ماسەلە جەزقازعانداعى ءولىم-ءجىتىم جورالعىلارىنا قاتىستى جەرگىلىكتى يمامنىڭ جاڭا ءپاتۋاسىنان تۋىندادى. جالپى قازاق سالتىندا ءولىم-ءجىتىم جورالعىسى قانداي؟
سوڭعى كەزدە حالىق اراسىنداعى جانازاعا قاتىستى كەيبىر ءدىني پىكىر كوبەيدى. ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ دە بولعانى جاسىرىن ەمەس. وسىعان وراي informburo.kz جازۋشى، ەتنوگراف باياحمەت جۇمابايمەن اڭگىمەلەسكەن ەدى.
جەرلەۋ جانە ازا حرونولوگياسى
ءولىم جانە ەستىرتۋ.
جۋىندىرىپ، وڭ جاققا سالۋ. قايتقان ادامدى ادەتتە تۋىستارىنان نە اعايىندارىنان قۇرالعان ءتورت ادام جۋىندىرادى. ءبىرى باس جاعىن، ءبىرى دەنەسىن، ءبىرى دەنەنىڭ تومەنگى جاعىن جۋىندىرادى. ءبىرى سۋ قۇيىپ بەرىپ تۇرادى. سوسىن وڭ جاققا سالىپ قويادى.
كەشكى قوناق اسى (الىستان كەلگەندەرگە بەرىلەدى).
ءداۋىر جۇرگىزۋ – جانازا شىعاراردىڭ الدىندا ءمايىتتى شىعارىپ قويىپ، سالاۋات ايتىلادى. ءداۋىر اينالدىرۋ سالتى، نەگىزىنەن، قايتىس بولعان ادامنىڭ وقىلماعان نامازى مەن تۇتپاعان ورازاسى ءۇشىن جاسالادى.
جانازا.
جانازادان قايتقاننان كەيىنگى تارقاتىلاتىن اس.
جەتى ءنازىرى.
قارا تۋ تىگىپ، تۇلداۋ.
قىرقى ءنازىرى.
جىلدىعى نەمەسە اس بەرۋ.
تۇل ءتۇسىرىپ، قارا تۋدى جىعىپ، قازان توڭكەرۋ جورالعىسى.
جەزقازعانداعى مەشىت يمامى ءولىمدى جونەلتۋگە قاتىستى جاڭا ءپاتۋا شىعاردى
2018 جىلى 12 قاڭتار قاراعاندى وبلىسى، جەزقازعان قالاسى، "احمەت يشان ورازايۇلى" مەشىتىندە جۇما نامازىنان كەيىن "جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرى" اتتى سەمينار ءوتتى. سەمينار شەشىمى الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ پىكىر-تالاس تۋدىردى.
مەشىتتىڭ يمامى ءمادي توقپانۇلى باستاماشىلىق ەتكەن جينالىستا "ولىكتى جونەلتۋدە قاراپايىم بولىپ، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ" ماسەلەسىن كوتەرگەن. وندا توعىز ءتۇرلى ۇسىنىس ايتىلعان. باستىسى – ىسىراپشىلدىققا قارسى تۇرۋ، داڭعازالىققا جول بەرمەۋ، باسەكەلەسپەۋ.
تۋرا وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن كوكشەتاۋداعى ارداگەرلەر كەڭەسى مەن ناۋان حازىرەت ورتالىق مەشىتىنىڭ نايف-يمامى مەيىرجان راحمەتوللاۇلى دا ءدىني باسقارمانىڭ "جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرى" اتتى ءپاتۋا كىتاپقا جۇگىنە وتىرىپ "داستارحانداعى ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋدى، باسەكەلەسپەۋدى جانە ءوزارا كومەكتەسۋدى" ءۇمىت ەتىپ، بۇكىل قالاداعى ءدامحانالار مەن مەيرامحانالارعا حات تاراتقان بولاتىن.
ءولىم بايدىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى
قازاق تىرىگە ەمەس، قايتقان ادامعا كوپ قارجى شاشادى. بۇل – تاريحتان كەلە جاتقان ءۇردىس. اقى يەلەرى قايتقان ادامدى جوقتاپ كەلگەندەر الدىندا "ۇياتقا قالماس ءۇشىن" تىرىساتىنى شىندىق.
تىپتەن جەتىلىك، قىرقى، جىلدىق نازىرلەرىن كورنەكىلەندىرۋ ءۇشىن توي سەكىلدى مول داستارحان مەن كوپ ادامعا اس-سۋ تاراتاتىندار دا بار. ۇلكەن مازار تۇرعىزعاندار دا جەتىپ ارتىلادى. ال كەيبىرەۋلەر نامىسقا تىرىسىپ، باسەكەگە تۇسكىسى كەلەدى. مۇنداي ىسىراپشىلدىق – ارينە، قاتە.
باياحمەت جۇماباي، ەتنوگراف، جازۋشى:
– جالپى جۇمسالاتىن قارجى – قايتقان ادامنىڭ ادال ەڭبەگىمەن كەلگەن، جيناعان دۇنيە-مۇلكى. مارقۇمنىڭ ارتىن جيناستىرۋ وسيەتكە ساي بولماسا كوزقاراقتى اقى يەلەرىنىڭ شەشىمىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
سونىمەن بىرگە تۋىس-تۋعان، دوس-جاراندارى دا "باتا وقىر" دەگەن اتپەن كومەك اكەلەدى. ياعني، كەتەتىن قارجىنىڭ ءبىر ءبولىمىن اعايىن-تۋىستارى كوتەرەدى دەگەن ءسوز.
قايتىس بولعان ادامعا قاتىستى جورالعى
باياحمەت جۇماباي: ء"ىسحات – قازىر توقتاتىلعان. بۇرىن مولدا ءبىر جىلقى نە باسقا دا مال-مۇلىك العان سوڭ قايتىس بولعان ادامنىڭ "كۇناسىن موينىما الامىن" دەپ ۋادە بەرەدى ەكەن. بۇل وتەلمەي قالعان نامازى مەن ورازاسىنا قاتىستى دا ايتىلادى.
بۇل كەي دۇمشە مولدادان قالعان نارسە دەپ قارالادى. كەيدە ءدىني ءمۇراسىمدى اتقارعان، جانازا شىعارىپ، قۇران-حاتىم تۇسىرگەن مولداعا بەرىلەتىن اقىنى ءىسحات دەپ جۇرگەن ادامدار بار. بۇل دا شاماسىنا قاراي بەرىلەدى. مىسالى، ءبىر جىلقى نەمەسە 50-100 مىڭ تەڭگە دەگەن سەكىلدى.
كور قازۋشىعا بەرىلەتىن اقى – بۇرىنعىلار "قابىردىڭ ءتورت قابىرعاسىنا" دەپ ءتورت سەركەش بەرەتىن بولىپتى. قازىر شاماسىنا قاراي ءار ادامعا 5-10 تىپتەن 50 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بەرىلۋدە.
ادام دەنەسىن دارەتتەندىرگەندەرگە، كورگە قويعاندا قىزمەت كورسەتكەندەرگە بەرىلەتىن اقى – بۇلار ءوز تۋىستارى نە دوستارى بولعاندىقتان تەك قانا ورامال بەرىپ، ىرىمىن جاسايدى.
ادام قايتقان كۇنى كەشتە وتكىزەتىن قوناق اسى. جەتىسى، قىرقى، جىلدىق ءنازىرى ءۇشىن دايىندالاتىن مال مەن داستارقان ءمازىرى. سونىمەن بىرگە جىل بويى قارالى تۋ جىعىلعانشا "كوڭىل ايتىپ، باتا وقىرعا" كەلەتىن قوناقتار كۇتىمى.
ايەلدەر "باتا وقىر" اكەلەدى
قازاقتا ادامى قايتقان ۇيگە تۋىستارىمەن قاتار كورشىلەرى دە كومەكتەسەدى. كوبىنەسە كەلگەن قوناقتى كورشىلەرى ءبولىپ الىپ، كۇتەدى.
سونىمەن بىرگە "بەت كورىسۋگە" كەلگەن ايەلدەر "باتا وقىر" (باتا قور دەپ تە اتالادى) دەگەن اتپەن دۇنيە-مۇلىك جانە تاماق اكەلەدى. ەر ازاماتتار "داستارقانعا" دەپ اكەلەدى. تىپتەن، ارنايى ءىرى قارا مال دا اتاۋى مۇمكىن. مولدا-قوجالار ارنايى ءوز اتتارىنان قۇران اۋدارىپ، حاتىم ءتۇسىرىپ تە اكەلەدى.
مىنە، بۇدان جول اۋىر دەلىنەتىن ءولىمنىڭ كوپكە ورتاق ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
كەيدە "اس بەرۋ" – ەكسپو-عا ۇقساس جالپىحالىقتىق شاراعا اينالعان
ەرتەرەكتە قازاق قايتقان ادامنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنە ساي جىلى تولعاندا نە سوعان ارناپ جاز، كۇز كەزدەرىندە اس بەرگەن. تىپتەن، ۇلكەن باي، ەلگە سىيلى ادامدار ءۇشىن التى الاشقا ساۋىن ايتىپ، بالۋان سالىپ، بايگە دە وتەدى. ءجاي ادامدار تەك جىلدىق ءنازىرىن بەرۋمەن شەكتەلەدى.
اس وتەردىڭ الدىندا كەمى جارتى جىل بۇرىن ساۋىن ايتىلىپ، حابارلاندىرۋ جىبەرىلەدى. اسقا قايىندىق رەتىندە الدىن الا اس ۇيىمداستىرۋ القاسى "قازان اسىپ، جەر قوڭىرسىتۋ" ىرىمىن جاسايدى. بۇل – ۇلكەن اسقا دايىندىقتى پىسىقتاۋ شاراسى.
اسقا تىگىلەتىن ءۇي سانى كەيدە 300-دەن دە اسىپ كەتەدى. مۇندايدا ءۇي تىگۋ ءاربىر رۋعا ءبولىپ بەرىلەدى. سونىمەن قاتار ءار رۋدان ونداعان ادامدى جۇمىسقا الىپ، قازان-وشاق قازدىرادى. اسقا دايىندىق جۇمىستارىنا جانە توي كەزىندەگى قىزمەت كورسەتۋگە جۇمىلدىرىلادى. ءبىر ەسكەرەرلىك جاعداي، تويعا قىزمەت ەتكەن ءار ادامنىڭ ەڭبەگى قاعىس قالماي، جوعارى اقى تولەنىپ وتىرعان.
بۇل – جۇمىسسىز جۇرتقا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، مال تابۋىنا جاسالعان ءبىر شارا رەتىندە قاتاڭ باقىلانادى. سونىمەن بىرگە جينالعان مالدان كەدەي-كەپشىكتەرگە شۇلەن تاراتىلىپ، زەكەت بەرىلەدى.
بىلايشا ايتقانا، اس – ەكسپو سەكىلدى اۋقىمدى جانە بۇكىلحالىقتىق ناۋقان. وندا بىرەۋ جۇمىس تاپسا، بىرەۋ ساداقا تاراتادى. بىرەۋ ۇلاعات كورسەتەدى.
مىسالى، ءى.جانسۇگىرۇلىنىڭ "قۇلاگەر" داستانىندا ايتىلاتىن ساعىنايدىڭ اسى، "اباي جولى" رومانىنداعى بوجەيدىڭ اسى سەكىلدى، اس ءوز اۋقىمدىلىعىمەن تاريحقا قالىپ وتىرعان.
اسقا ءار رۋ، تايپا مالىن، قىزمەتكەرىن، تىپتەن ۇيلەرىنە دەيىن الىپ كەلەدى
باياحمەت اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، اسقا كەلەتىن رۋلار ارنايى تۇردە دايىندالادى. ىشەتىن قىمىزىنان تارتىپ، بەرەتىن "باتا وقىرىن", تۇسىرەتىن قۇران-حاتىمدارىن، تىگەتىن ۇيلەرىنە دەيىن ەسەپتەپ الىپ كەلەدى. ءارى وعان كەتەتىن ەڭبەكتىڭ دە اقىسى ءوز جورالعىسىمەن تولەنەدى.
وسىلايشا ءار تاۋدىڭ باۋىرىن ساعالاعان اردا ەل ءبىر-بىرىمەن قاۋىشىپ، تۋىستىقتى دارىپتەپ، ەلدىكتى بەكەمدەيدى. كەلەلى كەڭەستەر ايتىلىپ، وتكەن-كەتكەن سارالانادى.
"ارۋاق اتتاماۋ", "ارۋاققا قۇرمەت كورسەتۋ" دەگەن اتپەن ءدىني ۋاعىزدار ايتىلىپ، ادال دا تازا، ەرلىككە قۇرىلعان ءومىر دارىپتەلەدى.
اس بەرۋ – قايتقان ادامنىڭ جاقسىلىق ىستەرى ارقىلى ۇلگى تاراتاتىن دا شارا.
مىنە بۇدان اس بەرۋدىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ءدىني، جالپى حالىقتىق جانە يدەالوگيالىق اۋقىمدى شارا ەكەنىن كورەمىز. وسىدان-اق استىڭ اتاقتى باي، ەل باسشىلارى مەن باتىرلارعا بەرىلۋىنىڭ تەگىننەن-تەگىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
قازىر ءنازىر دا، "باتا وقىر" دا وزگەرگەن
ءنازىر نەمەسە قۇدايى تاماق – بۇنداي ەسكە الۋلار ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى ايتىلادى. مىسالى، ءنازىر، قۇران-حاتىم، حاتىم ءتۇسىرۋ، قۇدايى تاماق، قۇدايى، دۇعا، ساداقا، قادە، تىپتەن مونعولياداعى اعايىنداردا ناۋقان دەپ تە ايتىلادى ەكەن.
بىراق بارلىعىنىڭ ماعىناسى بىردەي. ءنازىر – كوبىنەسە الدىن-الا بەلگىلەپ، وتكىزۋگە ۋادە ەتكەن جەتىلىك، قىرىق، جىلدىق اس-سۋلارعا قولدانىلادى ەكەن.
قازىرگى كەزدە "باتاعا" بارعاندار "باتا وقىر" رەتىندە قاراجات اپارادى. كەيدە جاقىن تۋىستارى مەن دوس-جاراندارى قوماقتى قاراجات نەمەسە ءىرى قارا مال اكەلەدى. بۇل دا – بۇرىننان كەلە جاتقان سالتتىڭ جالعاسى.
الايدا كەيبىر شىعىندار قيسىنسىز. ول ادام قايتقان ءۇيدىڭ يەلەرىنىڭ تۇسىنىگىنە بايلانىستى.
قازاقى تۇسىنىكتە قايتىس بولعان ادامعا شىعارىلعان بارلىق قارجى – مارقۇمنىڭ ءوز ەڭبەگىمەن تاپقان دۇنيەسى نەمەسە وزگەلەردىڭ ءوز ەرىكتەرىمەن، نيەتتەپ اكەلگەن دۇنيەسى بولادى. جانە وسىنىڭ ءبارى ارۋاقتىڭ رازىلىعى ءۇشىن قۇداي جولىنا بەرىلگەن ساداقا بولىپ ەسەپتەلەدى.
ء"ولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى"
ءولىنى قالاي رازى ەتۋگە بولادى؟
– ول ءۇشىن تازا دا ادال ەڭبەك ەتۋ، مۇسىلماندىقتى بەرىك ۇستاپ، ساداقا شىعارىپ، زەكەت بەرۋ، قۇران وقىتىپ، باتا جاساپ تۇرۋلارى جانە ەل مەن جەر ءۇشىن قىزمەت قىلۋلارى كەرەك. وسىنداي تاربيەلى دە ساليقالى ۇرپاق ارتىنا جامان ءسوز قالدىرمايدى. بابالار ءداستۇرىن جالعايدى. مىنە سوندا مارقۇمدار ۇرپاقتارىنا ريزا بولادى دەپ ساناعان. سوندىقتان "ارۋاقتى رازى ەتۋ" ۇعىمىنىڭ ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەكەنىن دە تۇسىنەمىز.
ءتىپتى ۇرپاعى ەڭبەكشىل بولسا، قايتقان ادامنىڭ ارتىندا قالدىرعان كوپ مالىنان ساداقاعا شىعارۋعا بولادى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل – ەڭبەكشىلدىككە تاربيەلەۋدىڭ ءبىر جولى شىعار.
ويتكەنى كەدەي بولسا، "قايتقان كەزدە" شىعارار ساداقاسى، بەرەر اقىسى بولمايتىندىقتان ۇرپاعىنىڭ ۇياتقا قالاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان، قازاق داستۇرىندە ءار ادام ءوزىنىڭ ومىرىنە، ۇرپاعىنا ارناپ مال جينايدى، – دەپ تۇسىندىرەدى ەتنوگراف، جازۋشى باياحمەت جۇماباي.
ءمۇفتياتتىڭ جەرلەۋ راسىمىنە ءپاتۋا بەرۋى دۇرىس. بىراق...
– بۇنداي ءپاتۋا بەرۋ، دۇرىس جول كورسەتۋ – ءمۇفتياتتىڭ مىندەتى. الايدا ەتيكالىق تۇرعىدان قۇقى جوق. اركىم ءوز شاماسىنا قاراي وتكىزەتىنى بەلگىلى. ول ءۇشىن قاجەت بولسا ودان دا ۇلكەنگە بارۋعا قۇقىلى.
بۇل جەردە مۇنداي ءپاتۋانى مىندەتتەگەننەن، مورالدىق جاقتان قولداپ، دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
ياعني، بابامىزدان كەلە جاتقان جورالعى مەن سالت-ءداستۇردىڭ ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەگەنىن، تاربيە مەن ادالدىق ماقساتتا قالىپتاسقانىن ناقتى مىسالمەن تۇسىندىرە ءبىلۋ كەرەك. وعان بولا، شاريعاتتى ءجۇز قايتارا ايتۋ ەشتەڭە اكەلمەيدى، – دەيدى ەتنوگراف، جازۋشى باياحمەت جۇماباي.
ءار ەلدىڭ سالتى باسقا. دۇمشە مولدا كوپ
مىسالى ساۋديا ەلى مەن قازاقتاردىڭ ءدىني سەنىمى شىن مانىندە ەكى باسقا. ساۋديادا باسىم كوپشىلىك قازاقتىڭ سەنىمى "ارۋاق" ۇعىمىن قابىلدامايدى.
ال، قازاقتار – ەڭ الدىمەن "ارۋاق رازى بولماي ءتىرى جارىمايدى" دەيتىن حالىق. قازىرگى وسى تاقىلەتتەس تۇسىنبەستىكتەر ءمۇفتيات وكىلدەرىنىڭ ىشىندە دە تولىپ جۇرگەندىكتەن، كوپ ادام باس مۇفتيگە دە سىني كوزقاراسپەن قارايتىنى بەلگىلى. ويتكەنى وندا كىم كەلسە، سول ءوزىنىڭ ءدىني كوزقاراسىن ۇسىنارى حاق.
سوندىقتان حالىقتىڭ تاريحي جادىسىمەن ساناسۋى وتە ماڭىزدى. تاعى ءبىر سەبەپ، قازاق مىڭداعان جىلداردان بەرى ءار داۋىردە ءومىر سۇرگەن اۋليە-انبيلەردىڭ، بي-شەشەندەردىڭ رۋحاني مۇراسىن قازىرگى يمامداردىڭ تاپسىرلەرىنەن ارتىق قويادى.
ەندەشە، تاريحي تانىمى تومەن، بابالار سالتىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا بويلامايتىن، تەك قۇراندى جاتقا ايتىپ، شاريعاتتى سىپىرا سوعاتىن مولدا قازاق قوعامىنا جات.
مىسالى، شىراقشى... شىراق نەگە جاعىلادى؟
بۇل تاريحي ۇعىم. ال مۇنى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى: ء"مايىت جاتقان بولمەگە شىراق جاعىپ قويۋ دۇرىس ەمەس، 40 كۇن بويى شام نەمەسە شىراق جاعۋ دەگەن ادەت تە – شاريعاتتا جوق امال" – دەپ ءپاتۋا بەرگەن.
بۇل جەردە، شىراق جاعۋ دەگەن قانداي سالت؟ ەگەر ول "دىنىمىزگە قايشى" بولسا نەگە اتا-بابالارىمىز دارىپتەگەن؟ – دەگەن ءتۇرلى سۇراۋ تۋىندارى انىق. ارينە باسىم كوپشىلىك اتا-بابا جولىن تاڭدايتىنى وتىرىك ەمەس.
– شىراق جاعۋ – اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءدىني عۇرىپتىق سالت، جورالعى. ادام قايتىس بولعانان كەيىن ارۋاعى سول ورىنعا، ۇيگە 40 كۇنگە دەيىن كەلىپ تۇرادى ءارى ۇرپاقتارىنىڭ ءىسىن كورەدى، بىلەدى دەگەن تۇسىنىك بار. ونىڭ ۇستىنە قايتقان ادامعا جەرلەنگەن سوڭ قويىلاتىن سۇراقتى، "قابىر ازابىن" جەڭىلدەتۋگە سەپتەسۋ ءۇشىن كۇنى-تۇنىمەن قۇران وقىپ، دۇعا تىلەۋدەن كەلىپ شىققان. سول ءۇشىن 40 كۇن ءار كەشتە شىراق جاعىپ، دۇعا وقىپ وتىرعان. ارينە، شىراق جاعۋ بارىسىندا قۇران سۇرەلەرىن وقىپ، ارۋاقتى ەسكە العان. كەي جەردە جەتى كۇن، كەي جەردە 40 كۇنگە دەيىن شىراق جاعىلىپتى. تىپتەن ۇلكەن مازارلاردا دا جاعىلعان. ال شىراق جاعۋشىنى شىراقشى دەپ اتاپتى، – دەپ تۇسىندىرەدى ەتنوگراف، جازۋشى باياحمەت جۇماباي.
كوبىنەسە ادام قايتقاندا جاتقىزىلعان وڭ جاققا شىراق جاعىلعان. ءبىر، ءۇش كەيدە جەتى شىراق جاعىلادى ەكەن.
مىنە، بۇل – تاريحي، ءدىني تاربيەلىك ماڭىزى بار ءىس. ودان "اللاعا سەرىك قوسۋدى" ىزدەۋ – دۇمشەلىك. مولدا ونىڭ جاقسى مەن جامان جاعىن ايىرىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن بولۋى كەرەك. قازاق ەشقاشان شىراققا قۇداي رەتىندە تابىنباعان. تەك جاقسى امال رەتىندە، تۇندە ءولىمدى ەسكە الىپ، جارىقتا قۇران وقۋ ءۇشىن پايدالانعان. ال ءبىز بىلمەيتىن ميستيكالىق جاقتارى دا بار شىعار. ونى تەك ءبىر قۇداي بىلەدى.
شىراقشى تۋرالى ءمۇفتياتتىڭ ءپاتۋاسى
شاريعاتتا قورىم، مازار شىراقشىسى دەگەن مىندەت پەن قىزمەت جوق. الايدا قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا شىراقشى – مازاردى قورعاپ، زياراتشىلارعا قىزمەت كورسەتۋشى ادام. شىراقشى كوبىنەسە مارقۇم تانىمال تۇلعانىڭ ۇرپاعىنان بولىپ، كەسەنە، مازاردىڭ ماڭىندا تۇرادى.
ول – جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحىنا، اۋليەنىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن ومىرىنە بايلانىستى دەرەكتەردى، اڭىز اڭگىمەلەردى جەتىك بىلەتىن، ءدىني ساۋاتى بار، زيارات جاساۋشىلاردىڭ ءدىني-عۇرىپتىق عيباداتتارىنا ءجون سىلتەيتىن، كومەكتەسەتىن ادام.
شىراقشىنىڭ (كۇزەتشىنىڭ) زيارات ەتۋشىلەرگە شاريعات شەڭبەرىنەن شىقپايتىنداي زيارات ادەپتەرىن ۇيرەتىپ، قىزمەت ەتەتىن، شاريعي ءبىلىمى بار مامان بولعانى دۇرىس. ال ارنايى ءدىني ءبىلىمى جوق، شاريعاتقا قاراما-قايشى ارەكەت ەتەتىن زياراتشىلارعا، شاريعاتتا جوق نارسەنى ناسيحاتتايتىن شىراقشىلار ساۋاپ ەمەس كۇنا ارقالاپ، اقىرەتتەگى ەسەبى قيىن بولماق.
ءمايىت كۇزەتۋ
ادام قايتىس بولعان سوڭ دەرەۋ دارەتتەندىرىپ، ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا جاتقىزىپ قويادى. سونىمەن بىرگە ءمايىت جاتقان ءۇيدى بوس قالدىرمايدى. ىشىنە شىراق جاعىپ، ۇلكەن اقساقالدار مەن جاستار بىرگە قۇران وقىپ، جاقسى اڭگىمەلەر ايتادى. ءتۇرلى ۋاعىزدار سويلەنەدى.
"مايىتتەن، ولىمنەن، قابىردەن قورقۋعا بولمايدى" دەپ سانايتىندىقتان، تۇندە ءمايىتتىڭ بەتىن اشىپ كورىپ وتىرعان. ياعني باسقا جاندىكتەردىڭ دەنەسىن زاقىمداۋدان ساقتانعان.
تىپتەن، قازاقتار ەلسىز جەردە جالعىز جۇرگەندە كەزدەسكەن قابىردىڭ باسىنا تۇنەيتىن بولعان.
قازاقتىڭ ءدىني تانىمىندا "ولگەن ادام جوق"
سەبەبى، قازاقتار ادام ءولىمى زاماناقىردان كەيىن بولادى دەپ ساناعان. قۇراندا دا سولاي ايتىلعانى بەلگىلى. ۇلكەندەردى "قايتتى، قايتىس بولدى", "پانيدەن كەتتى", "باقيعا اتتاندى" دەگەن سوزدەرمەن بىلدىرسە، نارەستەلەردى، سابيلەردى "شەتىنەپ كەتتى" دەپ ايتقان.
بۇل – وتە ۇلكەن ءدىني فيلوسوفيالىق تۇسىنىك ءارى وتە نانىمدى ءدىني كوزقاراس ەكەنىن ءدىني عۇلامالار دالەلەدەپ، تازا جول كورسەتىپ كەتكەنىن اڭعارامىز.
"مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم" دەگەن اباي
باياحمەت اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، تىم ەرتەرەكتە كورىپكەل، باقسى-بالگەرلەردى قۇرمەتتەگەنمەن، دىنگە جات دەپ ساناپتى. الايدا قايتىس بولعاننان كەيىن كوپشىلىك مازاردىڭ شەتىن الا، بولەك جەرلەپتى.
ونىڭ دا سەبەبى بار. شاريعات زاڭى بويىنشا "بولاشاقتى بولجاپ، جىنمەن سويلەسۋ" قۇپتالمايدى. سول ءۇشىن بولۋى مۇمكىن. دەسە دە "بالعا سەنبە، بالسىز جۇرمە" دەپ بارلىق ادامدار بال اشقىزعان. تىپتەن باقسى-بالگەرلەرگە ەمدەلگەن. ولاردى دا "قۇدايدىڭ جىبەرگەن ەرەكشە قاسيەتكە يە پەندەلەرى" ساناعان. ولاردى "دىنگە جات" دەپ قاراماعان ءارى دارىپتەمەگەن دە. جانازاسىن شىعارىپ، قۇرمەتتەپ، جەرلەگەن. بۇل تۋرالى دا تالاس-تارتىس كوپ.
سونىمەن بىرگە وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، قايتىس بولعان ادامدارعا جانازا شىعارماپتى. سەبەبى، مۇسىلمان دىنىندە "وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ءولۋ" – اۋىر، كەشىرىلمەيتىن كۇنا سانالعان. كەيدە عانا "اللانىڭ جازمىشى" دەپ قاراپ، جانازا شىعارعان. بىراق بولەك جەرلەگەن.
يمان ايتۋ جانە تالقى وقۋ
قازاقتا قايتىس بولىپ، جەرلەنگەن ادامعا "تالقى وقۋ" عۇرپى بار. ول – شاريعاتتىڭ تالقين دەگەن سوزىنەن شىققان بولۋى مۇمكىن. ونىڭ قازاق اراسىنداعى قولدانىلۋى ءسال وزگەرگەن. ءمايىتتىڭ بەتى جاسىرىلىپ، قۇران وقىلعان سوڭ جينالعان ەل-جۇرت تارقايدى.
ءدال سول كەزدە مولدا نە ءدىندى جاقسى بىلەتىن اقى يەلەرىنەن ەكى ادام 40 قادامنان كەيىن قايتا اينالىپ كەلىپ، قابىر باسىندا تالقى وقيدى. تالقىدا "قابىردە سۇرالاتىن سۇراقتار ايتىلىپ، سول سۇراقتارعا قالاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەكەنى ايتىلادى".
بۇل – قايتىس بولعان ادامعا جەرلەنگەننەن كەيىن جەرلەۋشىلەر 40 قادام كەتكەن سوڭ سۇراق باستالادى دەگەن ءدىني سەنىمنەن تۋعان. سول قايتىس بولعان ادامعا كومەكتەسكىسى كەلگەن جاقسى نيەتتەن تۋعان امال بولۋى مۇمكىن.
ادەتتە، قايتىس بولعان ادامنىڭ بەتى جاسىرىلماي قۇران وقىلمايدى.
ارۋاقتارعا قۇران باعىشتايتىن كۇندەر
قازاقتار بەيسەنبى، جۇما كۇندەرى ارۋاقتار ۇيگە كەلەدى دەپ سەنگەن. سول ءۇشىن سول كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، دارەت الىپ، قۇران باعىشتاعان.
كەيدە تۇسىنە قايتىس بولعان كىسەلەر كىرگەندە "قۇران دامەتتى" دەپ قاراپ، قۇران وقىتىپ، ءتۇس ساداقاسىن بەرگەن. اسىرەسە اتام قازاق تاڭعا جاقىن كورەتىن ءتۇستى "ايان" رەتىندە قابىلدايدى. جاقسىعا جورىپ، قۇران وقىتادى، ىرىمىن دا جاسايدى.
سونىمەن بىرگە، قۇربان ايت پەن ورازا ايتتان ءبىر كۇن بۇرىنعى كۇندى "قارپا كۇنى نەمەسە شەك كۇنى" دەپ اتاپ، قۇربان شالىپ، ارۋاقتارعا ارناپ قۇران وقىتىپ، حاتىم تۇسىرتكەن. ياعني، ءولىمدى ەسكە الىپ، وتكەن-كەتكەن مارقۇمداردىڭ ۇلگىلى ىستەرىن اڭگىمەلەگەن.
جالپى وسى سالتتار مەن ىرىمدار – يسلام قۇندىلىعىن دارىپتەۋ ءۇشىن دە قىزمەت كورسەتۋدە.
مۇنداي سالت-ءداستۇر مەن ساداقالاردىڭ بارلىعى "ارۋاقتارعا باعىشتالادى" ەكەن
وسىلايشا، ءار جىلى ءسوز بەن ءار ىستەگەن جاقسى ءىس، تاراتىلعان تاماق، بەرىلگەن اقى، وقىلعان قۇران مەن جاسالعان جاقسىلىقتىڭ بارلىعىنىڭ ساۋابىن الدىمەن ارۋاقتارعا اتاعان. بۇل – قازاق جۇرتىنىڭ تاريحي ءدىني سەنىمى.
الايدا، قازىر يمامدار دا "ارۋاق" تۋرالى ايتۋدان قورقادى. سەبەبى، قازىر ارۋاقتى ايتۋدى "اللاعا سەرىك قوسۋمەن" شاتاستىراتىن جاڭا اعىم پايدا بولدى.
تۇلداۋ – قازاقتىڭ ءولىمدى ەسكە الۋ سالتى
اسىن بەرۋگە دايىندىق رەتىندە سويىلاتىن جىلقىنى مارقۇمنىڭ جەتىسىندە نە قىرقىندا (قىرىق كۇن وتكەن سوڭ بەرىلەتىن اس-سۋ) تۇلدايدى. وعان كوبىنەسە مارقۇمنىڭ مىنگەن اتى نەمەسە قوسقان جۇيرىگى بەلگىلەنەدى. تۇلداۋ – سول اتتىڭ قارا تەرىن شىعارىپ بارىپ سۋىتۋ. جال-قۇيرىعىن كۇزەۋ. سودان سوڭ جۇگەن-قۇرىقتان ازات ەتىپ، جايىلىسقا قويا بەرۋ. جىلقىعا سەمىرۋگە مۇمكىندىك جاساۋ.
ادام قايتىس بولعانان كەيىن، ونىڭ كيىمدەرى اشا باقانعا نە كەرەگە باسىنا ىلىنەدى. تىپتەن، ەسىك الدىنا قارا تۋ بايلاپ قويادى. كوشكەن كەزدە تۇلداعان اتتى سول قايتقان كىسىنىڭ ەر-تۇرمانىمەن ەرتتەپ، جەتەكتەپ جۇرەدى. ۇيگە اشەكەي جاسامايدى. سىرتتان كەلگەن نە كورگەن ادام "ازالى ءۇي" ەكەنىن ءبىلىپ، قۇران وقيتىن بولعان. سونىمەن بىرگە تۇلداعان جىلقىنى كورگەن جورتۋىلشىلار ول اتقا تيىسپەيتىن بولعان.
تۇلداۋ الىپ تاستالعانعا دەيىن نەكەلەسۋ بولماعان. بارلىق ءىس تۇلداۋ اياقتالعاننان كەيىن قايتا باستالىپ وتىرعان.
قارالى تۋدى قۇلاتىپ، قازان توڭكەرۋ سالتى
جىل ۋاعى تولىپ، تۇلدانعان ات سويىلىپ، اس بەرىلگەننەن كەيىن تۇلدانعان تۋ قۇلاتىلىپ، اسقا سويىلعان مالدىڭ سۇيەكتەرىن ورتەپ، قازاندى توڭكەرىپ قويعان. بۇل – ازالى كۇن ءبىتتى، قارالى تۋ قۇلادى، قارا قازان توڭكەرىلدى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن.
بۇل عۇرىپتىق ءراسىمنىڭ الدىندا مارقۇمنىڭ جەكە زاتتارى مەن كيىم-كەشەكتەرىن ۇرپاقتارى مەن تۋىس-تۋعاندارىنا تاراتىپ وتىرعان. باي، بي، اقىن، باتىر، ۇزاق جاساعان ادامداردىڭ زاتتارىن ەل ىرىمداپ تالاپ العان. تىپتەن، زات جەتپەي قالعاندا ۇلكەن ماتانى جىرتىپ، تاراتقان. بۇل – جىرتىس دەپ اتالعان. بۇنىڭ ءبارى جاقسى نيەتتەن تۋعان جاقسى ىرىمدار.
مىسالى، كەيىنگى كەزدە باتىرلارىمىزدان قالعان ساۋىتتىڭ، كيىمنىڭ بىرنەشە عاسىردان كەيىن تابىلۋى دا وسىدان بولسا كەرەك. ياعني سول زاتتاردى كيەلى ساناپ، ىرىمداعان. مىسالى، قازىر بوگەنباي باتىردىڭ دۋلىعاسى، قوجابەرگەن باتىردىڭ تۋى جانە كيىمدەرىن ۇرپاقتارى ساقتاپ وتىر.
قازىر مەيرامحانالاردا اس بەرگەندە، استىڭ قالعانىن "سالىپ، الىپ كەتۋ" دە سول "جاقسىلىقتىڭ جولىن بەرسىن", "سارقىت" دەگەن جاقسى ىرىمنان تۋىنداعان.
matritca.kz
