جازۋشى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ ءبىر اڭگىمەسىندە جۋرناليستەرگە وكپەلى ەكەنىن ايتقان ەدى. «سۇحبات الامىن دەپ كەلەدى دە، اۆتوردىڭ شىعارماشىعى تۋرالى مۇلدە بىلمەيدى. سودان كەيىن ولارمەن نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋگە بولادى؟» دەپ رەنىشىن بىلدىرگەن بولاتىن. جازۋشىنىڭ ءار جەردەن ءبىر كورىنە بەرمەيتىنى، ادەبي جيىنداردا توبە كورسەتپەيتىنى راس. سۇحباتتارى ءبىر دە ءبىر سايتتا جوق. ەسەسىنە قاي جازعانى دا جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرەتىن تالانتتى قالامگەر ەكەنىنە داۋ جوق.
ۇلتتىق كىتاپحانا مۇراعاتىنان «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى تىگىندىسىن اقتارىپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ جازۋشىمىزدىڭ اعىنان اقتارىلعان سۇحباتىن وقىدىق. (№26. 1 شىلدە، 2005 جىل. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: “شىنايى جازۋشى ۇدايى ءوسىپ وتىرۋعا ءتيىس”). سۇحباتتى جۇرگىزگەندەر – مارقۇم ادەبيەتتانۋشى ءامىرحان بالقىبەك پەن اقىن، جۋرناليست ەسەي جەڭىسۇلى.
جازۋشىنىڭ 13 جىل بۇرىنعى سۇحباتىن وقىعاندا كۇنى كەشە جارىق كورگەن اڭگىمەدەي اسەر الدىق. بىلايىنشا، سۇحباتتا ايتقان اڭگىمەلەر ءالى دە ماڭىزىن جويعان جوق، بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى دەسەك بولاتىنداي. سول ءۇشىن كولدەي سۇحباتتى قايتا تەرىپ، پورتالىمىزعا بەرۋدى ءجون كوردىك. كوشىرىپ باسۋ ءۇشىن سايت اكىمشىلىگىنەن رۇقسات الۋلارىڭىزدى سۇرايمىز…
جاس قازاق: ورىس ادەبيەتىندە «دەرەۆەنسكايا پروزا» دەگەن پروزا بار، «تيحايا پوەزيا» دەگەن پوەزيا بار. قازاق ادەبيەتىندەگى سول «دەرەۆەنسكايا پروزانىڭ» وكىلى رەتىندە جۇرت ءسىزدى اتايدى. سوڭعى ۋاقىتتا بايقاعانىمىز، ءسىز سول تاقىرىپتان – اۋىل تاقىرىبىنان شىعا باستاعان سەكىلدىسىز. الەمدىك، بۇكىلادامزاتتىق تاقىرىپتارعا قالام تارتا باستاعاندايسىز. جاڭا ءورىس ىزدەۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: جازۋشى ۇنەمى قوزعالىستا، وزگەرىستە بولۋى كەرەك. ءيا، راس، مەن كەزىندە اۋىل ادەبيەتىنە كوپ قالام تارتتىم. بۇل ماعان وڭتايلى بولدى. اۋىلدا تۋىپ، اۋىلدا وسكەن اداممىن. اۋىلدىڭ بارلىق تىرشىلىگىن بالا جاستان كورىپ، كوكىرەگىمە ءسىڭىرىپ ءوستىم. ادەبيەتكە كەلۋىمنىڭ ءوزى مەنىڭ وسى تاقىرىپتى جازا الاتىندىعىمدى سەزۋ ارقىلى بولعان بولۋى ءتيىس. مەن العاش ادەبيەتكە كەلگەندە قاليحان، سايىن، اكىم، ءبارى دە اۋىل تاقىرىبىنا جازاتىن. جانە ولار جاقسى جازدى. ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە جاقسى اسەر ەتتى. ءوزىمنىڭ دە سول تاقىرىپقا جازعىم كەلدى. جازسام قولىمنان كەلەتىندەي بولىپ تۇردى. اۋىل تاقىرىبى دەگەندە، ءبىز تاقىرعا شىققان ءشوپ ەمەسپىز. الدىمىزدا – بەيىمبەت. جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبارى العاشقى قادامىن اۋىل تاقىرىبىنان باستاعان عوي. اۋەزوۆتىڭ دە، مۇسىرەپوۆتىڭ دە العاشقى اڭگىمەلەرى اۋىل تاقىرىبىندا. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۋىل تاقىرىبىنا جازۋىمىز – تابيعي نارسە. ال كەيىن باسقا تاقىرىپتارعا قالام تارتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، بۇل دا ءبىر جايىلىم اۋىستىرۋ سياقتى. ادام نە وقىسا، سونىڭ اسەرى بولۋعا ءتيىس. بىزگە العاشقى كەزدە جاڭا اتاعان جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى اسەر ەتسە، كەيىننەن الەم ادەبيەتىنىڭ اسەرى ءتيدى. الەم ادەبيەتىنىڭ، تۇگەل دەمەي-اق قويايىن، ءبىرسىپىراسىنىڭ ءدامىن تاتتىم. ەندەشە ءبىز نەگە ءبىر ورىندا قالىپ قويۋىمىز كەرەك. ادەبيەت ءۇشىن 10-20 جىل كەشە عانا سياقتانىپ قالا بەرەدى عوي. عاسىردا بىرنەشە رەت تولقىن جاڭارىپ، بىرنەشە رەت جاڭا اعىس پايدا بولىپ جاتسا، ول ادەبيەت ءۇشىن ۇلكەن قۇبىلىس.
جاس قازاق: وسى اتالعان اڭگىمەلەرىڭىزدە ميستيكالىق سارىن باسىم سياقتى. مۇنى قالاي قابىلداۋعا بولادى؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: ميستيكا الەمدىك ادەبيەتتە ەجەلدەن بار. ءبىزدىڭ ادەبيەتتە بۇل تاقىرىپقا بارعاندار سيرەك. مەن دە بويلاپ بارىپ كەتتىم دەپ ويلامايمىن. ميستيكا ەلەمەنتتەرى بۇرىنعى اڭگىمەلەرىمدە بار-تۇعىن. مىسالى، «كەنە» دەگەن اڭگىمەمدە. بۇگىنگى كۇننىڭ سيتۋاتسيالارىن بەرۋگە ميستيكا وڭتايلى. اتالعان اڭگىمەلەردە بولعان وقيعالاردى قۇپيالاپ بەرۋگە ءتيىس تۇستار بولدى. «اۋعاندىق قۇستار» اڭگىمەسىن الايىق. اۆتوردىڭ دا جاقسى كورەتىن نارسەلەرى بولادى. سول اڭگىمەمدى ءوزىم جاقسى كورەمىن. وندا كۇلكىلەۋ جاعدايلاردى سۋرەتتەپ وتىرعانداي كورىنگەنمەن، ىشكى وزەگىندە ۇلكەن وي ايتتىم دەپ وتىرمىن. قۇستاردىڭ وزگە ەلدە جۇرگەنىمەن، تۋعان جەرى ءۇشىن كۇرەسۋى، ۇشاقتىڭ بورتىنا سوعىلۋى… جالپى فانتاسماگوريالىق دەۋگە كەلەدى. ايتىپ وتىرعانىمداي، بۇل ادەبيەتتە بار نارسە. ميستيكاعا بارۋ – جاڭاشا ءادىس قولدانۋ سياقتى. ال وقىرمان قالاي قابىلدايدى دەگەنگە كەلسەك، ول وقىرماننىڭ ورەسىنە بايلانىستى. رەاليستىك نارسەنى جاقسى كورەتىندەر دە بولادى، ميستيكانى دا ۇناتاتىندار بولادى. وقىرمان ءوزىن قالاي قالىپتاستىردى، اڭگىمە سوندا.
ادەبيەتتەگى وزگەرىس نەمەسە جەكە جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنداعى وزگەرىس جاسقا قارامايدى. وتىزدا دا، ەلۋدە دە وزگەرۋگە بولادى. جازۋشى بۇرىلۋ ءۇشىن سول مەجەگە قاي ۋاقىتتا كەلدى، ماسەلە سوندا. سوسىن بۇل اڭگىمەنى ءوز ادەبيەتىمىزدىڭ دەڭگەيىمەن بايلانىستىرىپ ايتساق، ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتپەن ەرتە سۋسىنداعان بولساق، ەرتە بۇرىلعان بولار ەدىك. جاقسى نارسەلەردى قازىرگىدەن دە كوبىرەك بەرگەن بولۋىمىز مۇمكىن ەدى. ءبىز ادەبيەتكە جاياۋ كەلگەن ادامدار سەكىلدىمىز. وقۋ، جۇمىس ىستەۋ ارقىلى… ادەبيەتتە شىن وزگەرىپ، ءوسىپ وتىرامىن دەگەن ادام ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ عانا اۋرۋىمەن اۋىرۋى كەرەك. اسىرەسە، پروزاشى. پروزا «انانى دا، مىنانى دا يگەرىپ كەتەمىن، باستىق تا بولامىن» دەگەندى كوتەرمەيدى. ءحىح عاسىردا ورىس ادەبيەتىن جاساعان كلاسسيكتەردىڭ ءبارى – اريستوكراتتار. ولار «ەرتەڭ مەنىڭ ۇيىمدە نە بولادى، نە قويادى؟» دەپ جۇرگەن ادامدار ەمەس. سول ۇلگى ورىس ادەبيەتىنىڭ بۇگىنىنە دە ۇلگى بولدى. ورىس ادەبيەتىنىڭ ءبىز بىلەتىن استافەۆتەرى، راسپۋتيندەرى، بەلوۆتارى ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيدى. ءداستۇر جالعاستى. ويتكەنى، ولار ادەبيەتپەن اۋىرۋ قاجەتتىگىن ءبىلدى. اريستوكراتتار نە ءۇشىن جۇمىس ىستەمەدى؟ ماسەلە كۇنكورىستە عانا ەمەس. پروزانىڭ جۇگى اقىندىقتىڭ جۇگىنەن الدەقايدا اۋىر. مىناداي دەرەك ايتايىن. ءراسپۋتيندى ورىستار ەرتە باعالادى. ول ءوزى دە باعالاۋعا تۇراتىن ادام. «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەردى. بىردە سول راسپۋتينگە «پراۆدانىڭ» يركۋتسكىدەگى ءتىلشىسى بولۋعا ۇسىنىس ءتۇسىپتى. ونداعى نيەتتەرى دە دۇرىس. «وسى جىگىت ارەكەتسىز كوپ وتىرىپ قالدى. جۇرتپەن ارالاسسا قايتەدى؟» دەگەن نيەت. راسپۋتين باس تارتىپتى. «مەنىڭ جۇمىسىم ونسىز دا جەتىپ جاتىر» دەپتى ول. «پراۆدانىڭ» ءتىلشىسى بولسا، گازەتتىڭ كۇندەلىكتى تاپسىرماسى بولادى عوي. ەڭ باستىسى – جازۋشىنىڭ ەركىندىكتە بولۋى، ەركىن ويلاۋى. نە جازعىڭ كەلەدى، جاز، قايدا بارعىڭ كەلەدى، بار – جازۋشى وسىنداي جاعدايدا بولۋى كەرەك. سوندا عانا وزگەرۋگە، بۇرىلۋعا نەمەسە ادەبيەتتە ءبىر جاڭا ناتيجەلەرگە جەتۋگە بولادى. شىعىس حالىقتارى كوبىنەسە قىزمەتتى جوعارى قويادى. بۇل – دەرت. قىزمەتتەن كەتسە ءوزىن ساناتتان شىعىپ قالاتىنداي كورەدى. وسى اۋرۋ ءبىزدىڭ كوبىمىزدى قۇرتتى. مەن وسىعان ءبىر مىسال ايتايىن. شىڭعىس ايتماتوۆ «قوش بول، گۇلسارىنى» جازعان كەزدە بەلگىلى كومپوزيتور شوستاكوۆيچتىڭ ىقىلاسى قاتتى قۇلاپتى. ماسكەۋ تۇبىندەگى دەمالىس ۇيلەرىنىڭ بىرىندە ايتماتوۆپەن بىرگە دەمالىپ جاتىپ: «شىڭعىس، سەن جۇمىستى قويۋىڭ كەرەك. سەندەي جازۋشىعا كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ نە كەرەك؟» – دەيدى. مۇنى شىڭعىستىڭ ءوز ماقالاسىنان وقىدىم. شىقاڭ ءوزىنىڭ جۇمىسى شىعارماشىلىعىنا كەدەرگى جاسامايتىنىن ايتادى. مۇنداعى ايتپاعىم، بىزدەگى ۇلكەن تۇلعالاردىڭ ءوزى قىزمەتپەن قوشتاسۋعا بارا الماعان. نازاردا جۇرگىسى كەلەدى. جازۋشىنىڭ نازاردا ءجۇرۋى شارت ەمەس. جازۋشىنىڭ شىعارماسى نازاردا بولۋى كەرەك. ءوزى، مەيلى، ەكىنشى نە ءۇشىنشى قاتاردا ءجۇرسىن. جازۋشى قاي بيىككە شىقسا دا شىعارماسى ارقىلى شىعادى عوي. بىزدە وسىنى جەڭە الماعان جازۋشىلار كوپ. جاسىراتىن، ەشتەڭەسى جوق، ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىننىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىرازى قىزمەت ارقىلى ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنەن ايرىلدى. مەن سايىن مۇراتبەكوۆ پەن ءابىش كەكىلباەۆ ەكەۋىنە دە قىزمەتتىڭ زاردابى ءتيدى دەسەم، ول كىسىلەردىڭ كوڭىلىنە تيەدى دەپ ويلامايمىن.
جاس قازاق: «مەن بۇگىنگى زاماننىڭ كەيىپكەرىن تابا الماي ءجۇرمىن». وسىنداي ويدى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز باستاپ، ءمۇيىزى قاراعايداي ءبىراز جازۋشىلارىمىز ايتتى. كەيىپكەردى الىستان نەمەسە جاقىننان ىزدەۋدىڭ قانشالىقتى ايىرماشىلىعى بار؟ قانداي كەيىپكەردى تاۋىپ، قانداي ماسەلە كوتەرسە دە، ونى الىپ شىعۋ جازۋشىنىڭ ورەسىنە بايلانىستى ەمەس پە؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: بىرىنشىدەن، دۋلاتتىڭ «كەيىپكەر تابا الماي ءجۇرمىن» دەگەن ءسوزىن ءوزى ءۇشىن بەرگەن جاۋاپ دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. جاقىندا سايىن مۇراتبەكوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «دۋلات سۇيدەدى عوي، باسقالار دا تاپپاي جۇرگەن شىعار»، – دەپ قالدى. ءبىر جازۋشىنىڭ جاۋابىن بۇكىل ادەبيەتتىڭ جاۋابى دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. قازىرگى جاعدايدا مەن دۋلاتتى تۇسىنەمىن. ول ساياساتقا دا ارالاسىپ ءجۇر، باسقا دا شارۋالارى از ەمەس. جالپى ادام ءوزى بىرنەشە ماسەلەمەن قاتار اينالىسقاندا وسىنداي داعدارىسقا تاپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. جازامىن دەگەن جازۋشىعا تاقىرىپ تابىلادى. ءوز زامانىنان كەلتىرە مە، باسقا داۋىردەن الا ما، ءوزىنىڭ وقىعان-توقىعانى بار، سۇيسىنگەنى بار، تۇيسىنگەنى بار، جەركەنگەنى بار، سونىڭ اراسىنان جازۋشى ءوزى جانى قالاعان نارسەنى الۋعا ءتيىس. «ايقاي» اتتى پوۆەسىمدە نەگە مەن باسقا ەلدىڭ ماسەلەسىنە، دەرتىنە قالام تارتتىم؟ ول ماعان وڭاي بولعان جوق. تۇرىك حالقىمەن تۋىسپىز دەگەنىمىزبەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدە ايىرماشىلىقتار كوپ. كەيبىر ماسەلەلەرگە قاتىستى كەڭەسشىلەر كومەگىنە دە جۇگىندىم. تۇرىكتەردىڭ كيىم كيۋى، ءجۇرىپ-تۇرۋى، تاماق ءىشۋى – ءبارىن دۇرىس كەلتىرمەي تاعى بولمايدى. ول تاقىرىپقا بارعان سەبەبىم، جالپى سول پوۆەستىڭ جەلىسىندەگى وقيعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بولعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز. الاپەس دەگەن اۋرۋ مەن تۋعان قىزىلوردا وبلىسىندا دا ەتەك جايعان كەزدەر وتكەن. العاشقى كەزدەرى الاپەسپەن اۋىرعان ادامداردى بارساكەلمەس ارالدارعا اپارىپ تاستاۋ وقيعالارى دا كەزدەسكەن. بۇل جايلى ماعان ايتقان ءبىرلى-جارىم كىسىلەر دە بولدى. بۇل تاقىرىپقا نەگە باردىم؟ مۇنداعى وي – ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىكتىڭ زاردابىن كورسەتۋ. پوۆەستىڭ سوڭعى جاعىنا قاراي كەيىپكەر گرەك شالى اركيسالاي ەلەسىمەن كەزەدسكەندە: «نەگە مەن وسىنداي جازاعا لايىق بولدىم؟ مەن قولباسشى ايداعان جەرگە باراتىن قاراپايىم جاۋىنگەرمىن عوي. بارىنە كىنالى سۇلتاندار عوي»، – دەيتىنى بار. ءتاڭىرى بەينەسىندەگى اركيسالاي: «سەندەردىڭ جۇرەكتىلىكتەرىڭ، جىگەرلىلىكتەرىڭ بولماسا، ولار جەڭىسكە جەتە الماس ەدى. ءبارىبىر قان كەشىپ جۇرگەن – سەندەر»، – دەپ جاۋاپ قاتادى. ماعان بۇل تۇستا شىعارمانىڭ ويىن ارتتىرۋ قىمبات. بۇل كىتابىم كوپ تارالىممەن دە تاراي قويعان جوق. دەگەنمەن ول مەنىڭ ءبىر ءساتتى تۋىندىم بولىپ قالاتىن شىعار دەپ ويلايمىن.
جاس قازاق: «ايقاي» از تارالىممەن تارادى دەدىڭىز. ءبارىبىر ادەبي ورتا حاباردار بولۋى ءتيىس قوي. وسىدان كەلىپ، سىن ماسەلەسىن قوزعاساق… «بىزدە ادەبي سىن مۇلدە جوق» دەگەن پىكىر دە جوق ەمەس.
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: جوق دەپ ايتساق، تاعى ىڭعايسىز. جوق دەپ سويلەگەننىڭ ءوزى جاقسى ەمەس. ويتكەنى، سىن جازىلماعانمەن، سىنشىلاردا «جازسام» دەگەن وي بولۋى مۇمكىن. ءالى سىنشىمىن دەپ جۇرگەن جىگىتتەر بولۋى مۇمكىن. ارينە، سىننىڭ ۋاقىتى السىرەدى. وعان ءبىر جاعىنان ۋاقىت كىنالى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ ادەبيەت پەن ونەرگە دەگەن ساياساتىمىز كىنالى. قازىر قازاق ادەبيەتىنىڭ باعى جانىپ تۇرعان شاق ەمەس. ادەبيەت ەكىنشى ماسەلە بولىپ قالدى. باستى باعىت ساياسات پەن ەكونوميكاعا اۋىسىپ كەتتى. بىراق بۇل ۋاقىتشا بولار دەپ ويلايمىن. بۇل تۇرعىدا ءوپتيميستپىن. جالپى، ادەبيەتىن، ونەرىن قۇرمەتتەمەيتىن ەل بولمايدى. قازاقتا ونداي مىنەز دە جوق. قانشاما عاسىرلار بويى ونەر مەن ادەبيەتتى دارىپتەپ كەلگەن حالىق قوي. ءبارى دە جول-جونەكەي دۇرىستالار دەپ ويلايمىن.
جاس قازاق: جاقىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ 70 جىلدىعى ءوتتى. توي بولدى، كەش ءوتتى. بىراق سول جيىننان قالعان جاقسى، مازمۇندى اڭگىمە جوق سياقتى. شەتتەن دە شەنەۋنىك جازۋشىلار كەلگەن سياقتى اسەر قالدىردى. شىڭعىس ايتماتوۆ بايانداما جاسادى. تىڭداعاندار «شىقاڭ كەيىنگى قازاق پروزاسىن بىلمەيدى ەكەن عوي. باياعى احتانوۆتى، باياعى كەكىلباەۆتى ايتادى» دەستى.
تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ: ارينە، بىلمەيدى. كىم بىلدىرەدى ولارعا؟ جانە بىلمەگەنى ءۇشىن ايتماتوۆ كىنالى ەمەس. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ جاي-كۇيى كىنالى. ايتماتوۆ ەمەس، ءبىز ءوزىمىز-ءوزىمىزدى ءبىلىپ جاتىرمىز با؟ «ادەبيەتىمىزدە قازىر نە وزگەرىس؟»، «قانداي اعىس بار؟» ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قوپارىپ وقىپ جاتىرمىز با؟ ادەبيەتتىڭ اينالاسىنداعى نارسەلەردىڭ بارىندە كىبىرتىكتەر، قولايسىزدىقتار بولىپ تۇر. ادەبي سىيلىقتاردى بەرۋ ماسەلەسىندە دە الىپ-قاشتى اڭگىمەلەر كوپ. «ناعىز جۇيرىككە بەرەيىك» دەگەن ۇعىم ازايدى. مۇنىڭ ءبارى ادەبيەتتىڭ باعى تومەندەۋىنە سەبەبىن تيگىزىپ جاتىر.
جاس قازاق: «ادەبي شەنەۋنىكتەردىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇر» دەۋگە بولادى عوي…
تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ: مۇنى كىم قالاي ايتسا دا، ءوزى بىلەدى. اينالىپ كەلگەندە بۇل-بىزدەگى قۇلىق-پەيىلدىڭ وزگەرۋى. بۇل ارادا بيلىكتىڭ دە اسەرى بار. بيلىك ءۇشىن كىم العانى دا، بەرگەنى دە ءبارىبىر سياقتى. ءبىز ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن كەزدە دە، كەيىننەن بولسىن، ادەبيەت پەن ونەردە تۇلعالار بولاتىن. سولار ءوزى اتموسفەرە جاسايتىن. ادەبيەتتەگى ۇياتتى، ادەپتى ساقتاۋ، ءداستۇردى جالعاستىرۋ سونداي تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن جۇرگىزىلىپ جاتاتىن. قازىر بىزدە سونداي تۇلعالار ازايىپ كەتتى. كوبىسى قىزمەت اتقارۋشى، مىندەت اتقارۋشى ادامدار بولىپ كەتتى. بۇل ادەبيەتتە عانا ەمەس، قوعامدا، ومىردە الاسارۋىمىز، ارزانداۋىمىز دەگەنگە كەلەتىن شىعار.
جاس قازاق: وسى ارادا ءسىز ايتقان ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعى» تۋرالى وي قوسا كەتسەك. «بۇل – ورتانقول، جۋرناليستىك ەلەمەنتتەر باسىم شىعارما» دەگەن پىكىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىندە ايتىلىپ تا كەتتى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: ادەبيەتتەگى ەڭ قاۋىپتى نارسە – ادامنىڭ ويلانباي سويلەۋى جانە ويىنا كەلگەندى ايتا سالۋى. جۇرتپەن ساناسپاۋ، اعىممەن ساناسپاۋ – ناداندىققا جەتەلەيتىن نارسە. سوندا باتىستى، امەريكانى، بۇكىل دۇنيەجۇزىن تابىندىرعان شىعارماعا، «تەڭدەسى جوق» دەپ باعا بەرىلگەن شىعارماعا ءبىر ادامنىڭ كوڭىلى تولمايدى جانە تولمايتىندىعىن باسپاسوزدە ايتادى. ماعان بۇل جاي تۇسىنىكسىز. ويىنا كەلگەنىن ايتا سالۋ تەندەنتسيا بولىپ بارا جاتىر. اركىم وت باسىندا، اۆتوبۋستا، ءتىپتى تاكسيدە كەلە جاتىپ ءتۇرلى ويعا بەرىلۋى مۇمكىن عوي. بۇرىن ادام ءوز ويىن قوعامنىڭ مىنەزىنە باعىندىرا سويلەۋ دەگەن بولاتىن. دەموكراتيا وسى دەپ ايتا بەرۋ ءجون ەمەس. سونداي پىكىرلەر ايتۋ ارقىلى «مەن بىردەڭەنى بۇزىپ-جاردىم» دەپ ويلايتىندار دا بار. ەگەر ولەرمەندەنە بەرسەك، ءبارىن دە جوق قىلۋعا بولادى. «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» – ءجۇز جىلدا ءبىر كەلەتىن دۇنيەنىڭ ءبىرى. شىنىندا دا، ءبىر قاراعاندا ونىڭ جۋرناويستىك ەلەمەنتتەرمەن استاسقان ءستيلى بار. ول – ماركەستىڭ ءوز ەرەكشەلىگى. ءبىز جازۋشى قانداي فورمامەن بەرسە دە، ونىڭ تۇپكى ايتار ويىن ۇستاۋىمىز كەرەك.
جاس قازاق: «ادەبيەتتە، ونەردە اتموسفەرا جاسايتىن تۇلعالار قالماي بارادى» دەپ قالدىڭىز. قازىر ادەبيەتتە، جالپى قوعامدا وي ايتاتىن، سابىرعا شاقىراتىن، تۇلعا بولۋعا ءتيىس، ۇلكەندىك كورسەتەتىن سىزدەردىڭ بۋىن ەمەس پە؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: قوعامدا، ادەبيەتتە، ونەردە قالىپتاسقان داستۇرلەر بولادى. ۇلكەندى سىيلاۋ، اقساقالدىققا جاراۋ دەگەن سياقتى… ونىڭ زياندى جاقتارى دا بولعان شىعار. بىراق نەگىزىنەن ونىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەت ءۇشىن جاقسىلىعى كوپ بولعان. «ول ءالى دە بولار ەدى، نەگە قازىر جوق؟» دەگەن ىڭعايدا قويىپ وتىرسىزدار عوي سۇراقتى؟ اۋەزوۆتەر، مۇسىرەپوۆتەر، مۇقانوۆتار ءوز زامانىندا اقساقالدىق جاسادى. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن كەلىسپەگەن ماسەلەلەرى دە كوپ. ولاردىڭ اراسىنداعى وكپە، داۋ بۇگىنگىدەن اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس. بىراق ادەبيەتتىڭ مۇددەسىنە كەلگەندە ولار وكپەلەسۋدى ۇمىتقان، ول قاسيەتتى جەڭگەن. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى بۋىن (الپىستان اسقاننىڭ ءبارىن ءبىر بۋىن دەي بەرۋگە بولادى عوي) ەكەۋارا، ۇشەۋارا داۋلاسقان جاعدايلار كوپ بولىپ كەتتى. بۇل قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ اقساقالدارىمىزدىڭ السىزدىگى بولىپ وتىر. «انانىكى دۇرىس، مىنانىكى دۇرىس» دەپ بىرەۋىنە ءىش تارتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. مىسالعا، ەكى مۇحتاردىڭ شىڭعىس حان تۋرالى تالاسى. شىڭعىس حاننىڭ بويىندا، ىزدەسەڭىز ىزگىلىك تە، قاتىگەزدىك تە جەتەدى. وعان بولا تالاسۋدىڭ كەرەگى جوق. اركىم ءوز پىكىرىندە قالا بەرۋگە بولادى. جاڭا وزدەرىڭىز ماركەستىڭ ۇلى تۋىندىسى جايلى جارىق كورگەن سوراقى ويدى ايتىپ قالدىڭىزدار. ءبىز نەگە سونداي ويلاردىڭ جەتەگىندە كەتۋىمىز كەرەك؟ پىكىرتالاستىڭ بولعانى قوعامنىڭ ءوسۋى ءۇشىن دە جاقسى. پىكىرتالاس ماڭگى بولۋ كەرەك. ادەبيەتكە تىم-تىرىستىق جاراسپايدى. بىراق «مەن ايتقانعا سەن نەگە يلانبايسىڭ؟» دەپ وكپەلەپ، ءبىرىن-ءبىرىن جاۋ تۇتىپ كەتۋ دەگەن ماعان تۇسىنىكسىز. ول – ىڭعايسىز نارسە. ول – ناشار ونەگە. جەڭىلىپ قالعان جاقتىڭ وڭباي قالاتىن دا ەشتەڭەسى جوق. شىڭعىس حان ءالى دە شىڭعىس حان. ءالى بالەن عاسىر شىڭعىس حان بولا بەرەدى. ول ءۇشىن ءالى تالاي ادام داۋلاسادى. مۇنداي تالاسقا بولا ەكەۋارا ءبىر-ءبىرىمىزدى جاۋ كورە بەرەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ ەندىگى باقانى بولادى دەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ وسكەندىگىنە جاتپايدى.
جاس قازاق: سىز ادەبيەتتە مايداندا قىرىق جىلعا جۋىق ءجۇرسىز عوي. قالاي ويلايسىز، وسى ۋاقىتتا قازاق ادەبيەتى ەۆوليۋتسيالىق ءوسۋ جولىنان ءوتتى مە؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: جالپى ءبىزدىڭ ادەبيەت – باقىتىنا قاراي باسقا ەلدىڭ ادەبيەتىنەن كەم تۇسپەي، جارىسا كەلگەن ادەبيەت. بۇل ءبىزدىڭ جازبا ادەبيەتىمىزدەگى العاشقى تۇلعالارىمىزدىڭ وتە تالانتتى بولۋىنان دەپ ەسەپتەيمىن. ماسەلەن، اۋەزوۆتىڭ، ءمايليننىڭ، مۇسىرەپوۆتىڭ العاشقى اڭگىمە-حيكاياتتارىنىڭ ءوزى الەمدىك ادەبيەتپەن سالىستىرساڭىز دا قاتاردان قالعان دۇنيە ەمەس. ول كىسىلەر ۇلتتى دامىتۋ ءۇشىن، ۇلتىنىڭ ادەبيەتى باسقا ەش ەلدىڭ ادەبيەتىنەن كەم بولماس ءۇشىن كوپ ەڭبەك ەتتى. ول ءجون-جونەكەي قاتتى ءوستى. مەنىڭ ويىمشا، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنداي دۇنيە ەڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە قايتا تۋمايدى. قازاق قانشا جاساسا، «اباي جولى» – سونشا قاشىقتىققا جارايتىنداي ەپوپەيالىق دۇنيە. مۇسىرەپوۆتىڭ اڭگىمەلەرى – دۇنيەجۇزىلىك قالامگەرلەردىڭ دەڭگەيىندەي جازىلعان شىعارمالار. ارينە، مۇسىرەپوۆتى باسقا جۇرت اۋەزوۆتەي اۋدارىپ، قابىلداعان جوق. ءبىز ءوز ادەبيەتىمىزدى ءوزىمىز تانيتىن ۋاقىتقا جەتتىك قوي. سول سياقتى، ءمايليننىڭ اڭگىمەلەرى. بياعاڭنىڭ ءوزى – ادەبيەتتە قايتالانبايتىن تۇلعا. ونىڭ ماقالالارىنىڭ ءوزى اڭگىمەگە ۇقساپ كەتەدى، توگىلىپ تۇرادى. «كۇلپاش»، «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى»، «ارىستانبايدىڭ مۇقىشى»، ت.ب.ۇزىك-ۇزىك ءىنجۋ-مارجاندار. ونى تىنىنەن ايىرماي، سول كۇيىندە ادەمى اۋدارسا، قاي-قاي ەلدىڭ وقىرمانىن دا سۇيسىنتەدى. جالپى ءوسۋ دەگەن – شارتتى ۇعىم. اۋەزوۆتەردەن، مۇسىرەپوۆتەردەن، جانسۇگىروۆتەردەن ءوسۋ، ولاردان ارتۋ دەگەن وڭاي ەمەس. بىراق سونى لايىقتى جالعاستىرۋدىڭ ءوزى – ءوسۋ. ال مەن «لايىقتى جالعاستىرۋلار بولمادى» دەپ ايتا المايمىن. پوەزيادا كەشەگى مۇقاعاليلار، كەشەگى جۇمەكەندەر، بۇگىنگى تۇمانبايلار، قادىرلار جالعاستىرمادى ما؟! جالعاستىردى. ولار پوەزيانى جاڭا بيىكتەرگە كوتەردى. پروزادان تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، تولەن ابدىكوۆتىڭ شىعارمالارى – الدىڭعى اعالاردىڭ زاڭدى جالعاسى بولعان دۇنيەلەر. دەمەك، ادەبيەتتىڭ ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعان كۇنگە دەيىنگى كۇيىن جامان اتاي المايمىز. ال الداعى ۋاقىتتا وسى قالىپتى ىرعاق ءوزىنىڭ جاراتىلىسىن بۇزىپ الماي ما، وسى اعىس ءوزىنىڭ ارناسىن ءۇزىپ الماي ما؟ وسىعان ءبىز قازىر كۇدىكپەن قارايمىز. ارينە، سوڭىمىزدان كەلە جاتقان جىگىتتەردىڭ جازعاندارىن قاراپ وتىرامىز. جوق دەۋگە بولمايدى. بىراق تاپ جاڭاعى مۇقاعالي، جۇمەكەندەردىڭ دەڭگەيىندەگى شىعارمالار بار دەپ ايتا المايمىن. بالكىم، پوەزيامىزدا بار شىعار. كەيدە قازاق راديوسىنان جاس جىگىتتەردىڭ ولەڭدەرىن تىڭداپ تۇرام، گازەتكە شىققاندارىن وقىپ تۇرام. ال پروزادا ەلەڭ ەتكىزەردەي ەشتەڭە وقي الماي ءجۇرمىن. راس، وزىمىزگە تەتە جىگىتتەر بار. ولار بۇرىن دا جازىپ جۇرگەن، قازىر دە جازىپ ءجۇر. بىراق وتىزدىڭ ىشىندەگى جاستاردان دا ۇلكەن دۇنيە كۇتۋگە بولادى عوي. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ادەبيەتكە كەلەم دەگەندەردىڭ توبەلەرى جيىرما-وتىزىندا-اق كورىنگەن. كىم ەكەنى، قولىنان نە كەلەتىنى اڭعارىلعان. ءوزىمىز دە وتىزدىڭ ماڭىندا توبە كورسەتكەنبىز. دەمەك، بۇگىنگى جاستاردان سونداي ۇمىتتەر كۇتۋىمىز زاڭدى. ولاردان ەشقاشان ءۇمىت ۇزۋگە بولمايدى. ويتكەنى، حالىق بار، توپىراق بار. ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنىڭ تىرشىلىگى – ءبىر قۇپيا تىرشىلىك قوي. كۇتپەگەن جەردەن بىرەۋ جارق ەتە قالۋى مۇمكىن. ءتىپتى ءبىر وتباسىندا ادام بولمايدى دەپ جۇرگەن بالا بولاشاقتا بۇكىل وتباسىن اسىراۋى مۇمكىن. سول سياقتى ادەبيەتتە دە «وي، ەشكىم جوق قوي» دەپ وتىرعاندا، بىزدە دە ءوسىپ كەلە جاتقاندار بار شىعار. ادەبيەتكە كەلۋ دەگەن دە قىزىق. بىرەۋ جيىرماسىندا كەلەدى، بىرەۋ قىرىق جاسىندا كەلەدى. ول ءوزى ءبىر قۇپيا كۇش. ءتىپتى كەيدە جازۋشى بولاتىن ادام اداسىپ باسقا جۇرەدى. ول مۇمكىن مۇنايشى بولىپ جۇرگەن شىعار. ماتەماتيكانى قۋىپ جۇرگەن جۇرگەن شىعار. ول كۇندەردىڭ كۇنى ادەبيەتكە اۋادى. «حالىق بار جەردە تالانت بولمايدى» دەگەندى ءبىزدىڭ ايتۋعا حاقىمىز جوق. بىزدە ەڭ الدىمەن بيلىكتىڭ ونەر مەن ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسى تۇزەلۋ كەرەك. بۇل سالالارعا ۇنەمى قامقورلىق كەرەك. بۇرىن جاعداي جالپى ادەبيەتكە جاسالىندى. ەندى جەكە ادامعا جاسالۋى كەرەك. وداققا مۇشە دەگەن 700 ادام جالپى لەك قوي. 700 ادامنىڭ ىشىندە قالام تەربەپ جۇرگەنى 200 بولا ما، 100 بە، قۇداي ءبىلسىن. ەندىگى جەردە ادەبيەتتە دە، ونەردە دە ءۇمىت كۇتتىرەتىن جانداردىڭ جەكە باسىنا جاعداي جاسالۋى كەرەك. ويتكەنى، ءومىر ءسۇرۋ بۇرىنعىدان كۇردەلى بولىپ كەتتى. ونەردەن گورى ادەبيەتكە كەلۋدىڭ ازابى اۋىرلاۋ. مۋزىكانتتار تەز كورىنەدى. ولارعا ءوزى ورىندايتىن تۋىندىسىن باسقا تىلگە اۋدارۋدىڭ كەرەگى جوق. شىنىندا دا ۇزدىك دۇنيە بولسا، تۇپنۇسقا قالپىندا الەمگە تانىلا الادى. سۋرەتشى دە سولاي.
جاس قازاق: «قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمگە تانىلۋى قالاي؟» دەگەندە، اۋدارما ماسەلەسىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى دەگەنىڭىز عوي؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: «ادەبيەتتىڭ، ونەردىڭ باعىن كوتەرۋدە بيلىكتىڭ اسەرى مول» دەگەندەگى ويدىڭ ءبىر استارى دا وسى. الەمدىك دەڭگەيىنە جارايدى دەگەن دۇنيەلەردى اۋدارۋ ماسەلەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوڭىل بولىنبەدى دەمەيمىن. مادەنيەت، ونەر سالاسىن باسقارىپ وتىرعاندار ىشىندە ءىرى تۇلعالاردىڭ جوق بولۋىنىڭ بۇعان تىكەلەي اسەرى بار. «انا شىعارما، مىنا تۋىندى اۋدارىلۋى كەرەك» دەپ باعدار بەرەتىن ادام كەرەك. مينيسترلىكتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەتتە جۇرگەن ادامداردىڭ ادەبيەتتى بىلگەنىن بىلاي قويا تۇرايىق، قازاقشا بىلەتىنىنە قۋانامىز عوي قازىر. قازاقشا ايتقانىمىزعا تۇسىنسە، قازىر سول دا ولجا. ياعني، كادرلارعا دا كوپ نارسە بايلانىستى. بۇرىن شىعارماسىنىڭ اۋدارىلۋىن دا، باسقانى دا جازۋشى ءوزى باسشىلىققا الاتىن. كىتاپ اۋدارىلعان جاعدايدا اۋدارماشىعا دا قالاماقى تولەنەتىن. قازىر جازۋشى اۋدارماشىنىڭ ەڭبەگىنە تولەنەتىنىنە كەپىلدىك بەرە المايدى. جەكەلەگەن، مۇمكىندىگى بار ادامدار عانا اۋدارتىپ جاتىر. بۇرىن وزگە ەلدەردىڭ ادەبيەتىمەن دە جۇيەلى تۇردە تانىستىرىپ وتىراتىن جۇيە بار ەدى. وداق ىدىراعان سوڭ و دا بۇزىلدى. ادەبيەت سالاسىنداعى پروبلەمالاردىڭ بارلىعىنىڭ شەشىلۋى اينالىپ كەلگەندە بيلىكتىڭ ماسەلەنى شەشۋدەگى كىسىلىگىنە، ادىلدىگىنە بايلانىستى بولىپ وتىر.
جاس قازاق: نوبەل سىيلىعىنا قاتىستى اڭگىمە بولعاندا، كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ وزدەرىنىڭ تالانتتى جازۋشىلارىنا وسى سىيلىقتى الىپ بەرۋ ءۇشىن مۇددەلى ساياسات جۇرگىزگەندىگى دە ايتىلادى. بىزگە دە وسىنداي ساياسات كەرەك پە؟ ويتكەنى، قازىر ورتاازيالىق ادەبيەتكە باتىس تاراپىنان نازار اۋدارۋ ارتىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. ەرتەڭگى كۇنى قانداس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى الىپ كەتىپ، قازاق تاعى بارماق تىستەپ قالماي ما؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: نوبەل سىيلىعىن بەرۋ ماسەلەسىنىڭ دە ادىلەتسىز شەشىلگەن كەزدەرى بولعان. بۇل سىيلىق – دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتە ءوز ورنىن العان سىيلىق. كەيدە ساياساتقا بايلانىستىرىلعان جەرلەرى بار. ويتكەنى، ونى باسقارىپ وتىرعان دا ادامدار عوي. ادام جۇرگەن جەردە ءبارىن كۇتۋگە بولادى. دەگەنمەن ادامزات مادەنيەتىندەگى بارلىق سالانى قامتىپ، جوعارى ناتيجەگە جەتكەن ادامداردى ەلەپ-ەسكەرىپ وتىرعان جانە مەيلىنشە ءادىل شەشۋگە تىرىسىپ وتىرعان سىيلىق دەپ ۇعۋىمىز كەرەك. بۇل سىيلىق ۇلكەن ادەبيەتكە بەرىلەدى. ونى مەن زاۋ بيىكتەگى اسىل نارسە دەپ ۇعامىن. وعان بىزدە لايىق شىعارمالار قازىر بار ما، جوق پا، بۇل جاعى ءدۇدامالداۋ. بىزگە اۋەلى ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ جوعارى ورلەۋىنە، باسقا ەلدەرگە لايىقتى تانىلۋىنا ءتيىستى العىشارتتار جاساۋىمىزدىڭ ءوزى جەڭىس بولار ەدى. جوعارى سىيلىق الماي-اق، ءوز ادەبيەتىندە ماڭگى شوقتىعى بيىك بولىپ قالعان تۇلعالار دا از ەمەس. مىسالى، تولستويدى كىم كەمسىتە الادى؟ قاي لاۋرەاتتان تومەن قويا الاسىز؟ سىيلىق دەگەننىڭ ءوزى – شارتتى نارسە. وسى تۇرعىدا تاعى ءبىر وي كەلەدى. ءار ەلدە ءوز ەلدەرىنىڭ ءار سالاداعى الىپتارىنا بەرەتىن سىيلىقتارى بار. مىسالى، جاقىندا يسپان تەكتى ەلدەر اراسىنداعى ۇلكەن سىيلىقتى تاپسىرۋ ءراسىمى بولدى. تەلەديداردان كورىپ وتىرىپ سۇيسىنگەنىم، بىرتەكتى حالىقتار ءوز ىشتەرىنەن وسىنداي سىيلىقتارعا لايىقتى ادامداردى ىزدەپ تاۋىپ جاتىر. مۇنىڭ ءوزى دە مادەنيەت. وسىنى كورىپ وتىرىپ ماعان مىناداي وي كەلدى. تۇركىتەكتەس حالىقتار دا وسىنداي نەگە ۇيىمداستىرماسقا؟! ول حالىقتاردىڭ بايلانىسىن ورناتادى، تۋىستىق سەزىمىن ارتتىرادى. ءبىر-بىرىنە مۇناي، گاز، سۋ بەرىپ تە ارالاسادى عوي. ول ساياسي جاعى. حالىق پەن حالىقتىڭ شىنايى بايلانىسىپ، ءتۇسىنىسۋى ءۇشىن ادەبيەتتەگى، مادەنيەتتەگى بايلانىس وتە قاجەت. قازىر تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ جاقىنداسۋىندا ءبىر كىبىرتىك بار. بۇل ءبىزدىڭ باسىمىز بىرىكپەۋدەن تۋىپ تۇر. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىز ونىڭ قۇرامىنداعى ەلدەرمەن قالاي ارالاستىق؟ ولاردىڭ ادەبيەتتەگى، مادەنيەتتەگى الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنىڭ ءبارىن بىلدىك. سونىڭ سارقىندىسىنىڭ پايداسى بىزگە ءالى كۇنگە ءتيىپ جاتىر. ال بۇگىنگى كۇنى باسقا ەلدەردىڭ جاڭاعىداي ءۇردىسى بىزگە ونەگە بولىپ جاتسا ەش ايىپ ەمەس. تۇركى تەكتەس حالىقتار ادەبيەتىنىڭ مىقتى وكىلدەرىنە بەرىلەتىن سىيلىق بارى راس، بىراق قازىر ونىڭ ونشا بەدەلى بولماي تۇر.
جاس قازاق: «ەندىگى جەردە جازۋشى، اقىن كەرەك ەمەس. ولار وزدەرى سىرقات، اۋرۋ ادامدار» دەگەن پىكىردى جاقىندا ءباسپاسوز بەتىندە ماتەماتيك اسقار جۇمادىلداەۆ ايتتى. مۇنداي پىكىر نە سەبەپتەن ايتىلدى دەپ ويلايسىز؟ شىنىندا دا، بولاشاققا اقىن-جازۋشى كەرەك پە؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: جاقىندا تولستويدىڭ ءبىر جازباسىن وقىپ قالدىم. «كەلەشەكتە جازۋشىلار ءبىز سياقتى توم-توم شىعارمالار جازباۋى مۇمكىن. ءتىپتى كوركەم نارسەلەرگە بارۋ دا بىرتە-بىرتە تىيىلۋى مۇمكىن. ماقالالىق نارسەلەرمەن شەكتەلىپ، سونى ادەبيەت دەپ ەسەپتەپ، سونداي باعىتقا اۋىپ كەتۋى مۇمكىن» دەپتى تولستوي. بۇل، ارينە، قالام ۇستاپ جۇرگەن ادامدى ويلاندىرادى. تولستوي ايتقان نارسەسىن بىلمەي ايتا سالاتىن ادام ەمەس قوي. مەنىڭ الدىمدا «تولستوي سونى نەگە نەگىزدەپ ايتتى؟» دەگەن ماسەلە تۇردى. كەلگەن قورىتىندىم – ول قوعامداعى، ادامداردىڭ بويىنداعى وزگەرىستەردى بايقاۋ ارقىلى جاسالعان پايىم. ادام جانىنداعى وزگەرىستەرمەن ادەبيەتتەگى، ونەردەگى وزگەرىستەر تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىنگى قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى اركىم وزىنشە قابىلدايدى. بۇعان ادام اينالىسىپ جۇرگەن ماماندىقتىڭ دا اسەرى بار. قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ وقىرمانىمىز ازايدى. بۇگىنگى ادامدار ساۋداعا، سونىڭ اينالاسىنداعى كاسىپتەرگە جاقىن بولىپ كەتتى. «ەرتەڭ جازۋشىنىڭ كەرەگى بولماي قالادى» دەگەندى اسقار جۇمادىلداەۆ ايتسا، وعان مەن تاڭ قالمايمىن دا. مەنىڭ ويىمشا، جازۋشىلىقتىڭ جويىلۋى وتە ۇزاق پروتسەسس. ءار حالىقتىڭ ونەرگە، ادەبيەتكە قاتىناسى ءار ءتۇرلى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ونەرگە قاتىناسىن ەشقاشان جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحىندا قازاقتى وسىرگەن دە، تاربيەلەگەن دە – وسى ادەبيەت پەن ونەر. ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن ادەبيەت پەن ونەردە تاۋسىلۋعا ازىرشە ەرتە. بىراق ءبىز ەرتە دەپ، كىتاپ شىعارۋ، ونى ناسيحاتتاۋ ساياساتىن بەتىمەن جىبەرە بەرسەك، ونى مەرزىمىنەن ەرتەرەك سۋالدىرۋىمىز مۇمكىن. كەيدە ءبىزدىڭ كىتاپتارىمىزدى كورگەن وقىرماندار، تانىستارىمىز ونى قايدان الۋىمىزعا بولاتىنىن سۇرايدى. سوعان ايتار ءۋاجىمىز جوق. قالاي بولعاندا كىتاپ ساتۋدى ۇيىمداستىرۋ، ۇكىمەتتىڭ قولىندا عوي. كىتاپتارىمىز دۇكەنگە تۇسپەسە، ونى وقىرماندارىمىز الا الماسا، وبال كىمگە؟ ال سورەلەردە ورىس كىتاپتارى تولىپ تۇر. ۇكىمەت بۇل ماسەلەدە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسسا جەتىپ جاتىر. سوسىن مىناداي ءبىر ماسەلە بار. قازىر كىتاپتار ارى كەتسە 2 مىڭ دانامەن شىعىپ جاتادى. 2 مىڭ دانامەن شىعۋعا ءتيىس كىتاپتار دا بار شىعار. بىراق ءبىزدىڭ ادەبيەتتە تۇتاس ۇرپاق بىلۋگە ءتيىس كىتاپتار بار. ءسىز سوندا اۋەزوۆتى دە، مۇسىرەپوۆتى دە 2 مىڭ دانامەن شىعاراسىز با؟ جانسۇگىروۆتى شە؟ ءمايليندى؟ 2 مىڭ وقۋشى دەگەن ءبىر قالانىڭ ءبىر اۋدانىنىڭ وقۋشىسى دەۋىمىز كەرەك قوي. مەن ادەبيەتكە قاتىستىسىن عانا ايتىپ وتىرمىن. تاريح بار عوي، تانىمدىق، ونەگەلىك كىتاپتار دا بار عوي. «ەرتەڭ ءتىلىمىز قالاي بولادى؟» دەپ تالاسۋىمىزدىڭ ءبىر ءتۇيىنى وسىندا جاتىر. وسىنى كورە-بىلە جاساپ وتىرمىز. قازىر ساياسات دەگەن بيىك ءبىر نارسە بولىپ كەتتى. قازىرگى ۇرپاق «اۋەزوۆ كىم؟ مۇسىرەپوۆ كىم؟» دەسەڭ ويلانادى. «پەرۋاشەۆ كىم؟ ابىلقاسىموۆ كىم؟» دەسەڭ، سارت ەتكىزەدى. سوندا نە بولعانىمىز؟
جاس قازاق: سىزبەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، دراماتۋرگياعا قاتىستى دا سۇراماي كەتۋگە بولماس. بۇل سالا بۇگىنگى كۇن سۇرانىسىنا ىلەسىپ وتىر ما؟
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ: بۇل سالادا دا بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. دراماتۋرگ نە جازىپ، نە قويىپ جاتىر، ونى رەجيسسەر بىلمەيدى. رەجيسسەرلەردى دراماتۋرگتەر بىلمەيدى. ولاردى بىرىكتىرىپ وتىرعان ءبىر ورتالىق جوق. بۇرىن مينيسترلىكتىڭ رەپەرتۋارلىق كوللەگياسى بار ەدى. پەسالار قابىلداناتىن، رەجيسسەرلەر كەپ تانىساتىن. قازىر ول جوق. وسى بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى دراماتۋرگيانىڭ عانا ەمەس، تەاتر سالاسىنىڭ الداعى ۋاقىتتا ءحالى مۇشكىل بولۋىنا سەبەپ بولۋى عاجاپ ەمەس. كورەرمەن بار. تەاترلاردى كوبەيتتىك. وبلىس ورتالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنەن قازاق تەاترلارىن اشتىق. بۇرىنعى پەسالاردى قايتا-قايتا كورسەتە بەرۋگە بولمايدى. اۋدارما دا ماڭگى ازىق بولا المايدى. كورەرمەن نەنى كورگىسى كەلەدى، تەاتر سولاي قيسايۋعا ءماجبۇر. بۇگىنگى كورەرمەننىڭ قازاقى عانا ەمەس، جالپى مادەنيەتتەن اۋلاقتاپ بارا جاتقانى راس. ءوزى شەگىنىستە جۇرگەن كورەرمەندى تەاترعا كەلتىرۋ ءۇشىن سولاردىڭ نەنى جاقسى كورەتىنىنە وراي بەيىمدەلىپ، كومەديانى، مەلودرامانى كوبىرەك قولاي كورەتىن جاعداي بايقالىپ تۇر. ونىڭ ىشىندە ارزانداۋ، جەڭىل كۇلكىگە قۇرىلعاندارى دا بار. ونى تەاترعا بارىپ ايتايىن دەسەڭىز، كورەرمەن كورىپ وتىر. سوندىقتان رەپەرتۋاردان الىپ تاستاي المايدى. تەاتر جۇرتشىششىققا ونەر كورسەتەتىن ورىن عانا ەمەس، تاربيە ورنى دا. تەاتر – ۇلكەن مەكتەپ. تەاتردىڭ كورەرمەن ىڭعايىنداعى نارسەلەردى بەرە وتىرىپ، ولاردى ويلى، سۇلۋ نارسەلەرگە جەتەلەپ كەتۋگە دە مۇمكىندىگى بار. كورەرمەن جاقسى نارسەنى كىمنىڭ جازعانىن انىقتاپ جاتپاستان-اق كورەدى. نەمىس جازدى ما، اعىلشىن جازدى ما، ورىس جازدى ما، جاقسى نارسە ءبارىبىر قابىلدانادى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، قازىر پەسا جازىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءوزى ساناۋلى. مارقۇم بولعان كىسىلەردى ايتپاي-اق قويايىق، جازىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى مەن قاتارلى. جاستار اراسىندا دراما جازىپ جۇرگەندەردى سيرەك كورەمىن. مۇنى الداعى ۋاقىتتا تەاتر سالاسىنا كەلەتىن قيىندىقتىڭ، داعدارىستىڭ كورىنىسى دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. اينالىپ كەلگەندە، دراماتۋرگتەردى دە تاربيەلەۋ كەرەك. ادام بىردەڭە جازۋ ءۇشىن قىزىعۋشىلىق بولۋ كەرەك. جازىلدى، قويىلدى، بىراق وعان بەرىلىپ جاتقان قالاماقى جوق. كىم جازادى؟ بۇرىنعى جازعاندار جازار. دەمەك، تەاتر سالاسىندا دا بيلىكتىڭ قاتتى ويلاناتىن رەتى كەلىپ تۇر.
قورىتىندىلاپ ايتار بولساق، ءبىزدىڭ مادەنيەت، ادەبيەت سالاسى جاڭا شارالاردىڭ كەرەكتىگىن مەڭزەگەن تۇستا تۇر. ونى مەملەكەت شەشپەيتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ ادەبيەتتى، مادەنيەتتى قۇلدىراۋ كۇتىپ تۇر دەمەسكە شارا جوق.
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ،
zhasorken.kz
