Jazýshy Tynymbaı Nurmaǵambetov bir áńgimesinde jýrnalısterge ókpeli ekenin aıtqan edi. «Suhbat alamyn dep keledi de, avtordyń shyǵarmashyǵy týraly múlde bilmeıdi. Sodan keıin olarmen ne týraly áńgimelesýge bolady?» dep renishin bildirgen bolatyn. Jazýshynyń ár jerden bir kórine bermeıtini, ádebı jıyndarda tóbe kórsetpeıtini ras. Suhbattary bir de bir saıtta joq. Esesine qaı jazǵany da jurttyń aýzynda júretin talantty qalamger ekenine daý joq.
Ulttyq kitaphana muraǵatynan «Jas qazaq» gazetiniń 2005 jylǵy tigindisin aqtaryp otyryp, bizdiń jazýshymyzdyń aǵynan aqtarylǵan suhbatyn oqydyq. (№26. 1 shilde, 2005 jyl. Tynymbaı Nurmaǵambetov: “Shynaıy jazýshy udaıy ósip otyrýǵa tıis”). Suhbatty júrgizgender – marqum ádebıettanýshy Ámirhan Balqybek pen aqyn, jýrnalıst Eseı Jeńisuly.
Jazýshynyń 13 jyl burynǵy suhbatyn oqyǵanda kúni keshe jaryq kórgen áńgimedeı áser aldyq. Bylaıynsha, suhbatta aıtqan áńgimeler áli de mańyzyn joıǵan joq, búgingi kúnniń ózekti máseleleri desek bolatyndaı. Sol úshin kóldeı suhbatty qaıta terip, portalymyzǵa berýdi jón kórdik. Kóshirip basý úshin saıt ákimshiliginen ruqsat alýlaryńyzdy suraımyz…
Jas qazaq: Orys ádebıetinde «derevenskaıa proza» degen proza bar, «tıhaıa poezııa» degen poezııa bar. Qazaq ádebıetindegi sol «derevenskaıa prozanyń» ókili retinde jurt sizdi ataıdy. Sońǵy ýaqytta baıqaǵanymyz, siz sol taqyryptan – aýyl taqyrybynan shyǵa bastaǵan sekildisiz. Álemdik, búkiladamzattyq taqyryptarǵa qalam tarta bastaǵandaısyz. Jańa óris izdeýińizge ne sebep boldy?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Jazýshy únemi qozǵalysta, ózgeriste bolýy kerek. Iá, ras, men kezinde aýyl ádebıetine kóp qalam tarttym. Bul maǵan ońtaıly boldy. Aýylda týyp, aýylda ósken adammyn. Aýyldyń barlyq tirshiligin bala jastan kórip, kókiregime sińirip óstim. Ádebıetke kelýimniń ózi meniń osy taqyrypty jaza alatyndyǵymdy sezý arqyly bolǵan bolýy tıis. Men alǵash ádebıetke kelgende Qalıhan, Saıyn, Ákim, bári de aýyl taqyrybyna jazatyn. Jáne olar jaqsy jazdy. Bizdiń júregimizge jaqsy áser etti. Ózimniń de sol taqyrypqa jazǵym keldi. Jazsam qolymnan keletindeı bolyp turdy. Aýyl taqyryby degende, biz taqyrǵa shyqqan shóp emespiz. Aldymyzda – Beıimbet. Jazýshylarymyzdyń bári alǵashqy qadamyn aýyl taqyrybynan bastaǵan ǵoı. Áýezovtiń de, Músirepovtiń de alǵashqy áńgimeleri aýyl taqyrybynda. Sondyqtan bizdiń aýyl taqyrybyna jazýymyz – tabıǵı nárse. Al keıin basqa taqyryptarǵa qalam tartý máselesine kelsek, bul da bir jaıylym aýystyrý sııaqty. Adam ne oqysa, sonyń áseri bolýǵa tıis. Bizge alǵashqy kezde jańa ataǵan jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary áser etse, keıinnen álem ádebıetiniń áseri tıdi. Álem ádebıetiniń, túgel demeı-aq qoıaıyn, birsypyrasynyń dámin tattym. Endeshe biz nege bir orynda qalyp qoıýymyz kerek. Ádebıet úshin 10-20 jyl keshe ǵana sııaqtanyp qala beredi ǵoı. Ǵasyrda birneshe ret tolqyn jańaryp, birneshe ret jańa aǵys paıda bolyp jatsa, ol ádebıet úshin úlken qubylys.
Jas qazaq: Osy atalǵan áńgimelerińizde mıstıkalyq saryn basym sııaqty. Muny qalaı qabyldaýǵa bolady?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Mıstıka álemdik ádebıette ejelden bar. Bizdiń ádebıette bul taqyrypqa barǵandar sırek. Men de boılap baryp kettim dep oılamaımyn. Mıstıka elementteri burynǵy áńgimelerimde bar-tuǵyn. Mysaly, «Kene» degen áńgimemde. Búgingi kúnniń sıtýaııalaryn berýge mıstıka ońtaıly. Atalǵan áńgimelerde bolǵan oqıǵalardy qupııalap berýge tıis tustar boldy. «Aýǵandyq qustar» áńgimesin alaıyq. Avtordyń da jaqsy kóretin nárseleri bolady. Sol áńgimemdi ózim jaqsy kóremin. Onda kúlkileý jaǵdaılardy sýrettep otyrǵandaı kóringenmen, ishki ózeginde úlken oı aıttym dep otyrmyn. Qustardyń ózge elde júrgenimen, týǵan jeri úshin kúresýi, ushaqtyń bortyna soǵylýy… jalpy fantasmagorııalyq deýge keledi. Aıtyp otyrǵanymdaı, bul ádebıette bar nárse. Mıstıkaǵa barý – jańasha ádis qoldaný sııaqty. Al oqyrman qalaı qabyldaıdy degenge kelsek, ol oqyrmannyń óresine baılanysty. Realıstik nárseni jaqsy kóretinder de bolady, mıstıkany da unatatyndar bolady. Oqyrman ózin qalaı qalyptastyrdy, áńgime sonda.
Ádebıettegi ózgeris nemese jeke jazýshynyń shyǵarmashylyǵyndaǵy ózgeris jasqa qaramaıdy. Otyzda da, elýde de ózgerýge bolady. Jazýshy burylý úshin sol mejege qaı ýaqytta keldi, másele sonda. Sosyn bul áńgimeni óz ádebıetimizdiń deńgeıimen baılanystyryp aıtsaq, biz dúnıejúzilik ádebıetpen erte sýsyndaǵan bolsaq, erte burylǵan bolar edik. Jaqsy nárselerdi qazirgiden de kóbirek bergen bolýymyz múmkin edi. Biz ádebıetke jaıaý kelgen adamdar sekildimiz. Oqý, jumys isteý arqyly… Ádebıette shyn ózgerip, ósip otyramyn degen adam ádebıettiń óziniń ǵana aýrýymen aýyrýy kerek. Ásirese, prozashy. Proza «anany da, mynany da ıgerip ketemin, bastyq ta bolamyn» degendi kótermeıdi. HIH ǵasyrda orys ádebıetin jasaǵan klassıkterdiń bári – arıstokrattar. Olar «erteń meniń úıimde ne bolady, ne qoıady?» dep júrgen adamdar emes. Sol úlgi orys ádebıetiniń búginine de úlgi boldy. Orys ádebıetiniń biz biletin Astafevteri, Raspýtınderi, Belovtary esh jerde jumys istemeıdi. Dástúr jalǵasty. Óıtkeni, olar ádebıetpen aýyrý qajettigin bildi. Arıstokrattar ne úshin jumys istemedi? Másele kúnkóriste ǵana emes. Prozanyń júgi aqyndyqtyń júginen áldeqaıda aýyr. Mynadaı derek aıtaıyn. Raspýtındi orystar erte baǵalady. Ol ózi de baǵalaýǵa turatyn adam. «Soıalıstik eńbek Eri» ataǵyn berdi. Birde sol Raspýtınge «Pravdanyń» Irkýtskidegi tilshisi bolýǵa usynys túsipti. Ondaǵy nıetteri de durys. «Osy jigit áreketsiz kóp otyryp qaldy. Jurtpen aralassa qaıtedi?» degen nıet. Raspýtın bas tartypty. «Meniń jumysym onsyz da jetip jatyr» depti ol. «Pravdanyń» tilshisi bolsa, gazettiń kúndelikti tapsyrmasy bolady ǵoı. Eń bastysy – jazýshynyń erkindikte bolýy, erkin oılaýy. Ne jazǵyń keledi, jaz, qaıda barǵyń keledi, bar – jazýshy osyndaı jaǵdaıda bolýy kerek. Sonda ǵana ózgerýge, burylýǵa nemese ádebıette bir jańa nátıjelerge jetýge bolady. Shyǵys halyqtary kóbinese qyzmetti joǵary qoıady. Bul – dert. Qyzmetten ketse ózin sanattan shyǵyp qalatyndaı kóredi. Osy aýrý bizdiń kóbimizdi qurtty. Men osyǵan bir mysal aıtaıyn. Shyńǵys Aıtmatov «Qosh bol, Gúlsaryny» jazǵan kezde belgili kompozıtor Shostakovıchtiń yqylasy qatty qulapty. Máskeý túbindegi demalys úıleriniń birinde Aıtmatovpen birge demalyp jatyp: «Shyńǵys, sen jumysty qoıýyń kerek. Sendeı jazýshyǵa kınematografıster odaǵynyń tóraǵasy bolyp ne kerek?» – deıdi. Muny Shyńǵystyń óz maqalasynan oqydym. Shyqań óziniń jumysy shyǵarmashylyǵyna kedergi jasamaıtynyn aıtady. Mundaǵy aıtpaǵym, bizdegi úlken tulǵalardyń ózi qyzmetpen qoshtasýǵa bara almaǵan. Nazarda júrgisi keledi. Jazýshynyń nazarda júrýi shart emes. Jazýshynyń shyǵarmasy nazarda bolýy kerek. Ózi, meıli, ekinshi ne úshinshi qatarda júrsin. Jazýshy qaı bıikke shyqsa da shyǵarmasy arqyly shyǵady ǵoı. Bizde osyny jeńe almaǵan jazýshylar kóp. Jasyratyn, eshteńesi joq, bizdiń aldymyzdaǵy býynnyń ókilderiniń birazy qyzmet arqyly óziniń múmkindiginen aıryldy. Men Saıyn Muratbekov pen Ábish Kekilbaev ekeýine de qyzmettiń zardaby tıdi desem, ol kisilerdiń kóńiline tıedi dep oılamaımyn.
Jas qazaq: «Men búgingi zamannyń keıipkerin taba almaı júrmin». Osyndaı oıdy Dýlat Isabekov aǵamyz bastap, múıizi qaraǵaıdaı biraz jazýshylarymyz aıtty. Keıipkerdi alystan nemese jaqynnan izdeýdiń qanshalyqty aıyrmashylyǵy bar? Qandaı keıipkerdi taýyp, qandaı másele kóterse de, ony alyp shyǵý jazýshynyń óresine baılanysty emes pe?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Birinshiden, Dýlattyń «keıipker taba almaı júrmin» degen sózin ózi úshin bergen jaýap dep esepteýimiz kerek. Jaqynda Saıyn Muratbekov bir suhbatynda: «Dýlat súıdedi ǵoı, basqalar da tappaı júrgen shyǵar», – dep qaldy. Bir jazýshynyń jaýabyn búkil ádebıettiń jaýaby dep esepteýge bolmaıdy. Qazirgi jaǵdaıda men Dýlatty túsinemin. Ol saıasatqa da aralasyp júr, basqa da sharýalary az emes. Jalpy adam ózi birneshe máselemen qatar aınalysqanda osyndaı daǵdarysqa tap bolýy ábden múmkin. Jazamyn degen jazýshyǵa taqyryp tabylady. Óz zamanynan keltire me, basqa dáýirden ala ma, óziniń oqyǵan-toqyǵany bar, súısingeni bar, túısingeni bar, jerkengeni bar, sonyń arasynan jazýshy ózi jany qalaǵan nárseni alýǵa tıis. «Aıqaı» atty povesimde nege men basqa eldiń máselesine, dertine qalam tarttym? Ol maǵan ońaı bolǵan joq. Túrik halqymen týyspyz degenimizben, turmys-tirshiligimizde aıyrmashylyqtar kóp. Keıbir máselelerge qatysty keńesshiler kómegine de júgindim. Túrikterdiń kıim kııýi, júrip-turýy, tamaq ishýi – bárin durys keltirmeı taǵy bolmaıdy. Ol taqyrypqa barǵan sebebim, jalpy sol povestiń jelisindegi oqıǵa bizdiń elimizde de bolǵan desek qatelespeımiz. Alapes degen aýrý men týǵan Qyzylorda oblysynda da etek jaıǵan kezder ótken. Alǵashqy kezderi alapespen aýyrǵan adamdardy barsakelmes araldarǵa aparyp tastaý oqıǵalary da kezdesken. Bul jaıly maǵan aıtqan birli-jarym kisiler de boldy. Bul taqyrypqa nege bardym? Mundaǵy oı – eki halyqtyń arasyndaǵy óshpendiliktiń zardabyn kórsetý. Povestiń sońǵy jaǵyna qaraı keıipker grek shaly Arkısalaı elesimen kezedskende: «Nege men osyndaı jazaǵa laıyq boldym? Men qolbasshy aıdaǵan jerge baratyn qarapaıym jaýyngermin ǵoı. Bárine kináli sultandar ǵoı», – deıtini bar. Táńiri beınesindegi Arkısalaı: «Senderdiń júrektilikteriń, jigerlilikteriń bolmasa, olar jeńiske jete almas edi. Báribir qan keship júrgen – sender», – dep jaýap qatady. Maǵan bul tusta shyǵarmanyń oıyn arttyrý qymbat. Bul kitabym kóp taralymmen de taraı qoıǵan joq. Degenmen ol meniń bir sátti týyndym bolyp qalatyn shyǵar dep oılaımyn.
Jas qazaq: «Aıqaı» az taralymmen tarady dedińiz. Báribir ádebı orta habardar bolýy tıis qoı. Osydan kelip, syn máselesin qozǵasaq… «Bizde ádebı syn múlde joq» degen pikir de joq emes.
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Joq dep aıtsaq, taǵy yńǵaısyz. Joq dep sóılegenniń ózi jaqsy emes. Óıtkeni, syn jazylmaǵanmen, synshylarda «jazsam» degen oı bolýy múmkin. Áli synshymyn dep júrgen jigitter bolýy múmkin. Árıne, synnyń ýaqyty álsiredi. Oǵan bir jaǵynan ýaqyt kináli bolsa, ekinshi jaǵynan, bizdiń ádebıet pen ónerge degen saıasatymyz kináli. Qazir qazaq ádebıetiniń baǵy janyp turǵan shaq emes. Ádebıet ekinshi másele bolyp qaldy. Basty baǵyt saıasat pen ekonomıkaǵa aýysyp ketti. Biraq bul ýaqytsha bolar dep oılaımyn. Bul turǵyda optımıstpin. Jalpy, ádebıetin, ónerin qurmettemeıtin el bolmaıdy. Qazaqta ondaı minez de joq. Qanshama ǵasyrlar boıy óner men ádebıetti dáriptep kelgen halyq qoı. Bári de jol-jónekeı durystalar dep oılaımyn.
Jas qazaq: Jaqynda Jazýshylar odaǵynyń 70 jyldyǵy ótti. Toı boldy, kesh ótti. Biraq sol jıynnan qalǵan jaqsy, mazmundy áńgime joq sııaqty. Shetten de sheneýnik jazýshylar kelgen sııaqty áser qaldyrdy. Shyńǵys Aıtmatov baıandama jasady. Tyńdaǵandar «Shyqań keıingi qazaq prozasyn bilmeıdi eken ǵoı. Baıaǵy Ahtanovty, baıaǵy Kekilbaevti aıtady» desti.
Tynymbaı Nurmaǵanbetov: Árıne, bilmeıdi. Kim bildiredi olarǵa? Jáne bilmegeni úshin Aıtmatov kináli emes. Búgingi ádebıettiń jaı-kúıi kináli. Aıtmatov emes, biz ózimiz-ózimizdi bilip jatyrmyz ba? «Ádebıetimizde qazir ne ózgeris?», «Qandaı aǵys bar?» ózimizdi-ózimiz qoparyp oqyp jatyrmyz ba? Ádebıettiń aınalasyndaǵy nárselerdiń bárinde kibirtikter, qolaısyzdyqtar bolyp tur. Ádebı syılyqtardy berý máselesinde de alyp-qashty áńgimeler kóp. «Naǵyz júırikke bereıik» degen uǵym azaıdy. Munyń bári ádebıettiń baǵy tómendeýine sebebin tıgizip jatyr.
Jas qazaq: «Ádebı sheneýnikterdiń dáýiri júrip tur» deýge bolady ǵoı…
Tynymbaı Nurmaǵanbetov: Muny kim qalaı aıtsa da, ózi biledi. Aınalyp kelgende bul-bizdegi qulyq-peıildiń ózgerýi. Bul arada bıliktiń de áseri bar. Bılik úshin kim alǵany da, bergeni de báribir sııaqty. Biz ádebıetke jańa kelgen kezde de, keıinnen bolsyn, ádebıet pen ónerde tulǵalar bolatyn. Solar ózi atmosfere jasaıtyn. Ádebıettegi uıatty, ádepti saqtaý, dástúrdi jalǵastyrý sondaı tulǵalardyń yqpalymen júrgizilip jatatyn. Qazir bizde sondaı tulǵalar azaıyp ketti. Kóbisi qyzmet atqarýshy, mindet atqarýshy adamdar bolyp ketti. Bul ádebıette ǵana emes, qoǵamda, ómirde alasarýymyz, arzandaýymyz degenge keletin shyǵar.
Jas qazaq: Osy arada siz aıtqan Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyǵy» týraly oı qosa ketsek. «Bul – ortanqol, jýrnalıstik elementter basym shyǵarma» degen pikir aqparat quraldarynyń birinde aıtylyp ta ketti. Bul ne degen sóz?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Ádebıettegi eń qaýipti nárse – adamnyń oılanbaı sóıleýi jáne oıyna kelgendi aıta salýy. Jurtpen sanaspaý, aǵymmen sanaspaý – nadandyqqa jeteleıtin nárse. Sonda Batysty, Amerıkany, búkil dúnıejúzin tabyndyrǵan shyǵarmaǵa, «teńdesi joq» dep baǵa berilgen shyǵarmaǵa bir adamnyń kóńili tolmaıdy jáne tolmaıtyndyǵyn baspasózde aıtady. Maǵan bul jaı túsiniksiz. Oıyna kelgenin aıta salý tendenııa bolyp bara jatyr. Árkim ot basynda, avtobýsta, tipti taksıde kele jatyp túrli oıǵa berilýi múmkin ǵoı. Buryn adam óz oıyn qoǵamnyń minezine baǵyndyra sóıleý degen bolatyn. Demokratııa osy dep aıta berý jón emes. Sondaı pikirler aıtý arqyly «men birdeńeni buzyp-jardym» dep oılaıtyndar da bar. Eger ólermendene bersek, bárin de joq qylýǵa bolady. «Júz jyldyq jalǵyzdyq» – júz jylda bir keletin dúnıeniń biri. Shynynda da, bir qaraǵanda onyń jýrnaoıstik elementtermen astasqan stıli bar. Ol – Markestiń óz ereksheligi. Biz jazýshy qandaı formamen berse de, onyń túpki aıtar oıyn ustaýymyz kerek.
Jas qazaq: «Ádebıette, ónerde atmosfera jasaıtyn tulǵalar qalmaı barady» dep qaldyńyz. Qazir ádebıette, jalpy qoǵamda oı aıtatyn, sabyrǵa shaqyratyn, tulǵa bolýǵa tıis, úlkendik kórsetetin sizderdiń býyn emes pe?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Qoǵamda, ádebıette, ónerde qalyptasqan dástúrler bolady. Úlkendi syılaý, aqsaqaldyqqa jaraý degen sııaqty… Onyń zııandy jaqtary da bolǵan shyǵar. Biraq negizinen onyń bizdiń ádebıet úshin jaqsylyǵy kóp bolǵan. «Ol áli de bolar edi, nege qazir joq?» degen yńǵaıda qoıyp otyrsyzdar ǵoı suraqty? Áýezovter, Músirepovter, Muqanovtar óz zamanynda aqsaqaldyq jasady. Bir qyzyǵy, olardyń bir-birimen kelispegen máseleleri de kóp. Olardyń arasyndaǵy ókpe, daý búgingiden asyp túspese, kem emes. biraq ádebıettiń múddesine kelgende olar ókpelesýdi umytqan, ol qasıetti jeńgen. Al bizdiń búgingi býyn (alpystan asqannyń bárin bir býyn deı berýge bolady ǵoı) ekeýara, úsheýara daýlasqan jaǵdaılar kóp bolyp ketti. Bul qalaı bolǵanda da bizdiń aqsaqaldarymyzdyń álsizdigi bolyp otyr. «Ananyki durys, mynanyki durys» dep bireýine ish tartýdyń da qajeti joq. Mysalǵa, eki Muhtardyń Shyńǵys han týraly talasy. Shyńǵys hannyń boıynda, izdeseńiz izgilik te, qatigezdik te jetedi. Oǵan bola talasýdyń keregi joq. Árkim óz pikirinde qala berýge bolady. Jańa ózderińiz Markestiń uly týyndysy jaıly jaryq kórgen soraqy oıdy aıtyp qaldyńyzdar. Biz nege sondaı oılardyń jeteginde ketýimiz kerek? Pikirtalastyń bolǵany qoǵamnyń ósýi úshin de jaqsy. Pikirtalas máńgi bolý kerek. Ádebıetke tym-tyrystyq jaraspaıdy. Biraq «men aıtqanǵa sen nege ılanbaısyń?» dep ókpelep, birin-birin jaý tutyp ketý degen maǵan túsiniksiz. Ol – yńǵaısyz nárse. Ol – nashar ónege. Jeńilip qalǵan jaqtyń ońbaı qalatyn da eshteńesi joq. Shyńǵys han áli de Shyńǵys han. Áli bálen ǵasyr Shyńǵys han bola beredi. Ol úshin áli talaı adam daýlasady. Mundaı talasqa bola ekeýara bir-birimizdi jaý kóre beretin bolsaq, bizdiń ádebıettiń endigi baqany bolady dep júrgen azamattardyń óskendigine jatpaıdy.
Jas qazaq: Siz ádebıette maıdanda qyryq jylǵa jýyq júrsiz ǵoı. Qalaı oılaısyz, osy ýaqytta qazaq ádebıeti evolıýııalyq ósý jolynan ótti me?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Jalpy bizdiń ádebıet – baqytyna qaraı basqa eldiń ádebıetinen kem túspeı, jarysa kelgen ádebıet. Bul bizdiń jazba ádebıetimizdegi alǵashqy tulǵalarymyzdyń óte talantty bolýynan dep esepteımin. Máselen, Áýezovtiń, Maılınniń, Músirepovtiń alǵashqy áńgime-hıkaıattarynyń ózi álemdik ádebıetpen salystyrsańyz da qatardan qalǵan dúnıe emes. Ol kisiler ultty damytý úshin, ultynyń ádebıeti basqa esh eldiń ádebıetinen kem bolmas úshin kóp eńbek etti. Ol jón-jónekeı qatty ósti. Meniń oıymsha, Áýezovtiń «Abaı joly» romanyndaı dúnıe eń bizdiń ádebıetimizde qaıta týmaıdy. Qazaq qansha jasasa, «Abaı joly» – sonsha qashyqtyqqa jaraıtyndaı epopeıalyq dúnıe. Músirepovtiń áńgimeleri – dúnıejúzilik qalamgerlerdiń deńgeıindeı jazylǵan shyǵarmalar. Árıne, Músirepovti basqa jurt Áýezovteı aýdaryp, qabyldaǵan joq. Biz óz ádebıetimizdi ózimiz tanıtyn ýaqytqa jettik qoı. Sol sııaqty, Maılınniń áńgimeleri. Bıaǵańnyń ózi – ádebıette qaıtalanbaıtyn tulǵa. Onyń maqalalarynyń ózi áńgimege uqsap ketedi, tógilip turady. «Kúlpash», «Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry», «Arystanbaıdyń Muqyshy», t.b.úzik-úzik injý-marjandar. Ony tininen aıyrmaı, sol kúıinde ádemi aýdarsa, qaı-qaı eldiń oqyrmanyn da súısintedi. Jalpy ósý degen – shartty uǵym. Áýezovterden, Músirepovterden, Jansúgirovterden ósý, olardan artý degen ońaı emes. biraq sony laıyqty jalǵastyrýdyń ózi – ósý. Al men «laıyqty jalǵastyrýlar bolmady» dep aıta almaımyn. Poezııada keshegi Muqaǵalılar, keshegi Jumekender, búgingi Tumanbaılar, Qadyrlar jalǵastyrmady ma?! Jalǵastyrdy. Olar poezııany jańa bıikterge kóterdi. Prozadan Táken Álimqulovtyń, Saıyn Muratbekovtiń, Ábish Kekilbaevtiń, Tólen Ábdikovtiń shyǵarmalary – aldyńǵy aǵalardyń zańdy jalǵasy bolǵan dúnıeler. Demek, ádebıettiń biz áńgimelesip otyrǵan kúnge deıingi kúıin jaman ataı almaımyz. Al aldaǵy ýaqytta osy qalypty yrǵaq óziniń jaratylysyn buzyp almaı ma, osy aǵys óziniń arnasyn úzip almaı ma? Osyǵan biz qazir kúdikpen qaraımyz. Árıne, sońymyzdan kele jatqan jigitterdiń jazǵandaryn qarap otyramyz. Joq deýge bolmaıdy. Biraq tap jańaǵy Muqaǵalı, Jumekenderdiń deńgeıindegi shyǵarmalar bar dep aıta almaımyn. Bálkim, poezııamyzda bar shyǵar. Keıde Qazaq radıosynan jas jigitterdiń óleńderin tyńdap turam, gazetke shyqqandaryn oqyp turam. Al prozada eleń etkizerdeı eshteńe oqı almaı júrmin. Ras, ózimizge tete jigitter bar. Olar buryn da jazyp júrgen, qazir de jazyp júr. Biraq otyzdyń ishindegi jastardan da úlken dúnıe kútýge bolady ǵoı. Bizdiń zamanymyzda ádebıetke kelem degenderdiń tóbeleri jıyrma-otyzynda-aq kóringen. Kim ekeni, qolynan ne keletini ańǵarylǵan. Ózimiz de otyzdyń mańynda tóbe kórsetkenbiz. Demek, búgingi jastardan sondaı úmitter kútýimiz zańdy. Olardan eshqashan úmit úzýge bolmaıdy. Óıtkeni, halyq bar, topyraq bar. Ádebıet pen óner adamdarynyń tirshiligi – bir qupııa tirshilik qoı. Kútpegen jerden bireý jarq ete qalýy múmkin. Tipti bir otbasynda adam bolmaıdy dep júrgen bala bolashaqta búkil otbasyn asyraýy múmkin. Sol sııaqty ádebıette de «oı, eshkim joq qoı» dep otyrǵanda, bizde de ósip kele jatqandar bar shyǵar. Ádebıetke kelý degen de qyzyq. Bireý jıyrmasynda keledi, bireý qyryq jasynda keledi. Ol ózi bir qupııa kúsh. Tipti keıde jazýshy bolatyn adam adasyp basqa júredi. Ol múmkin munaıshy bolyp júrgen shyǵar. Matematıkany qýyp júrgen júrgen shyǵar. Ol kúnderdiń kúni ádebıetke aýady. «Halyq bar jerde talant bolmaıdy» degendi bizdiń aıtýǵa haqymyz joq. Bizde eń aldymen bıliktiń óner men ádebıetke degen kózqarasy túzelý kerek. Bul salalarǵa únemi qamqorlyq kerek. Buryn jaǵdaı jalpy ádebıetke jasalyndy. Endi jeke adamǵa jasalýy kerek. Odaqqa múshe degen 700 adam jalpy lek qoı. 700 adamnyń ishinde qalam terbep júrgeni 200 bola ma, 100 be, Qudaı bilsin. Endigi jerde ádebıette de, ónerde de úmit kúttiretin jandardyń jeke basyna jaǵdaı jasalýy kerek. Óıtkeni, ómir súrý burynǵydan kúrdeli bolyp ketti. Ónerden góri ádebıetke kelýdiń azaby aýyrlaý. Mýzykanttar tez kórinedi. Olarǵa ózi oryndaıtyn týyndysyn basqa tilge aýdarýdyń keregi joq. Shynynda da úzdik dúnıe bolsa, túpnusqa qalpynda álemge tanyla alady. Sýretshi de solaı.
Jas qazaq: «Qazaq ádebıetiniń álemge tanylýy qalaı?» degende, aýdarma máselesin aıtpaı ketýge bolmaıdy degenińiz ǵoı?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: «Ádebıettiń, ónerdiń baǵyn kóterýde bıliktiń áseri mol» degendegi oıdyń bir astary da osy. Álemdik deńgeıine jaraıdy degen dúnıelerdi aýdarý máselesine kóńil bólý kerek. Osy ýaqytqa deıin kóńil bólinbedi demeımin. Mádenıet, óner salasyn basqaryp otyrǵandar ishinde iri tulǵalardyń joq bolýynyń buǵan tikeleı áseri bar. «Ana shyǵarma, myna týyndy aýdarylýy kerek» dep baǵdar beretin adam kerek. Mınıstrliktiń túrli salalarynda qyzmette júrgen adamdardyń ádebıetti bilgenin bylaı qoıa turaıyq, qazaqsha biletinine qýanamyz ǵoı qazir. Qazaqsha aıtqanymyzǵa túsinse, qazir sol da olja. Iaǵnı, kadrlarǵa da kóp nárse baılanysty. Buryn shyǵarmasynyń aýdarylýyn da, basqany da jazýshy ózi basshylyqqa alatyn. Kitap aýdarylǵan jaǵdaıda aýdarmashyǵa da qalamaqy tólenetin. Qazir jazýshy aýdarmashynyń eńbegine tólenetinine kepildik bere almaıdy. Jekelegen, múmkindigi bar adamdar ǵana aýdartyp jatyr. Buryn ózge elderdiń ádebıetimen de júıeli túrde tanystyryp otyratyn júıe bar edi. Odaq ydyraǵan soń o da buzyldy. Ádebıet salasyndaǵy problemalardyń barlyǵynyń sheshilýi aınalyp kelgende bıliktiń máseleni sheshýdegi kisiligine, ádildigine baılanysty bolyp otyr.
Jas qazaq: Nobel syılyǵyna qatysty áńgime bolǵanda, keıbir memleketterdiń ózderiniń talantty jazýshylaryna osy syılyqty alyp berý úshin múddeli saıasat júrgizgendigi de aıtylady. Bizge de osyndaı saıasat kerek pe? Óıtkeni, qazir ortaazııalyq ádebıetke batys tarapynan nazar aýdarý artyp kele jatqan kórinedi. Erteńgi kúni qandas halyqtardyń ókilderi alyp ketip, qazaq taǵy barmaq tistep qalmaı ma?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Nobel syılyǵyn berý máselesiniń de ádiletsiz sheshilgen kezderi bolǵan. Bul syılyq – dúnıejúzilik mádenıette óz ornyn alǵan syılyq. Keıde saıasatqa baılanystyrylǵan jerleri bar. Óıtkeni, ony basqaryp otyrǵan da adamdar ǵoı. Adam júrgen jerde bárin kútýge bolady. Degenmen adamzat mádenıetindegi barlyq salany qamtyp, joǵary nátıjege jetken adamdardy elep-eskerip otyrǵan jáne meılinshe ádil sheshýge tyrysyp otyrǵan syılyq dep uǵýymyz kerek. Bul syılyq úlken ádebıetke beriledi. Ony men zaý bıiktegi asyl nárse dep uǵamyn. Oǵan bizde laıyq shyǵarmalar qazir bar ma, joq pa, bul jaǵy dúdámaldaý. Bizge áýeli ádebıetimiz ben mádenıetimizdiń joǵary órleýine, basqa elderge laıyqty tanylýyna tıisti alǵysharttar jasaýymyzdyń ózi jeńis bolar edi. Joǵary syılyq almaı-aq, óz ádebıetinde máńgi shoqtyǵy bıik bolyp qalǵan tulǵalar da az emes. Mysaly, Tolstoıdy kim kemsite alady? Qaı laýreattan tómen qoıa alasyz? Syılyq degenniń ózi – shartty nárse. Osy turǵyda taǵy bir oı keledi. Ár elde óz elderiniń ár saladaǵy alyptaryna beretin syılyqtary bar. Mysaly, jaqynda ıspan tekti elder arasyndaǵy úlken syılyqty tapsyrý rásimi boldy. Teledıdardan kórip otyryp súısingenim, birtekti halyqtar óz ishterinen osyndaı syılyqtarǵa laıyqty adamdardy izdep taýyp jatyr. Munyń ózi de mádenıet. Osyny kórip otyryp maǵan mynadaı oı keldi. Túrkitektes halyqtar da osyndaı nege uıymdastyrmasqa?! Ol halyqtardyń baılanysyn ornatady, týystyq sezimin arttyrady. Bir-birine munaı, gaz, sý berip te aralasady ǵoı. Ol saıası jaǵy. Halyq pen halyqtyń shynaıy baılanysyp, túsinisýi úshin ádebıettegi, mádenıettegi baılanys óte qajet. Qazir túrkitektes halyqtardyń jaqyndasýynda bir kibirtik bar. Bul bizdiń basymyz birikpeýden týyp tur. Ózderińiz bilesizder, Keńes odaǵy kezinde biz onyń quramyndaǵy eldermen qalaı aralastyq? Olardyń ádebıettegi, mádenıettegi aldyńǵy qatarly ókilderiniń bárin bildik. Sonyń sarqyndysynyń paıdasy bizge áli kúnge tıip jatyr. Al búgingi kúni basqa elderdiń jańaǵydaı úrdisi bizge ónege bolyp jatsa esh aıyp emes. Túrki tektes halyqtar ádebıetiniń myqty ókilderine beriletin syılyq bary ras, biraq qazir onyń onsha bedeli bolmaı tur.
Jas qazaq: «Endigi jerde jazýshy, aqyn kerek emes. Olar ózderi syrqat, aýrý adamdar» degen pikirdi jaqynda baspasóz betinde matematık Asqar Jumadildaev aıtty. Mundaı pikir ne sebepten aıtyldy dep oılaısyz? Shynynda da, bolashaqqa aqyn-jazýshy kerek pe?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Jaqynda Tolstoıdyń bir jazbasyn oqyp qaldym. «Keleshekte jazýshylar biz sııaqty tom-tom shyǵarmalar jazbaýy múmkin. Tipti kórkem nárselerge barý da birte-birte tyıylýy múmkin. Maqalalyq nárselermen shektelip, sony ádebıet dep eseptep, sondaı baǵytqa aýyp ketýi múmkin» depti Tolstoı. Bul, árıne, qalam ustap júrgen adamdy oılandyrady. Tolstoı aıtqan nársesin bilmeı aıta salatyn adam emes qoı. Meniń aldymda «Tolstoı sony nege negizdep aıtty?» degen másele turdy. Kelgen qorytyndym – ol qoǵamdaǵy, adamdardyń boıyndaǵy ózgeristerdi baıqaý arqyly jasalǵan paıym. Adam janyndaǵy ózgeristermen ádebıettegi, ónerdegi ózgerister tikeleı baılanysty. Búgingi qoǵamda bolyp jatqan ózgeristerdi árkim ózinshe qabyldaıdy. Buǵan adam aınalysyp júrgen mamandyqtyń da áseri bar. Qalaı bolǵanda da bizdiń oqyrmanymyz azaıdy. Búgingi adamdar saýdaǵa, sonyń aınalasyndaǵy kásipterge jaqyn bolyp ketti. «Erteń jazýshynyń keregi bolmaı qalady» degendi Asqar Jumadildaev aıtsa, oǵan men tań qalmaımyn da. Meniń oıymsha, jazýshylyqtyń joıylýy óte uzaq proess. Ár halyqtyń ónerge, ádebıetke qatynasy ár túrli. Bizdiń qazaqtyń ónerge qatynasyn eshqashan joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bizdiń halyqtyń tarıhynda qazaqty ósirgen de, tárbıelegen de – osy ádebıet pen óner. Bizdiń halyq úshin ádebıet pen ónerde taýsylýǵa ázirshe erte. Biraq biz erte dep, kitap shyǵarý, ony nasıhattaý saıasatyn betimen jibere bersek, ony merziminen erterek sýaldyrýymyz múmkin. Keıde bizdiń kitaptarymyzdy kórgen oqyrmandar, tanystarymyz ony qaıdan alýymyzǵa bolatynyn suraıdy. Soǵan aıtar ýájimiz joq. Qalaı bolǵanda kitap satýdy uıymdastyrý, úkimettiń qolynda ǵoı. Kitaptarymyz dúkenge túspese, ony oqyrmandarymyz ala almasa, obal kimge? Al sórelerde orys kitaptary tolyp tur. Úkimet bul máselede mektep muǵalimderiniń tilegine qulaq assa jetip jatyr. Sosyn mynadaı bir másele bar. Qazir kitaptar ary ketse 2 myń danamen shyǵyp jatady. 2 myń danamen shyǵýǵa tıis kitaptar da bar shyǵar. Biraq bizdiń ádebıette tutas urpaq bilýge tıis kitaptar bar. Siz sonda Áýezovti de, Músirepovti de 2 myń danamen shyǵarasyz ba? Jansúgirovti she? Maılındi? 2 myń oqýshy degen bir qalanyń bir aýdanynyń oqýshysy deýimiz kerek qoı. Men ádebıetke qatystysyn ǵana aıtyp otyrmyn. Tarıh bar ǵoı, tanymdyq, ónegelik kitaptar da bar ǵoı. «Erteń tilimiz qalaı bolady?» dep talasýymyzdyń bir túıini osynda jatyr. Osyny kóre-bile jasap otyrmyz. Qazir saıasat degen bıik bir nárse bolyp ketti. Qazirgi urpaq «Áýezov kim? Músirepov kim?» deseń oılanady. «Perýashev kim? Ábilqasymov kim?» deseń, sart etkizedi. Sonda ne bolǵanymyz?
Jas qazaq: Sizben áńgimelese otyryp, dramatýrgııaǵa qatysty da suramaı ketýge bolmas. Bul sala búgingi kún suranysyna ilesip otyr ma?
Tynymbaı Nurmaǵambetov: Bul salada da baılanys úzilip qaldy. Dramatýrg ne jazyp, ne qoıyp jatyr, ony rejısser bilmeıdi. Rejısserlerdi dramatýrgter bilmeıdi. Olardy biriktirip otyrǵan bir ortalyq joq. Buryn mınıstrliktiń repertýarlyq kollegııasy bar edi. Pesalar qabyldanatyn, rejısserler kep tanysatyn. Qazir ol joq. Osy baılanystyń úzilýi dramatýrgııanyń ǵana emes, teatr salasynyń aldaǵy ýaqytta hali múshkil bolýyna sebep bolýy ǵajap emes. Kórermen bar. Teatrlardy kóbeıttik. Oblys ortalyqtarynyń kópshiliginen qazaq teatrlaryn ashtyq. Burynǵy pesalardy qaıta-qaıta kórsete berýge bolmaıdy. Aýdarma da máńgi azyq bola almaıdy. Kórermen neni kórgisi keledi, teatr solaı qısaıýǵa májbúr. Búgingi kórermenniń qazaqy ǵana emes, jalpy mádenıetten aýlaqtap bara jatqany ras. Ózi sheginiste júrgen kórermendi teatrǵa keltirý úshin solardyń neni jaqsy kóretinine oraı beıimdelip, komedııany, melodramany kóbirek qolaı kóretin jaǵdaı baıqalyp tur. Onyń ishinde arzandaý, jeńil kúlkige qurylǵandary da bar. Ony teatrǵa baryp aıtaıyn deseńiz, kórermen kórip otyr. Sondyqtan repertýardan alyp tastaı almaıdy. Teatr jurtshyyqqa óner kórsetetin oryn ǵana emes, tárbıe orny da. Teatr – úlken mektep. Teatrdyń kórermen yńǵaıyndaǵy nárselerdi bere otyryp, olardy oıly, sulý nárselerge jetelep ketýge de múmkindigi bar. Kórermen jaqsy nárseni kimniń jazǵanyn anyqtap jatpastan-aq kóredi. Nemis jazdy ma, aǵylshyn jazdy ma, orys jazdy ma, jaqsy nárse báribir qabyldanady. Meniń baıqaýymsha, qazir pesa jazyp júrgen jigitterdiń ózi sanaýly. Marqum bolǵan kisilerdi aıtpaı-aq qoıaıyq, jazyp júrgenderdiń kóbi men qatarly. Jastar arasynda drama jazyp júrgenderdi sırek kóremin. Muny aldaǵy ýaqytta teatr salasyna keletin qıyndyqtyń, daǵdarystyń kórinisi dep esepteýimiz kerek. Aınalyp kelgende, dramatýrgterdi de tárbıeleý kerek. Adam birdeńe jazý úshin qyzyǵýshylyq bolý kerek. Jazyldy, qoıyldy, biraq oǵan berilip jatqan qalamaqy joq. Kim jazady? Burynǵy jazǵandar jazar. Demek, teatr salasynda da bıliktiń qatty oılanatyn reti kelip tur.
Qorytyndylap aıtar bolsaq, bizdiń mádenıet, ádebıet salasy jańa sharalardyń kerektigin meńzegen tusta tur. Ony memleket sheshpeıtin bolsa, onda bizdiń ádebıetti, mádenıetti quldyraý kútip tur demeske shara joq.
Tynymbaı NURMAǴAMBETOV,
zhasorken.kz
