetkiliksiz. Sol sebepti, atústi túrde qalyptasqan oıyn ataýyn «kókpardan», «ulaqtartyshtan» «kókbórige» ótkize salý jeńiltektik ári jaýapsyzdyq.
Sóz sońy. Qoryta aıtqanda, «kókpar» ataýynyń balamasy retinde qyrǵyzda «ulaqtartysh» qalyptasqan. Al «kókbóri» ataýy ǵuryptyq oıyn retinde ózekti bolýy múmkin. Sol sebepti kókpar sportynyń ataýy «kókpar», al kókpar oıynynyń ataýyna «kókbóri» laıyq bolar edi. Sport pen oıynnyń aıyrmasy múldem basqa ekenin basqa joly sóz etermiz.
Serik Erǵalı, pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri,
mádenıettanýshy, tórktanýshy
