Jaqynda Tótenshe jaǵdaılar mınıstri Iý. Ilınniń Májilistegi Úkimet kúninde sóılegen sózinen keıin maǵan tanysym, "Tarazdaǵy jarylystar: suraqtar men paradokstar" materıalyn oqyǵan ofıer, oq-dáriler jónindegi maman júgingen bolatyn. Bul týraly myna jerden oqı alasyz.
Onyń emoıonaldy habarlamasynan qysqasha úzindi: "kóptegen áskerı qyzmetkerler Tótenshe jaǵdaılar mınıstri Iý.Ilınniń Parlamenttegi sózine tań qalyp, tipti ashýlanyp ketti.
Biz, áskerı qyzmetkerler, bolǵan oqıǵa úshin, atap aıtqanda qoımadaǵy órt úshin jaýapkershilikti moıyndaımyz. Bizdiń adamdar arasynan bireý durys qarap úlgermedi. Biraq biz bolsaq, bireýdi saýsaqpen kórsetip jáne kinálaýǵa dátimiz barmaıdy.
Biz qaza tapqandardy qurmetteımiz. Biraq shyndyǵynda, órtke qaramastan, siz óz maqalańyzda buryn atap ótkendeı, adamdardyń ólimin boldyrmaýǵa bolatyn edi.
Al Ilın depýtattyń naqty suraǵyna jaýap berýdiń ornyna, bolǵan-bolmaǵan barlyq nárse úshin jaýapkershilikti áskerı qyzmetkerlerge júkteı bastady. Bul generaldy aıtpaǵanda, qarapaıym qatardaǵy jaýyngerge da qurmetsizdik.
Esh bir áskerı qyzmetshi oq-dáriler qoımalarynda qyzmet etýdi qatty unatamyn dep aıtalmaıdy ekeni sózsiz. Eshkim otbasylarymen birge zeńbirek bóshkesinde únemi otyrýdy armandaǵan joq. Biraq bizdi ol jaqqa memleket baǵyttaıdy, demek bul el úshin qajet! Áskerı qyzmette ár túrli nárse bolyp qalady. Biz kez - kelgen ınsınýaııa men aqymaq málimdemelerden sharshadyq", - dedi ol.
Onyń aıtýynsha, mundaı mysaldar jetkilikti. "Bir “qurmetti kisi” bolyp kórinetin adam oq-dárilerdi Jambyl oblysyna Arys qalasynan ákelgenin jáne jeke úıdiń aýlasyna tastaǵanyn aıtady. Sodan keıin bul Qorǵanys Mınıstrligi emes, “Qaztehnologııalar" kádege jaratýdy aýkıon arqyly satqany jáne Tarazdan qandaı da bir jeke fırma satyp alyp, qoımaǵa alyp kelgeni jaıly belgili boldy".
Basqa shaǵymdar da kúmán tuǵyzady: mysaly, Tarazda ınjenerlik jáne Artıllerııalyq oq-dáriler birge saqtalǵan dep aıtty bireý. Olaı bolsa da, ol kóptegen jyldar burynǵy jaǵdaı. Al 2020 jyly osy qoımadan barlyq artıllerııalyq jáne reaktıvti oq-dáriler qaýipsiz jerge shyǵaryldy. Bul týraly áleýmettik jelilerde de kóp jazyldy. Dál osy is-áreket asa aýyr saldarlardan qutqaryp qaldy!
Endi atalǵan mınıstrdiń taǵy bir málimdeme: "áskerı kúshter órt sóndirýshilerdi ádeıi adastyrdy". Eger solaı bolsa, onda naqty kim jáne ne dedi? Eger bireý birdeńe aıtsa da, nege órt sóndirýshiler óz betinshe sheshim qabyldaýdyń ornyna, belgisiz, kim ekeni túsiniksiz bireýdiń aıtqanyn isteıdi? – deı turyp, álgi ofıer meni shaǵyn tergeý júrgizip, shyndyqty aıtýdy surady.
Kelisýimiz kerek, munyń bári TJM basshysynyń aıtqanyna qısyndy jáne dáleldi qarsylyqtar. Men bolsam, maǵan TJM de, Qorǵanys mınıstrligin de qorǵap nemese qorshaýdyń oıym joq. Kerisinshe, bul jaǵdaıǵa eń aldymen askerlerdiń kózsiz ne salǵyrt bireýi kináli ekeni túsinikti. Qoımany bireý qasaqana otqa salǵan bolsa da, askerler ony baıqamaı, órt sátin jiberip aldy.
Men joǵaryda atalǵan maqalamda aıtqanymdy qaıtalamaımyn. Sál ary qaraı júreıik....
Degenmen, qazirdiń ózinde aıtylǵanǵa ne qosýǵa bolady? Iıa, aıtar jańa nárse bar eken. Mysaly, jaýapty vedomstvonyń buıryǵymen bekitilgen órt sóndirý erejeleri ashyq qoljetimdilikte. Sonda kóz salaıyq. Aıta keteıik, bizde 2020 jylǵa deıin buǵan ishki ister mınıstrligi, dálirek aıtqanda, onyń quramyna kiretin Tótenshe jaǵdaılar komıteti jaýap berdi.
Osy kúnge deıin QR TJM 2017 jylǵy 26 maýsymda QR IIM-niń N 446 buıryǵymen bekitilgen "órtterdi sóndirýdi uıymdastyrý qaǵıdalaryn" basshylyqqa alýdy jalǵastyrýda. Sonymen, onda órttegi barlyq áreketterdi kim basqaratynyny naqty kórsetilgen. Qaǵıdalardyń 115 – tarmaǵynda bylaı delingen: "órt sóndirýge tikeleı basshylyqty órtke kelgen órtke qarsy qyzmet garnızonynyń aǵa laýazymdy adamy-órt sóndirý basshysy (ÓSB) júzege asyrady".
ÓSB dara basshylyq qaǵıdattarynda barlyq adamdar men kúshterdi basqarady.
"ÓSB nusqaýlaryn órt sóndirýdiń barlyq qatysýshylary oryndaýǵa mindetti. ÓSB áreketine aralasýǵa nemese órt sóndirý kezinde onyń ókiminiń kúshin joıýǵa eshkimniń quqyǵy joq".
Bul jerde óte mańyzdy suraqqa jaýap bar: vedomstvolyq baǵynystylyǵyna qaramastan – órtti sóndirýdi bastaýǵa ıá jallǵastyrýǵa - nemese ketýge/evakýaııalaýǵa kim buıryq bere alady? Bólim komandıri de, áskerı okrýgtiń qolbasshysy da, tipti TJM nemese IIM nemese Qorǵanys mınıstrliginiń mınıstrleri de órt sóndirý (ÓSB) basshysynyń áreketine aralasa almaıdy eken! Órt ornynda barlyǵy qatań túrde onyń quzyreti men dara basshylyǵy sheginde bolýy tıis... ÓSB - eń mańyzdy adam...
ÓSB qalaı sheshim qabyldaıdy? Bul týraly Qaǵıdalardyń 134-tarmaǵynda jazylǵan: "ÓSB barlaýdy júrgizedi jáne órttegi jaǵdaıdy baǵalaıdy; adamdardy qutqarýdy dereý uıymdastyrady jáne jeke ózi basqarady; bólimshelerge mindetter qoıady; jaǵdaıdyń ózgerýin úzdiksiz baqylaıdy jáne tıisti sheshimder qabyldaıdy".
Bul barlaý qalaı júzege asyrylady? Taǵy da ÓSB, bul rette: "barlaý júrgizý kezinde adamdarǵa qaýiptiń bolýy jáne sıpaty; órttiń qaýipti faktorlarynyń qaıtalama kórinisteriniń bolýy jáne múmkindigi anyqtalady" (olarǵa sózsiz jarylǵysh zattardyń bolýy jatady).
25-tarmaq: "barlaý júrgizý kezinde órt bolǵan obektiniń laýazymdy adamdary usynatyn qujattama men málimetterdi paıdalaný qajet"
32-tarmaq: "óndiristiń konstrýktıvtik erekshelikterin, tehnologııalyq proesin jáne jabdyǵyn biletin tulǵalardyń qujattamasyn paıdalaný qajet"
Qarapaıym estilgenimen, nazar aýdaraıyq: órt sóndirýshiler qandaı da bir belgisiz adamdardyń sózderin emes, "órt bolǵan obektide jumys isteıtin laýazymdy adamdardan" (eger olar sol jerde bolsa), tipti tehnıkalyq erekshelikterdi "biletin" qujattar men málimetterdi basshylyqqa alady.
Sondyqtan belgisiz bireý "Trotıl jarylyp ketpeıdi dep aıtý arqyly órt sóndirýshilerdi adastyrdy" degen sózder jumsaq aıtqanda, senimsizdik týdyrady. Bul adam (eger ol bar bolsa) osyndaı qorytyndy jasaýǵa quqyly ma? Aqyr sońynda, eger bul týraly oılansaq,, onda bul "bireý" kezdeısoq kórýshi nemese esi durys emes adam nemese tipti zııankester nemese qylmysker bolýy múmkin.
Taǵy bir suraq: órt sóndirýshiler qaýipti nysandarǵa qujattama júrgizbeı, janǵysh materıaldar men zattardyń qasıetterin zerttemeıdi me? Mysaly, janarmaı quıý stanııasynda (AZS) órt bolǵan kezde, órt sóndirýshiler bireýden “benzın janǵan kezde jarylyp kete me” - dep suraıdy ma? Óıtkeni, olar muny osy janarmaı quıý stanııasynyń ıesinen kem emes bilýi kerek. Bul AJQS basshysy ornynda bolmaýy múmkin ekenin aıtpaǵanda?!
Buǵan deıin TJM qyzmetkerleri aıtqandaı, órt sóndirý bólimderi áskerı bólimdermen birlesken oqý-jattyǵýlar ótkizedi, al órt sóndirýshiler áskerı bólimderdi órtke qarsy qaýipsizdikke únemi tekserip otyrady. Ásirese oq-dárileri bar qoımalar. Bul meıramhana nemese dúken emes qoı, ol jana bastasa, jaqsylyqqa ákelmeıdi.
Múmkin, mundaı paıymdaý bireýge kásibı emes bolyp kórinýi múmkin, biraq kelisý kerek, suraqtar qısyndy...
Budan ári qaǵıdalarda "jeke quram úshin erekshe qaýip jaǵdaıynda órtterdi sóndirý" degen 4-paragrafy bar. Bul JJM nemese oq-dári qoımalary sııaqty mekemeler jaıly. Onda osyndaı órtterdi sóndirý kezinde saqtalýy tıis talaptardyń tutas tizbesi qamtylǵan.
Mysaly, "jeke quramdy jáne órt sóndirý avtomobılderin jarý tolqyny men synyqtardan, oqpandy keýdeshelerdi, opyrylýlardy, kaponırlerdi paıdalana otyryp synyqtardan qorǵaýdy" kózdeý qajet. Sondaı-aq "jeke quram men avtomobılderdi qaýipti aımaqtan tys jerge shyǵarý" kózdeledi. Osy talaptardyń barlyǵy oryndaldy ma? Biraq, shyny kerek, shynaıy ómirde, ásirese tótenshe jaǵdaıda, barlyq nusqaýlar men erejelerdiń múltiksiz oryndaýy sırek bolady..
Atalǵan "órtterdi sóndirýdi uıymdastyrý Qaǵıdalarynda" "Jalpy erejelerdiń" 2-tarmaǵy da este qalarlyqtaı: "órttegi órtke qarsy qyzmet jeke quramynyń negizgi mindeti adamdardy qutqarý bolyp tabylady".
Iaǵnı, eger adamdarǵa qaýip tónse, eń aldymen olardyń ómirin saqtaý týraly oılaný kerek. Tanys ardager-qutqarýshy maǵan áriptesteriniń arasynda bir ereje bar ekenin aıtty: eger qutqarýshylar úshin qaýip-qater bolsa, onda olar adamdardy qutqarý úshin ǵana mindetti oryndaýdy jalǵastyrady. Mysaly, kenshilerdi avarııalyq shahtadan qutqarý. Biraq eger adamdardyń ómirine eshteńe qaýip tóndirmese, onda qutqarýshylar men órt sóndirýshilerdiń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóndirmeý kerek.
Nemese mine taǵy bir jaǵdaı: jarylys kezinde prokýratýra qyzmetkeri de qaıtys boldy. Erejede órtte prokýrordyń nemese tergeýshiniń bolýy týraly aıtylmaǵan. Olar sol alańda órtti sóndirgennen keıin jumys isteýi kerek.
Al eger órt bolǵan jerge onda bolmaýy tıis adamdar kelse, onda ÓSB olarǵa órt bolǵan jerden ketýge buıryq berýi tıis edi. Solaı emes pe?
Joǵaryda kórgenimizdeı, bundaı komanda oryndalýǵa mindetti bolyp tabylady. Biraq órt sóndirý ornyna kelgen prokýratýranyń birneshe qyzmetkerlerine osyndaı komanda berildi me?
Bul myna oryndy suraqty aıtpaǵannyń ózinde: olar órt oshaǵynyń janynda jáne qarý-jaraq qoımasynda qalaı ǵana paıda boldy???
Eń kóp rezonans jáne syn týdyratyn sózderdi Iý. Ilın aıtqan bolatyn: "áskerıler trotıl jarylyp ketpeıdi dep órt sóndirýshilerdi adastyrdy". Sonymen birge, TJ Mınıstri tergeý boıynsha trotıl jarylǵanyn anyqtaǵanyn habarlady.
Onda eger eshteńe qalmasa, ony qalaı anyqtaýǵa bolady? Alaıda, bul sarapshylardyń isi.
Taǵy bir qyzyqty nárse: eger áskerı qyzmetkerlerdiń bireýi trotıl jarylyp ketpeıtinin aıtqan bolsa, onda ol órt sóndirýshilerdi adastyrdy ma, álde shynynda da durys aıtty ma?
Osy bir balalyq suraqty "Google" nemese "Iandekske" orys tilinde jazyp qoıyńyzshy: "trotıl ottan jaryla ma? dep, sonda siz "trotıl eshqashan órt kezinde jarylmaıdy" (ózińiz tekserip kóre alasyz) degen jaýapty kórgende tańdanasyz.
Tipti Ýkraınanyń trotıl óndirýshi zaýytyna silteme bar.
Eger qandaı da bir belgisiz bireý trotıldiń jarylyp ketpeıtinin aıtsa, onda ol bilgenin jáne oǵan qalaı úıretilgenin aıtty. Saıyp kelgende, ol durys bolyp shyqty.
Al TJM basshysy durys emes bolyp shyqty ma? Eń ókinishtisi, laýazymdy tulǵalardyń esebine qaramastan, biz bul qalaı bolýy múmkin jáne shyn máninde órt pen jarylystyń naqty sebebi ne boldy degen boljamda qaldyq.
Iá, qaıǵyly apat boldy. Órt sóndirýshiler men áskerı qyzmetkerler qyzmettik mindetterin oryndaý kezinde qaza tapty. Olarǵa qurmet jáne máńgilik estelik. Biraq bul oqıǵada órt sóndirý barysynda janqııarlyqtan basqa qatelikter, durys emes sheshimder de bolǵan sııaqty.
Mundaı tragedııalar árqashan adamdarmen birge qatar júredi. Biraq mundaı qurbandardyń kóp bolmaýy úshin bir qorytyndy shyǵarýymyz kerek aý deımin: eger qaýipti zat jansa: jarylǵysh zat, benzın, kerosın, petardalar – eń aldymen bar adamdardy tezirek evakýaııalaý kerek jáne beıneli túrde trotıl jarylyp ketedi me, joq pa dep oılamaý kerek.
Barlyq nusqaýlardy qatań oryndańyz jáne "kenetten bilip qalǵan aqparat" boıynsha áreket etpeńiz. Keıinnen trıbýnadan birtúrli zattardy aıtyp júrmeý úshin.
"Adyrna" ulttyq portaly
