جاقىندا توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى يۋ. ءيليننىڭ ماجىلىستەگى ۇكىمەت كۇنىندە سويلەگەن سوزىنەن كەيىن ماعان تانىسىم، "تارازداعى جارىلىستار: سۇراقتار مەن پارادوكستار" ماتەريالىن وقىعان وفيتسەر، وق-دارىلەر جونىندەگى مامان جۇگىنگەن بولاتىن. بۇل تۋرالى مىنا جەردەن وقي الاسىز.
ونىڭ ەموتسيونالدى حابارلاماسىنان قىسقاشا ءۇزىندى: "كوپتەگەن اسكەري قىزمەتكەرلەر توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى يۋ.ءيليننىڭ پارلامەنتتەگى سوزىنە تاڭ قالىپ، ءتىپتى اشۋلانىپ كەتتى.
ءبىز، اسكەري قىزمەتكەرلەر، بولعان وقيعا ءۇشىن، اتاپ ايتقاندا قويماداعى ءورت ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندايمىز. ءبىزدىڭ ادامدار اراسىنان بىرەۋ دۇرىس قاراپ ۇلگەرمەدى. بىراق ءبىز بولساق، بىرەۋدى ساۋساقپەن كورسەتىپ جانە كىنالاۋعا ءداتىمىز بارمايدى.
ءبىز قازا تاپقانداردى قۇرمەتتەيمىز. بىراق شىندىعىندا، ورتكە قاراماستان، ءسىز ءوز ماقالاڭىزدا بۇرىن اتاپ وتكەندەي، ادامداردىڭ ءولىمىن بولدىرماۋعا بولاتىن ەدى.
ال يلين دەپۋتاتتىڭ ناقتى سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، بولعان-بولماعان بارلىق نارسە ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى اسكەري قىزمەتكەرلەرگە جۇكتەي باستادى. بۇل گەنەرالدى ايتپاعاندا، قاراپايىم قاتارداعى جاۋىنگەرگە دا قۇرمەتسىزدىك.
ەش ءبىر اسكەري قىزمەتشى وق-دارىلەر قويمالارىندا قىزمەت ەتۋدى قاتتى ۇناتامىن دەپ ايتالمايدى ەكەنى ءسوزسىز. ەشكىم وتباسىلارىمەن بىرگە زەڭبىرەك بوشكەسىندە ۇنەمى وتىرۋدى ارمانداعان جوق. بىراق ءبىزدى ول جاققا مەملەكەت باعىتتايدى، دەمەك بۇل ەل ءۇشىن قاجەت! اسكەري قىزمەتتە ءار ءتۇرلى نارسە بولىپ قالادى. ءبىز كەز - كەلگەن ينسينۋاتسيا مەن اقىماق مالىمدەمەلەردەن شارشادىق", - دەدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى. ء"بىر “قۇرمەتتى كىسى” بولىپ كورىنەتىن ادام وق-دارىلەردى جامبىل وبلىسىنا ارىس قالاسىنان اكەلگەنىن جانە جەكە ءۇيدىڭ اۋلاسىنا تاستاعانىن ايتادى. سودان كەيىن بۇل قورعانىس مينيسترلىگى ەمەس، “قازتەحنولوگيالار" كادەگە جاراتۋدى اۋكتسيون ارقىلى ساتقانى جانە تارازدان قانداي دا ءبىر جەكە فيرما ساتىپ الىپ، قويماعا الىپ كەلگەنى جايلى بەلگىلى بولدى".
باسقا شاعىمدار دا كۇمان تۇعىزادى: مىسالى، تارازدا ينجەنەرلىك جانە ارتيللەريالىق وق-دارىلەر بىرگە ساقتالعان دەپ ايتتى بىرەۋ. ولاي بولسا دا، ول كوپتەگەن جىلدار بۇرىنعى جاعداي. ال 2020 جىلى وسى قويمادان بارلىق ارتيللەريالىق جانە رەاكتيۆتى وق-دارىلەر قاۋىپسىز جەرگە شىعارىلدى. بۇل تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە كوپ جازىلدى. ءدال وسى ءىس-ارەكەت اسا اۋىر سالدارلاردان قۇتقارىپ قالدى!
ەندى اتالعان ءمينيستردىڭ تاعى ءبىر مالىمدەمە: "اسكەري كۇشتەر ءورت سوندىرۋشىلەردى ادەيى اداستىردى". ەگەر سولاي بولسا، وندا ناقتى كىم جانە نە دەدى؟ ەگەر بىرەۋ بىردەڭە ايتسا دا، نەگە ءورت سوندىرۋشىلەر ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋدىڭ ورنىنا، بەلگىسىز، كىم ەكەنى تۇسىنىكسىز بىرەۋدىڭ ايتقانىن ىستەيدى؟ – دەي تۇرىپ، الگى وفيتسەر مەنى شاعىن تەرگەۋ جۇرگىزىپ، شىندىقتى ايتۋدى سۇرادى.
كەلىسۋىمىز كەرەك، مۇنىڭ ءبارى تجم باسشىسىنىڭ ايتقانىنا قيسىندى جانە دالەلدى قارسىلىقتار. مەن بولسام، ماعان تجم دە، قورعانىس مينيسترلىگىن دە قورعاپ نەمەسە قورشاۋدىڭ ويىم جوق. كەرىسىنشە، بۇل جاعدايعا ەڭ الدىمەن اسكەرلەردىڭ كوزسىز نە سالعىرت بىرەۋى كىنالى ەكەنى تۇسىنىكتى. قويمانى بىرەۋ قاساقانا وتقا سالعان بولسا دا، اسكەرلەر ونى بايقاماي، ءورت ءساتىن جىبەرىپ الدى.
مەن جوعارىدا اتالعان ماقالامدا ايتقانىمدى قايتالامايمىن. ءسال ارى قاراي جۇرەيىك....
دەگەنمەن، قازىردىڭ وزىندە ايتىلعانعا نە قوسۋعا بولادى؟ يا، ايتار جاڭا نارسە بار ەكەن. مىسالى، جاۋاپتى ۆەدومستۆونىڭ بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ءورت ءسوندىرۋ ەرەجەلەرى اشىق قولجەتىمدىلىكتە. سوندا كوز سالايىق. ايتا كەتەيىك، بىزدە 2020 جىلعا دەيىن بۇعان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن توتەنشە جاعدايلار كوميتەتى جاۋاپ بەردى.
وسى كۇنگە دەيىن قر تجم 2017 جىلعى 26 ماۋسىمدا قر ءىىم-ءنىڭ N 446 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن "ورتتەردى ءسوندىرۋدى ۇيىمداستىرۋ قاعيدالارىن" باسشىلىققا الۋدى جالعاستىرۋدا. سونىمەن، وندا ورتتەگى بارلىق ارەكەتتەردى كىم باسقاراتىنىنى ناقتى كورسەتىلگەن. قاعيدالاردىڭ 115 – تارماعىندا بىلاي دەلىنگەن: ء"ورت سوندىرۋگە تىكەلەي باسشىلىقتى ورتكە كەلگەن ورتكە قارسى قىزمەت گارنيزونىنىڭ اعا لاۋازىمدى ادامى-ءورت ءسوندىرۋ باسشىسى ء(وسب) جۇزەگە اسىرادى".
ءوسب دارا باسشىلىق قاعيداتتارىندا بارلىق ادامدار مەن كۇشتەردى باسقارادى.
ء"وسب نۇسقاۋلارىن ءورت ءسوندىرۋدىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارى ورىنداۋعا مىندەتتى. ءوسب ارەكەتىنە ارالاسۋعا نەمەسە ءورت ءسوندىرۋ كەزىندە ونىڭ وكىمىنىڭ كۇشىن جويۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق".
بۇل جەردە وتە ماڭىزدى سۇراققا جاۋاپ بار: ۆەدومستۆولىق باعىنىستىلىعىنا قاراماستان – ءورتتى ءسوندىرۋدى باستاۋعا ءيا جاللعاستىرۋعا - نەمەسە كەتۋگە/ەۆاكۋاتسيالاۋعا كىم بۇيرىق بەرە الادى؟ ءبولىم كومانديرى دە، اسكەري وكرۋگتىڭ قولباسشىسى دا، ءتىپتى تجم نەمەسە ءىىم نەمەسە قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مينيسترلەرى دە ءورت ءسوندىرۋ ء(وسب) باسشىسىنىڭ ارەكەتىنە ارالاسا المايدى ەكەن! ءورت ورنىندا بارلىعى قاتاڭ تۇردە ونىڭ قۇزىرەتى مەن دارا باسشىلىعى شەگىندە بولۋى ءتيىس... ءوسب - ەڭ ماڭىزدى ادام...
ءوسب قالاي شەشىم قابىلدايدى؟ بۇل تۋرالى قاعيدالاردىڭ 134-تارماعىندا جازىلعان: ء"وسب بارلاۋدى جۇرگىزەدى جانە ورتتەگى جاعدايدى باعالايدى; ادامداردى قۇتقارۋدى دەرەۋ ۇيىمداستىرادى جانە جەكە ءوزى باسقارادى; بولىمشەلەرگە مىندەتتەر قويادى; جاعدايدىڭ وزگەرۋىن ۇزدىكسىز باقىلايدى جانە ءتيىستى شەشىمدەر قابىلدايدى".
بۇل بارلاۋ قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟ تاعى دا ءوسب، بۇل رەتتە: "بارلاۋ جۇرگىزۋ كەزىندە ادامدارعا قاۋىپتىڭ بولۋى جانە سيپاتى; ءورتتىڭ قاۋىپتى فاكتورلارىنىڭ قايتالاما كورىنىستەرىنىڭ بولۋى جانە مۇمكىندىگى انىقتالادى" (ولارعا ءسوزسىز جارىلعىش زاتتاردىڭ بولۋى جاتادى).
25-تارماق: "بارلاۋ جۇرگىزۋ كەزىندە ءورت بولعان وبەكتىنىڭ لاۋازىمدى ادامدارى ۇسىناتىن قۇجاتتاما مەن مالىمەتتەردى پايدالانۋ قاجەت"
32-تارماق: ء"وندىرىستىڭ كونسترۋكتيۆتىك ەرەكشەلىكتەرىن، تەحنولوگيالىق پروتسەسىن جانە جابدىعىن بىلەتىن تۇلعالاردىڭ قۇجاتتاماسىن پايدالانۋ قاجەت"
قاراپايىم ەستىلگەنىمەن، نازار اۋدارايىق: ءورت سوندىرۋشىلەر قانداي دا ءبىر بەلگىسىز ادامداردىڭ سوزدەرىن ەمەس، ء"ورت بولعان وبەكتىدە جۇمىس ىستەيتىن لاۋازىمدى ادامداردان" (ەگەر ولار سول جەردە بولسا), ءتىپتى تەحنيكالىق ەرەكشەلىكتەردى "بىلەتىن" قۇجاتتار مەن مالىمەتتەردى باسشىلىققا الادى.
سوندىقتان بەلگىسىز بىرەۋ "تروتيل جارىلىپ كەتپەيدى دەپ ايتۋ ارقىلى ءورت سوندىرۋشىلەردى اداستىردى" دەگەن سوزدەر جۇمساق ايتقاندا، سەنىمسىزدىك تۋدىرادى. بۇل ادام (ەگەر ول بار بولسا) وسىنداي قورىتىندى جاساۋعا قۇقىلى ما؟ اقىر سوڭىندا، ەگەر بۇل تۋرالى ويلانساق،، وندا بۇل "بىرەۋ" كەزدەيسوق كورۋشى نەمەسە ەسى دۇرىس ەمەس ادام نەمەسە ءتىپتى زيانكەستەر نەمەسە قىلمىسكەر بولۋى مۇمكىن.
تاعى ءبىر سۇراق: ءورت سوندىرۋشىلەر قاۋىپتى نىساندارعا قۇجاتتاما جۇرگىزبەي، جانعىش ماتەريالدار مەن زاتتاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەمەيدى مە؟ مىسالى، جانارماي قۇيۋ ستانتسياسىندا (ازس) ءورت بولعان كەزدە، ءورت سوندىرۋشىلەر بىرەۋدەن “بەنزين جانعان كەزدە جارىلىپ كەتە مە” - دەپ سۇرايدى ما؟ ويتكەنى، ولار مۇنى وسى جانارماي قۇيۋ ستانتسياسىنىڭ يەسىنەن كەم ەمەس ءبىلۋى كەرەك. بۇل اجقس باسشىسى ورنىندا بولماۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتپاعاندا؟!
بۇعان دەيىن تجم قىزمەتكەرلەرى ايتقانداي، ءورت ءسوندىرۋ بولىمدەرى اسكەري بولىمدەرمەن بىرلەسكەن وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزەدى، ال ءورت سوندىرۋشىلەر اسكەري بولىمدەردى ورتكە قارسى قاۋىپسىزدىككە ۇنەمى تەكسەرىپ وتىرادى. اسىرەسە وق-دارىلەرى بار قويمالار. بۇل مەيرامحانا نەمەسە دۇكەن ەمەس قوي، ول جانا باستاسا، جاقسىلىققا اكەلمەيدى.
مۇمكىن، مۇنداي پايىمداۋ بىرەۋگە كاسىبي ەمەس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق كەلىسۋ كەرەك، سۇراقتار قيسىندى...
بۇدان ءارى قاعيدالاردا "جەكە قۇرام ءۇشىن ەرەكشە قاۋىپ جاعدايىندا ورتتەردى ءسوندىرۋ" دەگەن 4-پاراگرافى بار. بۇل ججم نەمەسە وق-ءدارى قويمالارى سياقتى مەكەمەلەر جايلى. وندا وسىنداي ورتتەردى ءسوندىرۋ كەزىندە ساقتالۋى ءتيىس تالاپتاردىڭ تۇتاس تىزبەسى قامتىلعان.
مىسالى، "جەكە قۇرامدى جانە ءورت ءسوندىرۋ اۆتوموبيلدەرىن جارۋ تولقىنى مەن سىنىقتاردان، وقپاندى كەۋدەشەلەردى، وپىرىلۋلاردى، كاپونيرلەردى پايدالانا وتىرىپ سىنىقتاردان قورعاۋدى" كوزدەۋ قاجەت. سونداي-اق "جەكە قۇرام مەن اۆتوموبيلدەردى قاۋىپتى ايماقتان تىس جەرگە شىعارۋ" كوزدەلەدى. وسى تالاپتاردىڭ بارلىعى ورىندالدى ما؟ بىراق، شىنى كەرەك، شىنايى ومىردە، اسىرەسە توتەنشە جاعدايدا، بارلىق نۇسقاۋلار مەن ەرەجەلەردىڭ مۇلتىكسىز ورىنداۋى سيرەك بولادى..
اتالعان "ورتتەردى ءسوندىرۋدى ۇيىمداستىرۋ قاعيدالارىندا" "جالپى ەرەجەلەردىڭ" 2-تارماعى دا ەستە قالارلىقتاي: "ورتتەگى ورتكە قارسى قىزمەت جەكە قۇرامىنىڭ نەگىزگى مىندەتى ادامداردى قۇتقارۋ بولىپ تابىلادى".
ياعني، ەگەر ادامدارعا قاۋىپ تونسە، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ءومىرىن ساقتاۋ تۋرالى ويلانۋ كەرەك. تانىس ارداگەر-قۇتقارۋشى ماعان ارىپتەستەرىنىڭ اراسىندا ءبىر ەرەجە بار ەكەنىن ايتتى: ەگەر قۇتقارۋشىلار ءۇشىن قاۋىپ-قاتەر بولسا، وندا ولار ادامداردى قۇتقارۋ ءۇشىن عانا مىندەتتى ورىنداۋدى جالعاستىرادى. مىسالى، كەنشىلەردى اۆاريالىق شاحتادان قۇتقارۋ. بىراق ەگەر ادامداردىڭ ومىرىنە ەشتەڭە قاۋىپ توندىرمەسە، وندا قۇتقارۋشىلار مەن ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرمەۋ كەرەك.
نەمەسە مىنە تاعى ءبىر جاعداي: جارىلىس كەزىندە پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرى دە قايتىس بولدى. ەرەجەدە ورتتە پروكۋروردىڭ نەمەسە تەرگەۋشىنىڭ بولۋى تۋرالى ايتىلماعان. ولار سول الاڭدا ءورتتى سوندىرگەننەن كەيىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
ال ەگەر ءورت بولعان جەرگە وندا بولماۋى ءتيىس ادامدار كەلسە، وندا ءوسب ولارعا ءورت بولعان جەردەن كەتۋگە بۇيرىق بەرۋى ءتيىس ەدى. سولاي ەمەس پە؟
جوعارىدا كورگەنىمىزدەي، بۇنداي كوماندا ورىندالۋعا مىندەتتى بولىپ تابىلادى. بىراق ءورت ءسوندىرۋ ورنىنا كەلگەن پروكۋراتۋرانىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرلەرىنە وسىنداي كوماندا بەرىلدى مە؟
بۇل مىنا ورىندى سۇراقتى ايتپاعاننىڭ وزىندە: ولار ءورت وشاعىنىڭ جانىندا جانە قارۋ-جاراق قويماسىندا قالاي عانا پايدا بولدى؟؟؟
ەڭ كوپ رەزونانس جانە سىن تۋدىراتىن سوزدەردى يۋ. يلين ايتقان بولاتىن: "اسكەريلەر تروتيل جارىلىپ كەتپەيدى دەپ ءورت سوندىرۋشىلەردى اداستىردى". سونىمەن بىرگە، تج ءمينيسترى تەرگەۋ بويىنشا تروتيل جارىلعانىن انىقتاعانىن حابارلادى.
وندا ەگەر ەشتەڭە قالماسا، ونى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟ الايدا، بۇل ساراپشىلاردىڭ ءىسى.
تاعى ءبىر قىزىقتى نارسە: ەگەر اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ بىرەۋى تروتيل جارىلىپ كەتپەيتىنىن ايتقان بولسا، وندا ول ءورت سوندىرۋشىلەردى اداستىردى ما، الدە شىنىندا دا دۇرىس ايتتى ما؟
وسى ءبىر بالالىق سۇراقتى "Google" نەمەسە "ياندەكسكە" ورىس تىلىندە جازىپ قويىڭىزشى: "تروتيل وتتان جارىلا ما؟ دەپ، سوندا ءسىز "تروتيل ەشقاشان ءورت كەزىندە جارىلمايدى" ء(وزىڭىز تەكسەرىپ كورە الاسىز) دەگەن جاۋاپتى كورگەندە تاڭداناسىز.
ءتىپتى ۋكراينانىڭ تروتيل ءوندىرۋشى زاۋىتىنا سىلتەمە بار.
ەگەر قانداي دا ءبىر بەلگىسىز بىرەۋ ءتروتيلدىڭ جارىلىپ كەتپەيتىنىن ايتسا، وندا ول بىلگەنىن جانە وعان قالاي ۇيرەتىلگەنىن ايتتى. سايىپ كەلگەندە، ول دۇرىس بولىپ شىقتى.
ال تجم باسشىسى دۇرىس ەمەس بولىپ شىقتى ما؟ ەڭ وكىنىشتىسى، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەسەبىنە قاراماستان، ءبىز بۇل قالاي بولۋى مۇمكىن جانە شىن مانىندە ءورت پەن جارىلىستىڭ ناقتى سەبەبى نە بولدى دەگەن بولجامدا قالدىق.
ءيا، قايعىلى اپات بولدى. ءورت سوندىرۋشىلەر مەن اسكەري قىزمەتكەرلەر قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپتى. ولارعا قۇرمەت جانە ماڭگىلىك ەستەلىك. بىراق بۇل وقيعادا ءورت ءسوندىرۋ بارىسىندا جانقيارلىقتان باسقا قاتەلىكتەر، دۇرىس ەمەس شەشىمدەر دە بولعان سياقتى.
مۇنداي تراگەديالار ارقاشان ادامدارمەن بىرگە قاتار جۇرەدى. بىراق مۇنداي قۇربانداردىڭ كوپ بولماۋى ءۇشىن ءبىر قورىتىندى شىعارۋىمىز كەرەك اۋ دەيمىن: ەگەر قاۋىپتى زات جانسا: جارىلعىش زات، بەنزين، كەروسين، پەتاردالار – ەڭ الدىمەن بار ادامداردى تەزىرەك ەۆاكۋاتسيالاۋ كەرەك جانە بەينەلى تۇردە تروتيل جارىلىپ كەتەدى مە، جوق پا دەپ ويلاماۋ كەرەك.
بارلىق نۇسقاۋلاردى قاتاڭ ورىنداڭىز جانە "كەنەتتەن ءبىلىپ قالعان اقپارات" بويىنشا ارەكەت ەتپەڭىز. كەيىننەن تريبۋنادان ءبىرتۇرلى زاتتاردى ايتىپ جۇرمەۋ ءۇشىن.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
