Birinshi, ilkide Túrki balasynda arnaıy qaǵan quzireti úshin jumys isteıtin kóripkel baqsylar ınstıtýty bolǵan. Aty baqsy bolǵanymen hannyń qyryq kisilik aqylshysy edi. Kóripkel baqsylar han keńesi kezinde aldaǵy qandaıda bir saıası oqıǵa men sıtýaııany kúni burtyn boljap, dóp basyp taldap hám saraptap bere alatyn sony qabilettiń ıesi-tin. Olardy saıası kóripkelder dep atasa da bolady. Han ekinshi bir eldi jeńý úshin bilek kúshinen bólek kóripkel baqsylardyń strategııalyq boljaýyna da júginetin. Qarsylas eldiń kóripkel baqsylary da ońaı emes árıne.
Ekinshi, ýaqyt óte kele saıası kóripkel baqsylar túrkilik bolmystaǵy strategııalyq mektep qalyptastyrdy. Túrki baqsylary qytaı, úndi, parsy, urym elderin jaýlap alýda mańyzdy ról atqardy. Ol kezdegi jahandyq jaýlasýlar jer, sý, salyq nemese sheksiz bılik úshin ǵana emes edi, álemdik qara kúshke ege bolý úshin de jaýlasatyn. Búgingi tilmen aıtqanda aqparattyq medıa soǵysyna uqsap qalady. Bir eldiń kóripkel baqsylary ekinshi eldiń "aqparatyn" urlaıdy nemese qorqynyshty mıf pen aqparat oılap taýyp úreı janyn alady.
Úshinshi, Túrkilerdi áskerı qýat jáne jaýyngerlik qabilet jaǵynan jeńý múmkin emes edi. Túrkilerdi jeńý úshin kóripkel baqsylar mektebin tamyrymen qurtý kerek tuǵyn. Ol úshin klassık dinderdi qural retinde paıdalaný ıaǵnı dindi- saıasılandyrý qajettiligi týyndady. Bir qyzyǵy túrki baqsylary álemdik klassık dinderdi túrkilik baǵzy senimge beıimdep sátti mýtaııalap berdi. Sóıtip baqsy- moldaǵa aınaldy, degenimen aty molda bolǵanymen baqsynyń rólin atqardy, saıası kóripkeldik jalǵasa berdi. Sonyń negizinde keıin Túrki musylmanshylyǵy qalyptasty.
Tórtinshi, Túrki musylmanshylyǵy aqıda, fıkh jáne tassaýf ilimderinen bólek din men saıası bılikti mýtaııalaýda óz aldyna bólek ınstıtýt qalyptastyrdy. Nátıjesinde arap, parsy jáne basqa da jat eldiń mádenı, saıası yqpalyna qarsy Túrkilik tanym men túısik paıda boldy. Ony sol dáýirdiń Túrkilik medıa holdıngi deýge de bolady. Sol ǵasyrda túrki medıasy arap, parsy eline aqparattyq "soǵys" jarııalady.
Besinshi, keıingi jaýlasýlar tek qana "túrki medıasyn" qurtýǵa arnaldy. Ol úshin bılik quziretindegi kóripkel baqsylardy túbirimen joıý kerek. Islam dinin adamı qundylyqtan birtindep saıası quralǵa mýtaııalaı bastaǵan keıingi ımperııalardyń jalǵyz qyzmeti- túrki baqsylaryn jer jıhannan qurtýǵa jumys istedi. Ol úshin jańa dinı doktrına qajet-ti. Onymen zakon kúshi myǵym ımperııalar aınalysty.
Altynshy, atalǵan oqıǵa Qazaq handyǵy kezeńine deıin jalǵasty. Túrki tekti rýlardyń óz aldyna qazaq atanýynyń bir sebebi de osy edi. Iaǵnı túrkilik bılik dástúri men dinı senimniń teńgerimi. Túrkistan, Syǵanaq, Tashken, Samarqan, Buqara jáne Qoqandaǵy aıqastarda salyq, sý jáne jer men bılik úshin kúresýden bólek túrkilik bolmysty saqtap qalý úshin de ekenin umytpaǵan jón.
Jetinshi, biz aıtyp otyrǵan tarıhı áńgime reseı ımperııasy úshin túsinikti edi. Sol sebepti qazaq dalasyn jyldam otarlap Úndige tez jetý úshin dinı taktıkalar qoldanyldy. Onyń sıpaty eki túrli boldy: 1) Túrkilik saıası kóripkelder mektebin joıý ıaǵnı handyq ordany álsiretý; 2) Túrkilik musylmanshylyqty joıý.
Segizinshi, Túrki rýhanııatyn bólshekteý úshin patshalyq reseı Orynbordan múftııat quryp balama senim usyndy. Maqsat qazaq musylmanshylyǵyn dástúrli Buqara, Samarqan mektebinen bólip áketý edi. Esesine reseılik musylmanshylyq konepııasy qazaq dalasynda qarqyndy júrgizildi. Biraq, bunyń sońy bir ǵasyrǵa jýyq túrki musylmanshylyǵy men reseı musylmanshylyǵy arasyndaǵy aıqasqa aparyp soqty. Qazaqtardyń Orynbor múftıligine qarsy kúresin ıslamnan bas tartý dep túısingen reseı bıligi jappaı hrıstıan mıssıonerlik qyzymetin (shoqyndyrý) qolǵa aldy.
Toǵyzynshy, sonymen 19 ǵasyrda qazaq halqy rýhanı kúızelistiń eń shyńyraýyna tústi. Ult ıntellıgenııasy aldynda túrkilik musylmanshylyqty saqtaý, orynbor múftıligi bıligin álsiretý jáne shoqyndyrý saıasatyn toqtatý deıtin úsh úlken mindet qatar turdy.
Onynshy, Orynbor múftıligimen, shoqyndyrý saıasatymen sońyna deıin kúresken qazaq ıntellegenııasy kúres tolyq aıaqtamaı jatyp kommýnıstik rejımniń qurbanyna aınaldy. Sonymen túrkilik musylmanshylyq, túrkilik rýhanııat ádebıet pen tilde jalǵasyn tapty. A.Baıtursynuly bastaǵan Alash ıntellıgenııasy til men ádebıetti barynsha túrkilestirdi, jat sóz tipti jat qaripti tilden shyǵaryp túrkilik saf dybysty, myń jyldan beri buzylmaǵan túrkilik tildi túzip shyqty. Nátıjesinde túrkilik sanada, túrkilik masshtabta oılana alatyn bir býyn urpaq qalyptasty. Biraq patshalyq reseı kezinde úzilip qalǵan saıası bılikti túrkilendirý úderisi HH ǵasyrda da tolyq iske aspady. Túrkilik saıası sana kommýnızm sandyraqtarymen tunshyqtyryla bastady.
On birinshi, sovet odaǵy ornaǵan kezde túrkilik musylmanshylyqpen kúresti jańa deńgeıge kóterdi. Ortalyq Azııanyń dinı qundylyqtaryn álsiretip ımport dinı senimdi ornatty. Ekinshi Jahan soǵysy kezinde Germanııada qurylǵan Túrkistan múftıligine balama retinde Tashkennen dinı quziret qurdy. Sóıtip ıslam qundylyqtaryn sovettendire bastady jáne dástúrli túrki musylmanshylyǵyna jat keıbir dinı senimdi qoldan jasap, tyqpalady. Túrkilik saıası sanaǵa túbirinen shabýyl jasalyndy.
On ekinshi, KSRO úkimeti taraǵan soń túrkilik musylmanshylyq pen túrkilik saıası sananyń jańǵyrýyna myń jylda bir keletin tarıhı oraı týdy. Biraq, túrkilik sana men rýhanııat mektebi álsiregeni sonsha ony ǵylymı jáne keshendi júzege asyratyn kadrlar qosyny bolmady. Osy vakkýmnyń kesirinen neo dinı senimder men ımporttalǵan dinı qundylyqtar qarsha borady. Import din túrkilik qundylyqtardy tarıhı sanadan óshirýge áreket jasady.
On úshinshi, álemniń keıbir alpaýyt kúshteri túrkilik saıası sananyń qaıta jańǵyrýynan, túrkilik senimniń nyǵaıýynan alańdady. Sol sebepti túrkilik bolmysqa múlde kereǵar dinı senimniń qazaq dalasyna etek alýyna múddeli boldy. Nátıjesinde otyz jylda túrkilik sanadan aıyrylǵan jańa ult, jańa kózqaras paıda boldy.
On tórtinshi, bir qyzyǵy resmı reseıdiń bul jaǵdaıdy jiti baqylaýy edi. Reseıge konkýrent keıbir alpaýyt kúshter qazaq jerinde neo ıslamnyń órkendeýin qoldasa, reseı kerisinshe Sibirlik shamanızm qundylyqtaryn keshendi zertteýdi qolǵa aldy. Reseıde bir ǵana strategııalyq maqsat bar edi.
On besinshi, reseıdiń maqsaty- neo ıslamnan ábden sharshaǵan qazaq qoǵamyna jańa dinı qundylyq usyný. Óıtkeni reseı qazaq zııalylarynyń neo-ıslammen bolǵan kúresin ıslammen kúres dep baǵalaıdy.
On altynshy, sonymen qazaq qoǵamy taǵy da rýhanı quldyraýdyń shyńyraýyna ketkeli tur. Qazaq rýhanııatynyń búıirin qysqan úsh úlken taqyryp: 1) neo ıslamnyń bolymsyz nátıjesi; 2) reseılik shamanızm; 3) Túrkilik sananyń quldyraýy.
Endi qaıtpek kerek?...
Jeke usynysym:
Birinshi, Túrkisilik saıası sanany keshendi qolǵa alý; Tarıhta negizinde Kúltegin, Bilge qaǵandar men Shyńǵys qaǵannyń tarıh sahnasyna shyǵýy tikeleı túrkilik saıası sanany qalpyna keltirý úshin kúresten týǵanyn jadymyzda saqtaýymyz kerek; Qarapaıym halyq tutynatyn Túrkilik senim negizindegi ıslam doktrınasyn qabyldaý; Shamanızm men ıslam qundylyqtaryn mýtaııalaý.
Ekinshi, Túrkistan, Buqara nemese Samarqandy ortalyq etken túrki musylmanshylyǵy dástúrin keshendi jańǵyrtý; Túrki múftııatyn quryp ıslam álemine rýhanı kósem alyp shyǵý.
Úshinshi, Túrki dalasynan bólek jat elde dinı bilim alýdy toqtatý; Túrki musylmanshylyǵy oqý quraldaryn túzý; Samarqan, Buqara men Túrkistandaǵy tarıhı dinı oqý oryndaryn qaıta jańǵyrtý.
Tórtinshi, Túrkilik saıası sanany jańǵyrtý, álemniń geosaıası kartasynyń túrkilik nusqasyn jasaý; Túrkilik saıası kóripkelder mektebin qaıta jańǵyrtyp túrkilik strategııalyq Think Tank ortalyǵyn qurý.
Besinshi, túrki jazýyn keshendi oqytý, resmı oryndarda kırıl qarpimen qatar qoldaný; Sonda bolashaq prezıdent te, qarapaıym dinı qyzmetker de túrik bitik jazýyn, latyn álipbıin, shaǵataı ádebı tilin jáne búgingi zamanaýı tetikterdi qatar meńgergen naǵyz bilikti tulǵaǵa aınalar edi. Qazir she? Túrki jazýyn ıgerse arapgaǵa qarsy, arap jazýyn ıgerse túrki jazýyna qarsy jasandy "sana" qalyptasty. Tarıhı jazýlardy qatar ıgergen tulǵa álemge túrkilik jańa kózqaraspen qaraı biletin edi.
Altynshy, túrkilik býrjýazııalyq sanany jasaý; túrkilik baılyq uǵymy, kapıtal túsinigi týraly keshendi zertteý; Mysaly, túrkiler saýda-sattyqpen, aıyrbaspen jáne naryqpen qalaı aınalysty? Túrkilik sanadaǵy baılyq anyqtamasy? Túrkilerdiń naryqtaǵy tarıhı tanymyn búgingi ekonomıkalyq qundylyqtarmen sáıkestendirý jáne keıbir ekonomıkalyq múddeni túrkilik sanaǵa mýtaııalaý. Siz qytaıǵa barsańyz qytaılyq naryqty, japonǵa barsańyz japondyq naryqtyq qundylyqty, arap elderine nemese eýropaǵa barsańyz araptyq jáne eýropalyq kapıtal qundylyqtaryn baıqaısyz, biz de álemdik býrjýazııa men naryqta túrkilik óz qundylyqtarymyzdy usynýymyz kerek.
Jetinshi, Alash ıntellıgenııasynyń til men ádebıettegi reformasyn qaıta jańǵyrta otyryp jańa doktrına qabyldaý; Iaǵnı atap aıtqanda túrki tili komıtetin qurý; Iakýtııadan Balqanǵa deıingi túrki halyqtarynyń tildik áleýetin tolyq paıdalaý jáne ortaq túrki termınsózin jasaý. Onyń úsh úlken prınıpi: 1) tildegi balama sóz tól túrki tilinen qarastyrylady; 2) Jat sózdiń qazaqsha, ózbekshe, tatarshada balamasy tabylmaǵan jaǵdaıda ıakýt, altaı, qumyq, gagaýyz nemese t.b tilderde saqtalynǵan eski túrki sózderi bolsa solardy basshylyqqa alý; 3) eshbir balamasy joq jat sózdi beıimdeýdiń túrkilik grammatıkalyq prınıpin túzý.
Eldes Orda
