ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار جالعىز ۇلت–قازاق

2385
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ورازاق سماعۇلوۆ – اتانداي ءبىر ينس­تيتۋت ارقالايتىن جۇكتى جالعىز ءوزى كوتەرىپ، ەلىمىزدەگى انتروپولوگيا عىلىمىنا ءىز سالىپ، مەكتەپ قالىپتاس­تىرعان كورنەكتى تۇلعا. بۇگىندە ايتۋلى عالىم توقسانعا جاقىنداسا دا، توقتاپ قالماي، باس قالاداعى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ فيزيكالىق انتروپولوگيا لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى. تالاي يگى جاقسىلاردىڭ كوزىن كورىپ، بىرگە جۇرگەن اكادەميكتىڭ كەيىنگى جاس بۋىنعا ايتار تاعىلىمى مول. ءبىز كوكىرەگى قازىناعا تولى ورازاق اقساقالعا ادەيى بارىپ، كەشە تۇساۋى كەسىلگەن كىتابى مەن بۇرالاڭ ءومىر جولى جايىندا اڭگىمەلەستىك.

قولا داۋىرىندەگى ەرەكشەلىك ساقتالعان

– ورازاق اكە، ءسوزدى وقىرمانعا جول تارتقان جيناقتان وربىتسەك. كوزىڭىزدىڭ مايىن تاۋىسىپ، كۇن-ءتۇن قاتىپ جازعان ەڭبەگىڭىزدە قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزەتىن قانداي جاڭالىق بار؟
– بۇل كىتاپقا بايىرعى قازاق جەرىندە قولا داۋىرىنەن باستاپ، كەشەگى XX عاسىرعا دەيىنگى، ياعني 4 مىڭ جىل مەكەندەگەن تۇرعىنداردىڭ باس سۇيەك قۇرىلىمدارىن زەرتتەگەن عىلىمي تالداۋى ەندى. ونىڭ ءبارى كەستەلەرمەن، كارتالارمەن، سۋرەتتەرمەن ناقتىلاندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ 40 عاسىرلىق انتروپولوگيا­لىق تاريحى عىلىمي انىقتامالارمەن تولىق دالەلدەندى.
وسى دۇنيەنى جازۋعا جارتى عاسىرلىق عۇمىرىمدى ارنادىم. الدىمەن ۇلتتىڭ سوماتولوگيا­لىق سيپاتتاماسىن انىقتاۋعا كۇش سالدىم. ماسەلەن، ادامنىڭ بەينەسى، باس سۇيەگى، قۇرىلىسى، ماي بۇرمەلەرى – سونىڭ ءبارى عىلىمي تۇردە زەرتتەلدى. ءبىز وعان قالالىقتاردى ەمەس، دالالىقتاردى الدىق. ويتكەنى پوپۋلياتسيالىق گەنەتيكادان العاندا، اۋىل ادامدارىنىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىسى اسا وزگەرمەيدى. وسى جۇمىسىمدى 1966 جىلى باستادىم. وندا رەسپۋبليكادا 19 وبلىس بار ەدى، سولاردى تولىق ءسۇزدىم.
– زەرتتەۋگە قانشا جاستاعى كىسىلەر تارتىلدى؟
– وعان 12 مەن 60 جاسقا دەيىنگى ەر مەن ايەلدەردى الدىم. اسىرەسە، اۋىلداعى 12-17 جاس ارالىعىنداعى ۇل مەن قىزداردىڭ تۇراقتى ءتىس مورفولوگياسىن كەڭىرەك زەرتتەدىم. ودان جوعارى جاستاعىنىڭ مورفولوگيالىق ەرەكشەلىگىن انىقتاۋ قيىن. تۇراقتى ءتىس 12 جاستان 17 جاسقا دەيىن وسەدى. سوسىن ادامداردىڭ قان جۇيەسىنىڭ انىقتاماسىن جينادىم. تۇرعىنداردىڭ ساۋساق پەن الاقان تەرى بەدەرلەرىنىڭ جەكە قولتاڭبالارى الىندى. قازىرگى قازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىن زەرتتەۋدەگى باستى نارسە – ولاردىڭ باس پەن قاڭقا سۇيەكتەرىن كونە داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ مورفولوگيالىق انىقتامالارىمەن سالىستىرۋ قاجەت.
– ناتيجەسى بولدى ما؟
– بولعاندا قانداي. قازاقتاردىڭ باس سۇيەگى ءوزىمىز ءبىر تۋعان تۋىس دەپ ءىش تارتاتىن قىرعىز بەن نوعايلارعا قان جاعىنان جاقىن بولعانىمەن، بىرىكپەيدى. حالقىمىزدىڭ ازۋ ءتىسى 4 مىڭ جىلدا 60 پايىز وزگەرگەن، ال تومەنگى ازۋ ءتىسى سول قالپىندا قالعان. ءتورت مىڭ جىلعى سۇيەكتەردى زەرتتەگەندە، قازاقتىڭ دەنەسىندە وسىدان 40 عاسىر ءومىر سۇرگەن كونە تايپالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ساقتالعان. بۇلار قان جۇيەسىندە، ءتىس قۇرىلىسىندا، ساۋساق پەن الاقان تەرى بەدەرىندە جانە دەنە قۇرىلىمىندا انىق بايقالدى. دەنە پروپورتسياسىنا كەلگەندە، ەرلەر دەنە پروپورتسياسى كىشكەنە قورتىقتاۋ. ال قازاق ايەلدەرىنىڭ جامباس سۇيەگى مەن اياعىنىڭ ۇزىندىعى 4 مىڭ جىل بۇرىن عۇمىر كەشكەن ارۋلارعا وتە جاقىن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – 4 مىڭ جىل ىشىندە قازاقتىڭ جەرىنە سىرتتان كىرگەن تايپالار بولماعان. جانە وسى مەكەندى يەلىك ەتكەن ولار باسقا جاققا قونىس اۋدارماعان. بۇل – ۇلكەن جاڭالىق. وسىنداي زەرتتەۋ­لەردىڭ ناتيجەسى مەنى قاناتتاندىرىپ، اسپانعا ۇشىردى. الەمدە 4 مىڭ جىلدىق تاريحى بار – ەۆرەي ۇلتى عانا. ولار ونى تەولوگيالىق تۇجىرىممەن دالەلدەدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار جالعىز ۇلت – قازاق. ءبىز ونى عىلىممەن دالەلدەدىك. وسى زەردەلى جۇمىستى انىقتاۋعا ماسكەۋدەگى، سانكت-پەتەربۋرگتەگى تانىمال انتروپولوگتاردىڭ سەپتىگى ءتيدى.
– ولار كىمدەر ەدى؟
– گەورگي فرانتسەۆيچ دەبەتس، ياكوۆ ياكوۆيچ روگينسكي، ۆيكتور ۆالەريانوۆيچ بۋناك. بۇل وقىمىستىلاردىڭ ءبارى عىلىمنىڭ مايىن ءىشىپ، جىلىگىن شاقسا دا، قىزىل يمپەريا قۋعىنا سالىپ، تۇرمەگە قاماپ، ءتۇرلى تەپەرىشتىڭ ءدامىن تاتقىزسا دا، ادامگەرشىلىك پەن ازاماتتىقتى سالماقتاي بىلگەن عالىمدار ەدى.
– كەڭەس وداعىنا انتروپولوگتاردىڭ قانداي زالالى ءتيدى؟
– ونىڭ سىرى – سۋى تۇبىندە جاتقان قۇدىقتاي تەرەڭدە. XX عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلدارى ەۋروپانى دۇرلىكتىرگەن ادولف گيتلەر گەرمانيانىڭ بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن انتروپولوگيا عىلىمىن ساياسي ۇستانىمىنا اينالدىردى. نەمىس قوعامىنا «راسا» دەگەن («راسا» – اراب ءسوزى، باستى شىعۋ تەگىن بىلدىرەدى) ۇعىمدى كىرگىزدى. وسىنى گيتلەر سولتۇستىك ەۋروپالىقتارعا تەلىپ، ولار اقىلدى، سۇرىپتاۋدان وتكەن، سوندىقتان عالامدى بيلەۋ كەرەك دەگەن يدەيانى تۋ ەتىپ ۇستادى. سونى بىلگەن كەڭەس وكىمەتى انتروپولوگياعا تۇلكىنى كورگەن قىرعيداي شۇيلىكتى. ولار ادامنىڭ بيولوگيالىق، فيزيولوگيالىق، مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋدى قابىلدامادى. بىزگە شەتەلدىك گەنەتيكتەردى «بۋرجۋازيانىڭ يدەولوگتارى» دەپ ءاجۋالادى. سول داۋىردە عىلىمنىڭ ءار سالاسى بويىنشا جۋرنال شىعىپ تۇردى. «كەڭەس انتروپولوگياسى» دەگەن جۋرنال ءبىر رەت شىقتى دا، جابىلىپ قالدى. قىسقاسى، كەڭەس وداعىندا دا، قازىر دە انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ ماڭدايى جارقىراپ كەتە قويعان جوق.

قانىشتىڭ قامقورلىعىن كوردىم

– وسىنداي كۇردەلى عىلىمعا جۇرەكسىنبەي بەت بۇرۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
– 1952 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقيمىن. بىردە جەتىسۋ وڭىرىنە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياعا باردىم. ارحەولوگتار قورعان قازىپ، ونداعى بۇيىمداردى الادى دا، ادام سۇيەكتەرىن كەرەك ەتپەي، تاستاي سالادى. جەتەكشىدەن سۇراسام: «بىزدە ادام سۇيەگىن زەرتتەيتىن مامان جوق» دەپ قاباعى ءتۇيىلىپ جاۋاپ بەردى. سودان سۇيەكتىڭ قۇپياسىن بىلۋگە زەر سالدىم. ەكسپەديتسيادان ورالعاننان كەيىن جەلىپ وتىرىپ، الماتىداعى مەديتسينا ينستيتۋتىنداعى «قالىپتى ادام اناتومياسى» دەگەن كافەدراعا كەلدىم. ونىڭ مەڭگەرۋشىسى نۇرىش بوكەيحانوۆ دەگەن پروفەسسور ەكەن. جىلى شىراي ءبىلدىردى. مەن دە ول كىسىگە ىشتەگى تولىپ قالعان ويىمدى اقتارا جونەلدىم. «وسىلاي دا وسىلاي، ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياعا بارىپ ەدىم، ادام سۇيەكتەرىن زەرتتەيتىن مامان جوق دەيدى، مەن سول سالامەن اينالىسقىم كەلەدى» دەپ توقەتەرىن ايتىپ ەدىم، الگى پروفەسسور قۋانعانى سونداي، ورنىنان اتىپ تۇرەگەلىپ، قالبالاقتاپ: «اپىرماي، جاستاردىڭ اراسىنان دا انتروپولوگ بولام دەيتىن بالالار بار ەكەن عوي» دەپ وزىمەن-ءوزى سويلەپ، تەلەفونمەن ءبىر كىسىگە قوڭىراۋ شالدى. كوپ ۇزاماي ورىس جىگىت جەتىپ كەلدى. مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. زيالى ازامات ەكەنى بولمىسىنان بايقالىپ تۇردى. وعان بوكەيحانوۆ: «مىنا جاس انتروپولوگ بولعىسى كەلەدى» دەپ مەنى كوتەرمەلەپ قويدى. ونىڭ ءوزى دە جاس شاعىندا انتروپولوگ بولام دەپ تالپىنىپ، بىراق كەيىن وسى سالاداعى عالىمداردىڭ تۇرمەگە قامالعانىن ەستىپ، ول ويىنان اينىپ، مەديتسيناعا كەتكەندىگىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى.
ماعان قاراپ: «ساعان بارلىق جاعدايدى جاسايمىز، ستۋدەنتتەرمەن بىرگە وقيسىز» دەدى كۇلىمسىرەپ. سونىمەن، ەكى جىل مەديتسينالىق ءدارىس الىپ، ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. ءسويتىپ جۇرگەندە، تالانىما وراي، وداقتان جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن انتروپولوگيا سالاسىنا مامان دايىنداۋ كەرەك دەگەن حابار تۇسەدى. انتروپولوگ بولام دەپ جۇرگەن ماعان بۇل داڭعىل جول اشىپ بەردى. 1957 جىلى ارمان دەگەن ارعىماعىمدى جەتەكتەپ، ماسكەۋگە اتتاندىم.
– جولدامانى كىم بەردى؟
– قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆ.
– ول كىسىنى بۇرىننان تانيسىز با؟
– سىرتىنان عانا بىلەتىنمىن.
– Cودان ۇلكەن شاھارعا جول تارتتىڭىز…
– ءيا، كسرو عا ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا كەلدىم. مۇندا اتاعىنان ات ۇركەتىن انتروپولوگتار گ.دەبەتس، ۆ.بۋناك، م.گەراسيموۆ جۇمىس ىستەيدى ەكەن. بىراق وقۋعا ءتۇسۋدىڭ ءوز ەرەجەسى بار. بىردەن سۋعا قۇلاش ۇرعانداي «كۇمپ ەتە» المايسىز. الدىمەن گ.دەبەتس: «ءسىز ءۇش اي زوولوگيا ينستيتۋتىنا بارىپ، مايمىل سۇيەكتەرىن زەرتتەيسىز، ادام مەن مايمىل اراسىنداعى بايلانىستى جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك» دەپ سوعان جىبەردى. ءۇش اي تابانداپ وتىرىپ مايمىل سۇيەكتەرىن زەرتتەدىم. ءبىر كوزىم جەتكەنى – افريكالىق مايمىلدىڭ ادامعا ۇقساستىعى كوپ. ونى ەندى تاۋىستىم دەگەندە، لەنينگرادتاعى اسكەري مەديتسينالىق اكادەميانىڭ انتروپولوگيالىق بولىمىندەگى اناتوميالىق تەاتردا ءبىرىنشى پەتر زامانىنان بەرى ادام سۇيەكتەرى ساقتالعان ەكەن، سوعان بارۋعا تۋرا كەلدى. ءسويتىپ بارىپ ءبىلىمىمدى تولىقتىردىم. سوسىن 1958 جىلى اسپيرانتۋراعا قاتارلاستارىمنان وق بويى وزىپ قابىلداندىم. قىرسىقتى قاراڭىز، ەندى كوميسسيا مۇشەلەرى: «سىزگە كانديداتتىق تاقىرىپتى ءبىز بەرەمىز، قازاقستاندا ماتەريالدىق بازا جوق» دەپ توتەدەن بۇيرىق شىعاردى. ءبىزدىڭ عىلىم اكادەمياسى: «جوق، ول – ءبىزدىڭ ادام. ستيپەنديانى ءبىز تولەيمىز. تاقىرىپ قازاقستاننان بولادى» دەپ تاباندى قارسىلىق تانىتتى. راسىندا، ول كەزدە ەلىمىزدە زەرتتەيتىن ادام سۇيەكتەرى جوق ەدى. بىراق ىشىمنەن زەرتتەۋ جۇمىسىم تۋعان ەلىمنەن بولسا دەپ ويلايمىن. ءسويتىپ، ەكىۇداي بولىپ جۇرگەندە، گ.دەبەتس: «بۇگىن اكادەميانىڭ جيىنىنا قانىش ساتباەۆ كەلدى، بارىپ جولىعىپ، جاعدايىڭىزدى ايتىڭىز» دەپ قيىننان جول تاۋىپ بەردى.
– الىپ تۇلعامەن جولىقتىڭىز با؟
– قانەكەڭ «ماسكەۋ» قوناقۇيىنە ات بايلاپتى. بولمەسىنە كەلسەم، كومەكشىسى وتىر: «ءالى كەلگەن جوق، كۇتىڭىز» دەدى. قىس ايى. ءبىر كەزدە قانىش اعامىز قاتتى شارشاعانداي اياعىن سۇيرەتە باسىپ، باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. الدىنان شىعىپ سالەم بەردىم. امانداسىپ، ءجون-جوبامدى سۇرادى. ول كىسىگە ءوزىم جايلى شامالى ايتىپ، نەگىزگى ماسەلەگە كوشتىم. ەلىمىزدە انتروپولوگ-عالىم جوق ەكەندىگىن، سونداي مامان بولسام دەپ ارمانداپ جۇرگەنىمدى، قىسقاسى بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. كانديداتتىق تاقىرىبىم قازاقستاننان بولعانىن قالار ەدىم دەگەندە، قانەكەڭ: «ول ءۇشىن نە كەرەك؟» دەپ وزىمە ساۋال تاستادى. «كونە داۋىردەگى تۇرعىنداردىڭ سۇيەگى كەرەك. ولاردى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ سۇيەگىمەن سالىستىرىپ، زەرتتەۋ قاجەت» دەدىم. «تاعى نە كەرەك؟» دەپ ويلانىپ قالدى. «ەكسپەديتسياعا شىعىپ، يەسىز مۇسىلمان زيراتتارىن قازىپ، سۇيەك قورلارىن جيناسام دەيمىن» دەپ ايتقانىمدا، قانەكەڭ: «وندا جاقسى، ەكسپەديتسياعا دايىندال، ءبىر جەتىدەن كەيىن حابار بەرەمىن» دەپ شىعارىپ سالدى.
ءبىر جەتى ەمەس، ءۇش كۇننەن كەيىن ينستيتۋت ديرەكتورى سەرگەي تولستوۆ شاقىرىپ الىپ، ق.ساتباەۆتىڭ اتىنان جازىلعان: «سىزگە ەكسپەديتسياعا شىعۋعا ءۇش ايعا 12 مىڭ رۋبل، ءبىر ماشينا، ءتورت جۇمىسشى ءبولىندى» دەگەن تەلەگراممانى قولىما ۇستاتتى. قۋانىشىم قوينىما سىيماي، الماتىعا ۇشىپ كەلىپ، قۇجاتتاردى تەز رەتتەپ، ەكسپەديتسياعا جونەلدىم. ءسويتىپ، قانەكەڭنىڭ قامقورلىعىن كوردىم. سونىڭ ارقاسىندا قاڭقا سۇيەكتەر جينالدى، ول مەنىڭ ابىرويىمدى كوتەردى. ول كىسى ماعان: «ءاي، ورازاق، ءار جان يەسىنىڭ بيولوگيالىق اتا-اناسى بولادى، سەن قازاقتىڭ بيولوگيالىق اكە-شەشەسىن دالەلدە» دەپ ايتقان بولاتىن. وسى ءسوز سانامدا ءجيى جاڭعىرىپ تۇرادى. ەگەر ساتباەۆ مەنى قولداماعاندا، قازاقستاندا انتروپولوگيا عىلىمى دا، قىرىق عاسىرلىق تاريح تا، سماعۇلوۆ تا بولماس ەدى.
– ەكسپەديتسيانى قايدان باستادىڭىزدار؟
– بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ وڭىرىنەن. يەسى جوق، ۇستىنەن جول باسىپ وتكەن زيرات ەكەن. سول جەردەن 70-80 ادامنىڭ سۇيەگىن تاپتىم. ودان قارقارالى ماڭىنداعى، باياعى قوياندى جارمەڭكەسى بولعان ماڭداعى قاراسور كولىنىڭ جاعاسى مەن باياناۋىلدىڭ قاراتاس دەگەن جەرىنەن اشتان ولگەن ادامداردىڭ سۇيەگىن قازىپ الدىم.
– قانشا قاڭقا سۇيەك قازدىڭىزدار؟
– 300-دەن استام باس سۇيەك جينادىم. بىراق وسى سۇيەكتەردى ساقتايتىن ورتالىق، زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن لابوراتوريا دا، قۇرال-جابدىق تا بولمادى. سودان قاڭقا سۇيەكتەردى سانكت-پەتەربۋرگتەگى كۋنستكامەراعا وتكىزدىم.
– مولا قازىپ جۇرگەندە، جەرگىلىكتى جۇرت قارسىلىق كورسەتكەن جوق پا؟
– ونداي وقيعا بولدى. قاراسور كولىنىڭ جاعاسىنداعى ەسكى بەيىتتى قازىپ جاتقاندا، ءبىر سالت ات مىنگەن مالشى كەلىپ: «ءاي، سەن ءوزى مۇسىلمانسىڭ با، الدە جوق پا؟ مىناۋىڭدى قويماساڭ، ەرتەڭ كولىگىڭدى بەنزين قۇيىپ ورتەپ جىبەرەمىز» دەپ توبەمىزگە قامشىسىن ويناتتى. قوي، قۇرىسىن، بۇلار سولاي ىستەۋى دە مۇمكىن دەپ باياناۋىلعا كەتىپ قالدىق.
– ءCىز العاشقى بولىپ ۇلتىمىز­دىڭ ۇلى تۇلعالارى ابىلاي حان مەن ايتەكە ءبيدى زەرتتەدىڭىز ەمەس پە؟
– ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا تۇرىك اعايىندار تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. سونداعى «ابىلاي حان جەرلەنگەن-مىس» دەيتىن قابىردى مونوليت رەتىندە قازدى دا، «وسىنداعى سۇيەك شىن ابىلاي ما، الدە باسقا ما، ءسىز زەرتتەپ كورىڭىز» دەدى. قىزىم جانە ارحەولوگ مۇحتار قوجاەۆ ۇشەۋمىز سۇيەكتى قازىپ الىپ، ءتورت اي زەرتتەدىك. سۇيەكتىڭ باس قاڭقاسىندا بىردە-ءبىر ءتىس جوق. ياعني بابامىز جاسى ۇلعايىپ، 69-70 جاسىندا ومىردەن وتكەن. ورتا بويلى. سول جاق اياعىنىڭ ورتان جىلىگىنىڭ جامباسقا كىرەتىن ۇرشىق باسىنان 10-12 سم جەردەن مورت سىنعان. شاماسى، سالماعى اۋىر قارۋ تيگەن. جالپى، ادامنىڭ 50 جاسقا دەيىن سۇيەگى سىنسا، ول قايتا ءبىتىپ، سۇيەك سۇيەلى پايدا بولادى. ەلۋ جاستان كەيىن سۇيەك بىتكەنىمەن، سۇيەك سۇيەلى بولمايدى. بابامىزدا سۇيەك سۇيەلى پايدا بولعان. دەمەك، ەلۋگە دەيىن العان جاراقات. كەۋدە سۇيەگىندە پاتولوگيالىق ەرەكشەلىك بار. حاننىڭ وڭ قولى وتە قارۋلى بولعان، وعان ءبىر ادامنىڭ شاماسى كەلمەگەن. وسى قولدا بار دالەلدەردى زەرتتەۋ ءۇشىن ماسكەۋگە بارىپ، پاتشا زامانىنداعى ارحيۆ ماتەريالدارىمەن تانىستىم. ارحيۆتە ابىلاي حاننىڭ جارالانعانى تۋرالى جازىلادى. بىراق قاي جەرى ەكەنى ايتىلماعان. قىتايعا بارعانىمدا، 1940 جىلدارى توتە جازۋمەن جارىق كورگەن ابىلاي حان جايىنداعى جازبانى كوردىم. وندا بابامىزدىڭ اياعىنان جارالانعانى تۋرالى دەرەك كەلتىرەدى.
– ايتەكە بي تۋرالى ايتساڭىز.
– ايتەكە ءبيدى زەرتتەۋ ءۇشىن الدىمەن مۇراعاتتارداعى، دەرەكتەردى قاراستىردىق. ءبيدىڭ تۋىپ-وسكەن جانە قايتىس بولعان جەرى نۇراتا (ناۋاي وبلىسى) ەكەندىگى تۋرالى قۇجاتتار تابىلدى. وندا مارقۇمنىڭ نۇراتا قورىمىندا جەرلەنگەنى جايلى پارسى جازبالارىندا ايتىلعان. 2005 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا نۇراتاعا قىزىم ايناگۇل ەكەۋمىز ارنايى بارىپ، ءبيدىڭ قابىرى دەگەن جەرگە قازبا جۇمىسىن جۇرگىزدىك. بىراق بىزدەن بۇرىن بۇل قابىردى وزبەك ارحەولوگتارى قازىپتى. بابامىزدىڭ قابىرى سەيتقۇل اۋليەنىڭ ءدال شىعىس جاعىنا قويىلعان. قازبا جۇمىسى اۋا رايىنىڭ سۋىق جانە جاڭبىرلى كەزىندە ىسكە اسىرىلدى. دەگەنمەن، قابىردەگى قاڭقا سۇيەكتەر تولىق زەرتتەلىپ، ولشەنىپ، فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ، بارلىق الىنعان سۇيەكتەر ءوز ورىندارىنا قايتا جەرلەندى. بابامىز جەتپىستىڭ ماڭايىنا كەلىپ قايتىس بولعان. كارىلىك بەلگىلەرى ساقتالعان. بۇل زەرتتەۋدىڭ بارلىق قولجازباسى بار، دەمەۋشى بولسا، كىتاپ ەتىپ شىعارسام دەيمىن.

ورىس پاتشاسىمەن بىرگە تۇنەدىم

– كورنەكتى انتروپولوگ م.گەراسيموۆپەن ارالاستىڭىز، قانداي كىسى ەدى؟
– وتە باۋىرمال، اشىق-جارقىن، ازىلقوي، ادامگەرشىلىگى بيىك ازامات بولاتىن. ماعان بۇيرەگى بۇرىپ، ءىشتارتىپ ءجۇردى. بىردە وعان كريميناليستەر رەكونسترۋكتسيا جاساۋعا باس سۇيەك الىپ كەلەدى. سودان ءبىر پولكوۆنيك: «باس سۇيەكتىڭ ۇلتى قانداي ەكەنىن اجىراتىپ بەرە الاسىز با؟» دەپ سۇراق قويادى. سوعان شامدانىپ قالعان اكادەميك: «مۇمكىن ءسىز ونىڭ قانداي گۋبەرنيادان ەكەنىن سۇرارسىز. مىسالى، مەن قانداي ۇلتتىڭ وكىلىمىن. اكەم پەتەربۋرگتىڭ شوقىنعان تاتارى، انام پەتەربۋرگتىك نەمىس، سوندا مەن كىم بولامىن؟ بىراق قۇجاتىما ورىس دەپ جازىلامىن» دەپ ولاردى ۇيالتىپ تاستايدى. ءبىر قىزىعى، ايتۋلى عالىمنىڭ لابوراتورياسى جەرتولەدە ورنالاسقان ەدى. كگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرى عىلىم اكادەمياسىنا گەراسيموۆتىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىنا شەتەلدىكتەردى اپارۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعان. اكادەميكپەن شەتەلدىكتەر كەزدەسكەندە ولارعا: «مەنىڭ لابوراتوريامدا جوندەۋ جۇمىس­تارى ءجۇرىپ جاتىر، سوندىقتان مەن سىزدەردى وعان شاقىرا المايمىن» دەپ سىلتاۋ ايتادى ەكەن. كەڭەس وكىمەتى اتاقتى ادامنىڭ جەرتولەدە جۇمىس ىستەيتىندىگىنەن ۇيالىپ، كورسەتكىسى كەلمەپتى. سول جەردە قوناقۇيدە ورىن بولماي، ءبىر اپتا قوندىم. سوندا مارقۇم: «ءسىز ورىستىڭ پاتشاسى يۆان گروزنىيدىڭ سۇيەگىمەن بىرگە تۇنەيسىز» دەپ ازىلدەدى. عالىم پاتشانىڭ باس سۇيەگىنە رەكونسترۋكتسيا جاساپ جاتقان. گەراسيموۆ 1964 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىمدا مەنى قاتتى قولدادى.
– قازاق عالىمدارىنىڭ اراسىندا كىمدەرمەن جاقىن سىيلاستىڭىز؟
– قازاقستان عا تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ جۇرگەندە الكەي مارعۇلاننىڭ قول استىندا 20 جىلدان ارتىق ەڭبەك ەتتىم. 1950 جىلدارى الەكەڭ مۇحتار اۋەزوۆ، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى عالىمدارمەن بىرگە ءبىراز قۋدالاۋ كوردى. وعان «ەپوستارداعى قازاق باتىرلارىن دارىپتەدى» دەگەن ايىپ تاققان. بىردە عىلىم اكادەمياسىندا وتكەن عىلىمي كەڭەستە مەنىڭ ەڭبەگىمدى قورعاعان جالعىز الەكەڭ بولدى. «سماعۇلوۆ سەكىلدى مامان جوق، ونى ساقتاپ قالۋ قاجەت» دەپ اقتارىلىپ سويلەدى. ونىڭ زيالىلار اراسىندا: «كەڭەس وكىمەتىنىڭ تسەنزۋراسى پاتشا وكىمەتىنىڭ تسەنزۋراسىنان دا قىراعى» دەگەن ماتەلگە اينالعان ءسوزى بار.
ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەم. الەكەڭ سول قالاعا ىسساپارمەن كەلىپتى. «ورازاق، ەرتەڭ تاكسي الىپ، مەنى قازان ۆوكزالىنان الماتىعا وتىرعىزىپ جىبەر» دەپ ەسكەرتتى. ەرتەسىنە تاكسيمەن قازان ۆوكزالىنا جەتتىك. ءبىزدى كورگەن جۇك تاسۋشىلار جۇگىرىپ كەلىپ: «سىزدەر قانداي پويىزعا مىنەسىزدەر؟» دەپ سۇرادى. ءبىز «الماتى» دەپ ەدىك: «ول تاڭەرتەڭ كەتىپ قالعان» دەپ كۇلىپ جىبەردى. سويتسەك، الەكەڭ ەرتە جۇرەتىن پويىزدى كەشكە تامان دەپ شاتاستىرعان. سودان ۆوكزال باستىعىنا باردىم. ەر كىسى. الەكەڭ اناداي جەردە تۇر. «انا كىسى ۇلكەن اكادەميك. كۇنى بويى جينالىستا بولىپ، كەشىگىپ قالدى. ءبىزدىڭ پويىز ورتا جولدا كەتىپ بارادى، ەندى نە ىستەيمىز؟» دەپ ءجون سۇرادىم. الەكەڭنىڭ ءوزى دە كوز سۇيسىنەتىن تۇلعا ەدى عوي. شاش قانداي، ەكى جاعىندا دۋدىراپ تۇرعان. سونى كورگەن ۆوكزال باستىعى: «قانداي كەلبەتتى عالىم!» دەپ تامسانىپ قاراپ، «قازىر الماتىعا قوسىمشا پويىز جۇرەدى، سوعان وتىرعىزۋعا كومەكتەسەيىن» دەپ قولما-قول شەشىپ بەردى. سولاي اعامنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراعام.
تاريحشىلار ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەك سۇلەيمەنوۆپەن دە سىيلاستىم. بەكپەن ينستيتۋتتا بىرگە جۇمىس ىستەدىك، ايەلى ورىس بولاتىن. بەكتى 25 جىلعا سوتتاپ، ايەلى ونى شىعارىپ سالۋعا كەلىپ، قولىنداعى تۇيىنشەگىن بەرەم دەگەندە اسكەريلەر قولىن قاعىپ جىبەرىپ، ابايسىزدا پويىز استىنا قۇلاپ ءولدى. بەك قاپاستان بوساپ كەلگەننەن كەيىن ونىڭ سىڭلىسىنە ۇيلەندى. اكادەميك سالىق زيمانوۆپەن دە جاقىن ارالاستىم، قيىن-قىستاۋ كۇندەرى جانىمدا ءجۇردى.
– ول نە قيىنشىلىق؟
– 1977 جىلى باسپادان شىققان جاڭا كىتابىم ورتالىق كوميتەتكە ۇناماي قالىپ، ورتەلدى. ونى كىمدەر ۇيىمداستىرعانىن ءىشىم سەزەدى. تۇرمەگە دە قامايمىز دەپ قىر كورسەتتى. ايتەۋىر، شەتەلدىك عالىمدار حالىقارالىق راديودان مەنى قورعاپ سويلەپ، ءبىر دۇربەلەڭنەن قۇتقارىپ قالدى. دەگەنمەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ون جىل بويى باسقان ءىزىمدى اڭدىپ، كوزىنەن تاسا قىلمادى. ءبىر عاجابى، وسى جاعداي تۋرالى كەزىندە ەل باسقارعان دىنمۇحاممتسەد قوناەۆ ءوز ەستەلىگىندە: «گ.كولبين انتروپولوگ سماعۇلوۆ­تىڭ كىتابىن تاراتپاي، ورتەپ جىبەردى» دەپ جازعانىن وقىدىم. بىراق بۇل وقيعا قوناەۆتىڭ تۇسىندا بولدى، ول ونى كولبيننەن كورىپتى. سوندا مەنى قۋدالاعانى تۋرالى دەرەكتى ول كىسى بىلمەگەن، بىلسە جازباس ەدى عوي.
– جيناعىڭىز كەيىن جارىق كورگەن جوق پا؟
– جوق.
– سەبەپ؟
– بيولوگيا مەن تەحنيكا سالاسى بويىنشا شىققان كىتاپتىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسى – 10 جىل. ون جىلدان كەيىن بيبليوگرافيالىق انىقتاما بولىپ قالادى. ودان بەرى 40 جىل ءوتتى. قازىر جاريالاسام، شەتەلدىك عالىمدار: «سماعۇلوۆ ءالى قىرىق جىلعى دەڭگەيدە ءجۇر ەكەن عوي» دەپ ايتاتىنى كادىك.
– كولبين نەگە قۋدالادى؟
– Cونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ماعان «قوناەۆتىڭ تەورەتيگى» دەگەن جالا جاپتى. شىندىعىندا، دىنمۇحامەد احمەتۇلىمەن پىكىرلەسپەك تۇگىل، وڭاشا سالەم بەرىپ قولىن الىپ كورگەن ەمەسپىن. اقتوبەدە ەكسپەديتسيادا جۇرسەم، سول جەرگە وبلىستىڭ اتقامىنەرلەرى كەلىپ: «ءسىزدىڭ عىلىمىڭىز پارتيا يدەولوگياسىنا قايشى، 24 ساعات ىشىندە وبلىس تەرريتورياسىن بوساتۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىز» دەپ جان القىمنان الدى.سودان الماتىعا كەلىپ، گەننادي كولبينگە قارسى التى بەت جاۋاپ جازدىم. كولبيننىڭ اتى-ءجونىن جازبايمىن دەپ 4 ماشينيست تۇرا قاشتى. امالسىزدان، ليتۆاداعى عالىم-ارىپتەستەرىمە حابارلاسىپ، سولارعا ۇشىپ بارىپ، ميحايل گورباچەۆتىڭ اتىنا حات جىبەردىم. ءلام دەگەن جاۋاپ كەلمەدى. ەكى ايدان كەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ باسشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ شاقىرىپ الىپ: «ەشنارسەگە الاڭداماڭىز، جۇمىسىڭىزدى ىستەي بەرىڭىز» دەپ الاي-دۇلەي بولعان كوڭىلىمدى باستى.
– اكە، 88-گە اياق باسىپ وتىرسىز. ومىرىڭىزدە اڭسايتىن، ساعىناتىن ساتتەرىڭىز بار ما؟
– اينالايىن، جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى شەرىمدى قوزعاپ جىبەردىڭ-اۋ. كەڭەس وداعىنىڭ قولدان جاساعان زۇلماتىنان حالقىمىز قىناداي قىرىلدى. اسىرەسە، وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىقتى ويلاسام، جانىم تۇرشىگەدى. مەن سول اپاتتان كەزدەيسوق امان قالعان بالامىن. انام اشتىقتان بۇراتىلىپ ءولىپ جاتقاندا، ءبىر كۇن بويى قوينىندا جاتىپ، ەمشەگىن ەمىپپىن. كورشى رەسەيگە ازىق ىزدەپ كەتكەن اكەم كەلىپ، اجالدان الىپ قالىپتى. اكەم ۇزاق جاساپ، 99 جاسىندا قايتىس بولدى. سەڭگىرلى سەكسەننەن اسسام دا، اناسى بار ادامدارعا قىزىعىپ قارايمىن. مەيىرىمىگە قانباي وسكەندىكتەن، انانىڭ جىلۋىن اڭساپ، كوڭىلىم ولقىسىنىپ تۇرادى. قايتەمىز ەندى، ماڭدايعا جازعاندى كورىپ، ءومىردىڭ بيىك-بيىك بەلەسىنەن اسىپ كەلەمىز. قۇداي ماعان قازاقتىڭ قىرىق عاسىرلىق تاريحىن جازۋعا عۇمىر بەردى دەپ ويلايمىن.
– تاعىلىمدى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!


سۇحباتتاسقان 
ازامات ەسەنجول

پىكىرلەر