رەسەي الەمدەگى جەر كولەمى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت بولا تۇرا، حالقى سول جەردىڭ كولەمىنە شاققاندا ەڭ از بولىپ سانالادى. قۇرامىندا 150-دەن استام ۇلت وكىلدەرىن قوسقان رەسەيدە دەموگرافيالىق ماسەلە وتكىر تۇر. ول تيتۋلدى ۇلت سانالاتىن ورىس حالقىنا تىكەلەي ءتان ماسەلە. «بۇگىندە ورىس حالقى تەك قانا رەسەي بويىنشا ەمەس، سونىمەن قاتار الەم بويىنشا قارقىندى تۇردە ازايۋدا» دەپ ماسكەۋدەگى ءمۇيىزى قاراعايداي دەموگرافتار دابىل قاعۋدا.
بۇگىندە ورىس حالقى جىل سايىن ازايىپ بارا جاتىر. وعان ەكى سەبەپ بار دەيدى دەموگرافتار: رەسەيدىڭ نازىك جاندىلارى قارتايۋ ۇستىندە جانە جاس وتباسىلاردىڭ داعدارىسقا بايلانىستى كوپ بالانى ومىرگە اكەلۋگە جانە ونى جەتكىزۋگە مۇمكىندىگى جوق. 2016 جىلى رەسەيدە 765,5 مىڭ ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشسا، 2017 جىلى ولاردىڭ سانى 679,2 مىڭدى عانا قۇراعان، بۇل وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەن 11%-عا از. 2015 جىلعا دەيىن ءسابي تۋ بىرتىندەپ ازايسا، 2015-تەن بەرى قاراي قارقىندى تۇردە جۇرۋدە. «ءبىزدى قارقىندى تۇردە حالىق سانىنىڭ ازايۋى كۇتىپ تۇر جانە ول ارتا بەرمەك»،-دەيدى روسستات ساراپشىسى الەكسەي راكشا.
1992 جىلى رەسەيدە العاش رەت تۋ كورسەتكىشىنە قاراعاندا قايتىس بولعانداردىڭ سانى باسىم بولىپ، «ورىس كرەستى» اتتى تەرمين ەنگىزىلگەن ەدى. ياعني دەموگرافيانىڭ تىكەلەي ازايۋى جانە تۋ كورسەتكىشىنىڭ ونى باسىپ جەتە الماۋى. سول ۋاقىتتان بەرى 11 ملن ادامي شىعىن، ياعني ومىرگە كەلمەگەن سابيلەردى ەسەپتەي وتىرىپ (ونىڭ ىشىندە 4,7 ملنى ورىس حالقى) ستاتيستيكتەر جاعالارىن ۇستاۋدا. 2011 جىلى بۇۇ جەر بەتىندە 7 ميللياردتىڭ ومىرگە كەلگەنىن رەسمي جاريالادى. 2100 جىلى بۇۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا جەر حالقى 10-11 ميلليارد ادامدى قۇرايتىن بولادى دەپ وتىر.
ال رەسەي دەموگرافتارى قازىرگى تاڭداعى تۋ كورسەتكىشى جالعاسىپ، تابيعي ءازايۋ(ولىم) جالعاسا بەرسە، وندا رەسەي حالقى 2100 جىلى 100 ملن عانا بولماق. سونىڭ 67-72 ملن عانا ورىس حالقىنا تيەسىلى بولادى دەيدى. ياعني ورىس حالقىنىڭ ەكى ەسە ازايۋ كورسەتكىشى ورىن الۋى مۇمكىن. وليۆەر بۋللوۋ رەسەي حالقىنىڭ، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي ورىس ۇلتىنىڭ ازايۋ سالدارى سان الۋان دەگەندى كەلتىرەدى. ونىڭ پىكىرىنشە الكوگول، سوعىس، قارجىلاي داعدارىس، ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ كوبەيۋى مەن ناشاقورلىق، ەگويزم رەسەيدە باسىم. مىسالى 1940-1980 جىلدار ارالىعىندا رەسەيدە ىشىمدىك ءوندىرۋ ءۇش ەسەگە ارتقان.
كسرو-دا 1985 جىلعا دەيىن جۇمىسقا كەلمەۋشىلەردىڭ 1/3 ىشىمدىكتى قولدانعانىنا بايلانىستى ورىن العان. 1986 جىلى كسرو-دا قابىلدانعان جاڭا رەفورمادان كەيىن ورىس حالقىنىڭ بالا تۋ كورسەتكىشى قالپىنا كەلىپ، 1962 جىلعى كورسەتكىشپەن تەڭەسكەن. ءبىر عانا جىلدىڭ ىشىندە. 1965-1990 جىلدار ارالىعىندا تىكەلەي رەسەيدە 36 ميلليون ادام دۇنيەگە كەلىپ، 24,6 ميلليونى قازا تاپقان. ال 1991-2007 جىلدار ارالىعىندا 22,3 ملن ادام دۇنيە ەسىگىن اشىپ، 34,7 ملن جان قايتىس بولىپتى. ياعني ادامي شىعىن بەيبىت ۋاقىتتا ارتىپ كەلەدى. ەڭ سوڭعى بەبي-بۋم 1989 جىلى بولعان. دەموگرافيا عىلىمى بويىنشا بەبي-بۋم ءاربىر 25 جىل سايىن ورىن الۋعا ءتيىس ەكەن. رەسەيدەگى وزگە حالىقتاردا ول ورىن العانىمەن، ورىس حالقىندا 29 جىل بولسا دا ءالى ىسكە اسپاعان. «بۇل كورسەتكىشپەن 2050 جىلعا قاراي ورىستار 80 ملن حالىقتى قۇرايدى، ال جالپى رەسەي حالقىنىڭ سانى 116 ملن بولماق. ياعني 30 جىلدىڭ ىشىندە رەسەي 30 ملن حالقىن جوعالتادى. بۇل ءبىر كانادا حالقىمەن پارا-پار. سونىڭ ىشىندە 85% شىعىندى ورىس حالقى قۇراماق»، — دەيدى وليۆەر بۋللوۋ.
اسحات قاسەنعالي
arhar.kz
