شىڭعىس حان جۇرگىزگەن مەملەكەت رەفورماسىنىڭ باستى شارالارىنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىڭ باس ادىلەتشىسىن (ادىلەت ءمينيسترىن) تاعايىنداۋ بولدى. شىڭعىس حان موڭعول مەملەكەتىنىڭ العاشقى باس ادىلەتشىسى (دەەد زارگاچ) ەتىپ ءوزىنىڭ "التىنشى ءىنىسى"[1] شيحيحۋتۋگتى تاعايىنداعاندا وعان:
"مەملەكەتتىڭ مەنشىگىن جونگە سالىپ، داۋ-دامايلاردى رەتتەپ، ول تۋرالى كوك داپتەرگە جازىپ وتىرۋىڭ شارت، شيحيحۋتۋگتىڭ مەنىمەن كەلىسىپ شەشىپ، اققاعازعا كوك سيامەن تۇسىرگەن حاتتامالارىن (جارلىق زاڭدارىن، - ز.ق.) ۇرپاقتان ۇرپاققا دەيىن ەشكىم بۇزبايتىن بولسىن" [2] دەپ جارلىق بەرگەن ەكەن.
شىڭعىس حان جارلىعىمەن شيحيحۋتۋگ بەلگىلەگەن "كوك داپتەر" كەيىن الەم تاريحىندا "مونگولىن يح زاساگ حۋل" ("مونگولسكايا ۆەليكايا ياسا" نەمەسە "ۇلى جاساق" ("زاساگ" - "بيلىك", "وكىمەت" دەگەن ماعىنا بەرەتىن تۋنگۋس-موڭعول ءسوزى)) دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا "كوك داپتەر" 1210, 1229 جىلدارى شاقىرىلعان ۇلى قۇرىلتايدا تولىقتىرىلىپ، ودان ءارى دە جالعاسىپ وتىرعان. بىراق ازىرگە دەيىن كوك داپتەردىڭ ءتۇپ نۇسقاى تابىلعان جوق.
ءبىزدىڭ ءبىرىنشى بولجامىمىز بويىنشا، "كوك داپتەر" موڭعول يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى حۋبيلاي قۇرعان يۋان پاتشالىعى ورداسىندا ساقتالۋى مۇمكىن. بىراق قىتايدى بيلەگەن موڭعول اۋلەتىنىڭ سوڭعى حانى توگوونتومور 1368 جىلى بەيجيڭنەن (پەكين) قۋىلعاندا قاعان ورداسى ورتەنگەن ەدى. قىتايلار 1372, 1380, 1381, 1392, 1410, 1414 جىلدارى موڭعول دەرجاۆاسىنىڭ بۇرىنعى استاناسى قاراقورىمدى التى مارتە وت-جالىنعا ورادى. سوندىقتان "كوك داپتەر" نە وسى ويرانداردىڭ بىرىندە ورتەندى، نەمەسە قىتاي ءارحيۆىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ءالى دە بۇيىعىپ جاتۋى ىقتيمال دەپ ويلايمىز.
ەكىنشى بولجام. "ۇلى جاساقتا" بۇل زاڭنىڭ ورىندالۋىن باقىلاپ وتىرۋ ۇلىم شاعاتايعا تاپسىرىلسىن دەلىنەتىن باپ بار. ونىڭ ۇستىنە ءبىر جاعىنان حۋبيلاي، ەكىنشى جاعىنان اريگ-بوك، حايدۋ ارالىق جاۋگەرشىلىك كەزىندە اريگ-بوك حايدۋدىڭ كومەگىمەن قاراقورىم ورداسىنداعى باستى قۇجاتتاردى ول كەزدە حايدۋ بيلىگىندەگى ىلە، جەتىسۋعا وزىمەن بىرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. اكەسىنىڭ جۇكتەگەن زاڭدى مىندەتىن ورىنداۋ ءۇشىن دە «ۇلى جاساق»-تىڭ ءتۇپ نۇسقاسى نەمەسە ءبىر نۇسقاسى شاعاتاي اۋلەتىنە ساقتالۋى شارتتى ماسەلە. سوندىقتان ۇلى زاڭنىڭ ءبىر نۇسقاسى ورتالىق ازيانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ساقتالىپ جاتۋى دا عاجاب ەمەس.
"ۇلى جاساق" زاڭىنىڭ ءوز ءتۇپ نۇسقاسى تابىلماعانىمەن عالىمدار ونى "موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى", "چينگيس حاانى بيلەگ سۋرگاال", راشيد اد-ءديننىڭ "جىلنامالار جيناعى" جانە ا.جۋۆەينيدىڭ "الەمدى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحى", ماركو پولونىڭ مالىمەتتەرى ارقىلى زەرتتەپ نەگىزگى سىرىن تام-تۇمداپ شەشە الدى. قىتاي عالىمى لي زۋفين "شىڭعىس حاننىڭ جاڭا ءومىربايانى" اتتى ەڭبەگىندە، ۇلى جاساقتى سەگىز بولىمگە جىكتەپ كورسەتەدى. ونىڭ جىكتەۋى بويىنشا "ۇلى جاساق": 1) جالپى ەرەجەلەر، 2) حالىقارالىق قاتىناستار زاڭى، 3) ۇكىمەت جانە قارۋلى كۇشتەر تۋرالى زاڭ، 4) قىلمىستىق زاڭ، 5) اسكەر تۋرالى زاڭ، 6) ازاماتتىق زاڭ، 7) ساۋدا تۋرالى زااڭ، 8) ادەتتەگى تىيىم ەرەجەلەرىنەن قۇرالادى. قىتايلىق موڭعول عالىمى ب.سايشاالدىڭ "ۇلى جاساقتى" مۇشەلەپ تالداۋ لوگيكاسى ودان دا تەرەڭىرەك. ول ۇلى زاڭدى كونستيتۋتسيالىق 3 باپ، قاعان بيلىگى تۋرالى 4 باپ، اسكەر جانە سوعىس تۋرالى 14 باپ، ازاماتتىق زاڭعا ءتان 8 باپ، توتەنشە زاڭدىق 1 باپ، حالىقارالىق قاتىناس جايلى 4 باپ، قاراجات تۋرالى 5 باپ، ساۋدا-ساتتىق تۋرالى 2 باپ، جول جانە قاتىناس تۋرالى 2 باپ، ءدىني نانىم تۋرالى 3 باپ، وتباسى جايلى 2 باپ، قىلمىس زاڭى 7 باپ، بارلىعى 6 ءبولىم 54 باپتان تۇرادى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ال شىڭعىس حاننىڭ اتامەكەنىندەگى ءتول موڭعول عالىمدارى لي زۋ ءفيننىڭ ادەتتەگى تىيىم ەرەجەلەرىن ازاماتتىق زاڭ ەرەجەلەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى دەپ ەسەپتەپ ۇلى جاساقتى جەتى توپتاماعا بولەدى.
قالاي دەگەنمەن "ۇلى جاساق"ورتاعاسىرلىق ۋنيۆەرسالدىق زاڭ ءرولىن اتقاردى. ويتكەنى قازىرگى دەموكراتيالىق قوعام ومىرىندە تاراپتىق ءرول اتقاراتىن بارلىق ەرەجەلەر ۇلى جاساقتا جيناقتالعان. "ۇلى جاساق" تەك شىڭعىس حاننىڭ اۋزىنان شىعىپ شيحيحۋتۋگتىڭ قولىمەن جازىلعان جاڭا تۋىندى ەمەس، ول ەجەلدەن موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن تۇركى، تۋنگۋس، موڭعولدىق مەملەكەتتەر تۇسىندا ومىرگە كەلگەن ەجەلگى زاڭدىق ەرەجەلەردىڭ ەڭ ءبىر سىنالعان ەلەمەنتتەرىنىڭ جيناعى بولىپ تابىلادى. مىسالى "ۇلى جاساقتا" حان، قاعاندار قۇرىلتاي ارقىلى مۇراگەرلىك جولمەن سايلاناتىن، "ەر ادام باسىن ەلىن قورعاۋعا ارقاشان دايىن تۇرۋعا مىندەتتەيتىن" حۇن-تۇركى زامانىنان قالعان ۇردىستەر سول كۇيىندە ەنگىزىلدى. "ۇلى جاساقتىڭ" "حان جانە مەملەكەت بيلىگى تۋرالى" بابىندا "حاندار ەل، ايماق جانە اۋلەتتىڭ وكىلدەرى قاتىسقان قۇرىلتايدان سايلانادى. بۇل ەل ايماق حانى جانە مەملەكەت قاعانىنىڭ قاي-قايسىسىنا قاتىستى[3] دەپ كورسەتكەن. ۇلى جاساقتاعى "15 تەن 60 جاسقا دەيىنگى ءاربىر ەر ادام اسكەري بورىشىن اتقارۋعا مىندەتتى" دەگەن باپ موڭعول مەملەكەتىنىڭ اسكەري-بيۋروكراتيالىق سىر-سيپاتىن كورسەتەدى.
"ۇلى جاساقتىڭ" "جايىلىم جەر" تۋرالى بابى ەجەلگى كيدان زاڭدارىن ەسكە تۇسىرەدى. كوك داپتەرگە تۇسكەن ءبىر جارلىقتا "اڭ، قۇستىڭ ءوسىپ-ءونۋ توقسانى مەزگىلىندە ولاردى رۇحساتسىز اۋلاۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنادى"[4]دەپ كورسەتكەن. ال "ۇلى جاساقتاعى" "كوشكەن جۇرتتىڭ وشاق ورنىنا جانە وزەن سۋعا ءزار سىندىرۋعا تىيىم سالاتىن" ەرەجەسى تۇرىكتەردەن قالعان ەتيكالىق سالت. ەجەلگى زاڭنىڭ بۇل ەرەجەسى كەيىن مۇسىلمان ءدىني ەرەجەلەرىمەن ۇشتاسىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا مورالدىق داستۇرگە اينالدى. مىسالى قازىر قازاق حالقىندا "ادىلەتسىزگە ەرگەن سۋعا سيەدى (جاماندىققا بارادى)" دەگەن ماتەل بار.
تۇركىلەردەن كەلە جاتقان قىلمىستىق زاڭنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرى "ۇلى جاساقتا" ءوز جالعاسىن تاپتى. "حان جانە ەلىن ءدىنىن، سالت-ساناسىن ساتقاندار، باسقانىڭ نەكەلى زايىبىنا قول سالعاندارعا انت ۇرسىن ايتىپ، باسىن الاتىن" ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ قىلمىستىق ەرەجەلەرى "ۇلى جاساقتا": "كىسى ولتىرگەندەر، ساتىلعان قۇلدار، ەركەكپەن ەركەك ارا جىنىستىق قاتىناس جاساعاندر (gomosexualist), قارا باسىن قورعاپ سوعىس الاڭىن تاستاپ كەتكەندەردىڭ باسى الىنسىن" دەگەن جاڭا ەرەجەلەرمەن تولىقتىرىلدى.
"ۇلى جاساققا" ساۋدا-ساتتىق تۋرالى جاڭا ەرەجە ەنگىزىلدى. وندا بىلاي دەپ كورسەتكەن: "ساۋداگەرلەردى جان-جاقتى قورعاۋ كەرەك. ولار العاش رەت ۇتىلسا كومەكتەسۋ، ەكىنشى رەت ۇتىلسا ۇتىلعانىن تولەتۋ، ءۇشىنشى رەت ۇتىلسا باسى الىنسىن" دەپ كورسەتكەن. ويتكەنى شىڭعىس حاننىڭ اينالاسىنداعىلار ۇكىمەتتىڭ قاراجات قويماسى تابىستان قۇرالاتىنىن سول كەزدە-اق سەزگەن.
"ۇلى جاساق"-تا كورسەتىلۋى بويىنشا ء"دىن باسىلارى جانە ولاردىڭ ۇمبەتتەرى (نەمەسە ءدىني قاۋىم) ادەتتەگى جانە كەدەندىك ءتۇرلى سالىق تولەمىنەن ازات ەتىلگەن". ۇلى جاساقتاعى "ەلشى، جاۋشىلارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلۋى شارت، ولاردىڭ ابىرويىن اياققا باسۋعا تىيىم سالىنادى". جاسى ۇلكەندەردى سىيلاپ، السىزدەرگە قول ۇشىڭدى بەر اسىرەسە "وقىمىستىلار جانە وقىپ ۇيرەنۋدى ءپىر تۇتقاندارعا (بياتسالگاگچيد) ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋ" تۋرالى باپتار ەلدىڭ وسەتىندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى.
"ۇلى جاساق" زاڭىندا "موڭعول ۇلىسى قاعان بيلىگىنە الەمدى باس ۇرعىزعان مەملەكەت بولىپ تابىلادى" دەپ كورسەتەدى. موڭعولدار ۇلى جاساقتا اتاپ كورسەتكەندەيىن دۇنيەنىڭ تەڭ جارتىسىنا يەلىك ەتكەن ۇلى دەرجاۆا قۇردى. "ۇلى جاساق" زاڭى موڭعولدار بيلىك جۇرگىزگەن بارلىق ولكەدە بىركەلكى قولدانىلدى. ءسويتىپ "موڭعولدىڭ ۇلى جاساعى" جالپى دالا زاڭىنا اينالدى.
شىڭعىس حان ىنىلەرىمەن ۇلدارىن يەلىك قۇرعان شەت ايماقتارعا اتتاندىراردا ۇلى وردادا قالىپتاسقان سالتتى قايدا دا بولسىن بۇلجىتپاي ورىندالۋىن تالاپ ەتتى[5].
شىنىمەن موڭعول يمپەرياسى قانشاما ىشكى قايشىلىقتارعا تولى بولعانىمەن ء"بورى ارىعىن بىلدىرمەي" 1368 جىلعا دەيىن 140-150 جىل سالتانات قۇردى. ال جوشى-قىپشاق دەرجاۆاسى 260 جىل (1225-1490 جج.) سالتانات قۇرىپ ءوز تۇعىرىنان ۇلتتىق سەگىز مەملەكەت تۇلەتىپ ۇشىرادى. يرانداعى ەل-حاندار اۋلەتى 120 جىل بيلىك قۇردى. وسى ۋاقىتتارعا دەيىن قايدا بولماسىن شىڭعىس اۋلەتى قۇرعان وردالاردا "ۇلى جاساق" زاڭ ەرەجەلەرى ۇستەمدىك ەتىپ ەل اراسىندا تىنىشتىق ورناعان ەدى. وسىعان بايلانىستى مۇسىلمان جيھانگەرى ابىلعازىنىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن كەلتىرگىم كەلەدى. ول بىلاي دەگەن ەكەن: "شىڭعىس حان تۇسىندا بۇل ەلدە، يران مەن تۇران اراسىندا شىنايى تىنىشتىق ورنادى. وسى ارالىقتا توبەڭە التىن قويىپ تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن جۇرسەڭ دە ەشقانداي قاۋىپ جوق ەدى".
يمپەريا قۇلاعان سوڭعى ۋاقىتتا دا شىڭعىس حان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزىپ كەلگەن ەلدەردە "ۇلى جاساق" زاڭ ەرەجەلەرى جازىلماعان زاڭ، سالت ەرەجەلەرى رەتىندە قولدانىستا بولدى. امەركاندىق پروفەسسور مارتا سكوتت "موڭعول بيلىگىنىڭ ەڭ ۇزاق جالعاسقان بەلگىسى موڭعولدار جاساعان ياسا زاڭى قازاقتار اراسىندا ءداستۇرلى زاڭ جۇيەسى ەتىلىپ قابىلداعانى بولدى" دەيدى (Olcott Marta B.، The Kazakhs Institution press, Stan ford. USA. 1987, p.6) .
بىراق ۋاقىت وتە كەلە يمپەريا زاڭىنىڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرى جەرگىلىكتى تۇرمىس زاڭ ەرەجەلەرىمەن قايشىلىققا ۇشىرادى. مىسالى "ۇلى جاساق" بويىنشا "اسپاندا ءتاڭىر ءبىر، جەردە قاعان ءبىر", "سوعىس ولجاسىنىڭ نەگىزگى بولەگى" جانە "يەلىگىندەگى جۇرتتان الىناتىن سالىق ورتالىققا جولدانادى" دەگەن سياقتى كوپ تەگەن ەرەجەلەر ءحىۇ عاسىر سوڭىندا قالىپتاسقان جاعدايعا ساي كەلمەدى. "ۇلى جاساق" بويىنشا "موڭعول بيلىگىنە وتكەن قاۋىم تەك اسكەري-كوشپەندى جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس" ەدى. بۇل سالت التىن وردانىڭ حانى بەرەكە، اق وردانىڭ حانى مۇباراكقوجا، يراننىڭ ەل-حانى گازاننىڭ تۇسىندا-اق قولدانىستان شىعا باستادى. جاڭادان ۇلتتار، ۇلىستار بوي كوتەردى. اتالعان جاعداي يمپەريا قۇلاماي تۇرىپ-اق "ۇلى جاساقتى" رەفورماتسيالاۋدى تالاپ ەتتى. بۇل ءۇردىس يمپەريانىڭ ۇلى قاعانى حۋبيلاي (1266 ج.) جانە يراندى بيلەگەن گازان حاننىڭ (1304 ج.) كەزىنەن باستالدى. راشيداد-ءديننىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، گازان حانەل ومىرىنە، مەملەكەت ءۇردىس-سالتىنا قىرىقتان استام جاڭا ەلەمەنتتەر قوسىپتى. بۇل تاريحتا "گازان حان رەفورماسى" دەپ اتالادى.
قىپشاق جانە ورىس كنيازدىقتارىنا بيلىك ەتكەن بەرح (بەرەكە) حاننىڭ مەملەكەتتىك رەفورماسىنىڭ دا وزىندىك سيپاتى بار. بەرەكەحان 1260 جىلداردان-اق بەجيندەگى حۋبيلاي بيلىگىنەن باس تارتتى. ەدىل بويىنداعى قالالاردىڭ تابانىن قالاتىپ وندا ساۋدا جانە قولونەر ورتالىقتارىن سالعىزدى. ەلدىڭ ەكىنشى استاناسى بەرح-ساراي قالاسىن تۇرعىزدىرادى…
بەرح حاننىڭ تۇسىندا 1257 جىلى سالىق رەفورماسى قولعا الىندى. وسى ماقساتپەن التىن وردا بيلىگىندەگى جەرلەر دە ادام ساناعى جۇرگىزىلدى.
التىن ورداداعىلار مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداۋىنا بايلانىستى "ۇلى جاساق" زاڭىنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرى مۇسىلماندىق سالت،ەرەجەلەرىمەن تولىقتىرىلدى. ءسويتىپ جوشى-قىپشاق ۇلىسىن بيلەگەن ءاربىر حان زاڭدىق رەفورماعا وزىندىك جاڭالىقتارىن قوستى.
التىن وردا زامانىنىڭ وزىندە "ۇلى جاساق" يدەولوگياسىن ەگىزىندە وزبەك حاننىڭ، ەدىگە ءبيدىڭ نيزام جۇيەلەرى قابىلداندى. قازاق ورداسىندا قاسىم حاننىڭ "قاسقا جولى", ەسىمحاننىڭ "ەسكى جولى" دەپ اتالعان ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر-سالتەر ەجەلەرى ومىرگە كەلدى.
تاۋكە حان بيلىك قۇرعانح ءۇىى عاسىردىڭ سوڭى ءحۇىىى عاسىردىڭ باسى قازاق مەملەكەتى ءۇشىن اسا اۋىر كەزەڭ بولدى. بۇل جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
جوڭعار بيلەۋشىلەرى 1640 جىلىتارباعاتايدا جالپى موڭعول اۋلەتىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىن شاقىردى. جيىنعا حالحا، ويرات، حوشۋد، ءحوحنۋر موڭعولدارى جانە ەدىل تورگۋدتارىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى 28 ءىرى نويان دارى قاتىستى[6].
جيىنعا قاتىسۋشىلار بۇرىنعى شاعاتاي ۇلىسى، موعولستان تەرريتورياسىن كۇشپەن بىرىكتىرۋ ارقىلى بۇرىنعى "موڭعول يمپەرياسىن قايتا ءتىرىلتۋ" تۋرالى ويراتتاردىڭ پىكىر تالابىن قولداپ موڭعول تاريحىندا №2 "ۇلى جارعى" اتانعان "موڭعول - ويرات زاڭى" نەمەسە ء"دوچين، ءدورۆون حوەرىن يح تسااز" ("قىرىق جانە تورتتىكتىڭ ۇلى جازاسى") دەپ اتالاتىن جاڭا زاڭ قابىلدادى.
اتالمىش زاڭ: 1) ويرات-موڭعول فەودالدارىنىڭ ىشكى الاۋىزدىعىن جويىپ، ەلدىڭ ىشكى قاتىناستارىن رەتتەۋگە ارنالسا، 2) بۇرىن شاعاتاي، موعولستان بيلىگىندە بولعان جۇرتتاردى كۇشپەن بىرىكتىرۋ ارقىلى شىعىستان كەلە جاتقان ءزورچيد ء(شۇرشىت) شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋدى كوزدەگەن ەدى. وسى ماقساتپەن گالدان حان باسشىلىعىنداعى ويراتتار 1678 جىلدان تۇركىستان، تۋرفان، قاشقاردا بيلىك قۇرىپ، ودان ءارى شۋ اسىپ سايرامعا شابۋىل جاسادى. اتالعان شابۋىل تاۋكە حاننىڭ تۇسىنا تاپ بولدى. ويراتتار باسىپ العان ەلدى مەكەندەردە "موڭعول-ويراتتىڭ ۇلى زاڭىننىڭ" بۇل جىتپاي ورىندالۋىن تالاپ ەتتى. قازاق حاندىعى ءۇشىن القىمنان العان جاۋعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ەلدىڭ ىشكى قاتىناستارىن رەتتەپ انا قويماي بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ، قارسىلاسىنىڭ الدىندا ءوز ەلدىگىن تانىتۋ قاجەتتىگى تۋدى. مىنە تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسى" وسى ماقساتتىڭ تۋىندىسى. بۇل تۋرالى گ.سپاسسكي "جەتى جارعى" 1670 جىلداردىڭ تۋىندىسى جانە ول قازاقتىڭ تاۋكە حانىنىڭ ويرات قونتايشىسى گالداننىڭ زاڭدىق ىنتا شارتىنا قارسىلىق شاراسى ەدى" – دەپ جازادى. بۇل ءسوز جوق قولداۋعا تۇراتىن پىكىر. ءوزى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن تاۋكەحان ەلگە ورتاق زاڭ جاساۋ ءۇشىن ەجەلگى تۇركىلەردەن بەرى جالعاسىپ جانە شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا كەمەلدەنگەن زاڭدىق ءۇردىستى قولدانباۋى مۇمكىن ەمەس. قالىپتاسقان جۇيە بويىنشا جالپىعا ءتان زاڭ قابىلداۋ حان سايلاۋمەن تەپە-تەڭ وقيعا ەدى. ا.لەۆشين،گ.سپاسسكي جانە كەيبىر قازاق تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋى بويىنشا قازاقتىڭ "جەتى جارعىسى" دا "ۇلى جاساق" جانە "ويرات-موڭعولدىڭ ۇلى جازاسى" سياقتى اكىمشىلىك، ازاماتتىق، قىلمىستىق، سالىقتىق جانە ءدىن توڭىرەگىندەگى قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭ توپتاماسى بولىپ تابىلادى. دالا زاڭىنىڭ ازىرگە بەلگىلى بولىپ وتىرعان 34 تارماعىنا تالداۋ جاساپ كورسەك ونىڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرى شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جاساعىمەن ءدوپ كەلەدى. جەتى جارعىنىڭ زاڭدىق فورمۋلاسىندا "ۇلى جاساقتىڭ" قۇرامىنا ۇقساس. "ۇلى جاساق" قوعام ءومىرىنىڭ قۇرامداس جەتى ءتۇرلى قاتىناسىن رەتتەسە "جەتى جارعى" دا ءىس جۇزىندە "جەتى داۋدى" رەتتەۋگە باعىتتالعان. ولارعا جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، بارىمتا، ايىپ-جازا، الىم-سالىق جانە حالىقتىڭ مەملەكەت الدىنداعى ازاماتتىق مىندەتتەرى تىڭعىلىقتى العان. ەندى وسى توڭىرەگىندە سالىستىرمالى تۇردە بىرەر تالداۋ جاساپ كورەلىك.
عالىمداردىڭ سارالاۋىنان ءوتىپ جىكتەلگەن "ۇلى جاساق" زاڭىنىڭ ءى-بابىندا قاعان تاڭبا-ءمورى جانە قاعاننىڭ مارتەبەسىن رەتتەيدى. ال "جەتى جارعىدا" ءاربىر تايپانىڭ وزىندىك تاڭبا-ءمورى بولادى. مال-مۇلىك كىمنىڭ بيلىگىندە ەكەندىگى تاڭبا-مورەر ايقىندايدى[7] - دەپ كورسەتكەن. "جەتى جارعىنى" زەرتتەگەندەردىڭ ەڭبەگىندە قازاقتىڭ ەل تاڭباسى تۋرالى ايتىلمايدى. بىراق ءاربىر كىشى حاندىقتاردىڭ تاڭبا-ءمورى بولاتۇرا باس بيلەۋشىنىڭ (حاننىڭ) تاڭبا-ءمورىبولماۋى مۇمكىن ەمەس. تاڭبا-ءمور بولعان، ول "تورەتاڭبا" دەپ اتالعان. تاڭبا-ءموردىڭ "تورە" اتالۋىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. جوشى ۇلىسى اق وردادان باستاپ قازاق حان ورداسىنىڭ تۋىن كوتەرگەندەر شىڭعى سحان-جوشى حان اۋلەتىنەن تارايتىن ۇرپاق. بۇل اۋلەتتىڭ قازاق تىلىندەگى اتاۋى-تورە. "تورە" (tore) - تۋنگۋس-موڭعول ءسوزى، قازاقشا "وكىمەت" نەمەسە "بيلىك جۇرگىزۋشى" دەگەن ماعىنا بەرەدى. "تورەتاڭبا" دەگەنىمىز "وكىمەت تاڭباسى", "بيلەۋشىنىڭ تاڭبا-ءمورى" دەگەن ءوز.
ابىلاي حان ورداسىنىڭ قىتاي (چين) جانە رەسەيگە جولداعان حاتتارىندا حاننىڭ بارماق باسىنداي ورنەكتى تاڭبا-ءمورى باسىلعان[8]. ورىستىڭ پاتشالىق ۇكىمەتى 1822, 1824 جىلدارى قازاق حاندىعىن كۇشپەن جويعانعا دەيىن قازاق حاندارى قولىنان تورە تاڭباسى تۇسكەن ەمەس. كەيىن كەنەسارى حان قايتا جاڭعىرتتى.
"ۇلى جاساقتىڭ" ەكىنشى بابىندا "حان اۋلەتى جانە قاعاننىڭ تاعايىنداعان، قولىنا تاڭبا-ءمور ۇستاعان رەسمي دامدارىنىڭ بيلىگىنە باعىنباعان، وعان قارسى بولعانداردىڭ باسى الىنسىن"[9]دەلىنگەن. وسىمەن ساباقتاس باپ "جەتى جارعىدا" دا كەزدەسەدى. وندا "سۇلتان نەمەسە قوجانى ولتىرسە جەتى ادامنىڭ قۇنى تولەنەيدى. ءتىل تيگىزسە ءبىر توعىز[10]، ال ەگەر قول جۇمساسا توعىز ءۇش قايتارىلىپ تولەنەدى[11] دەلىنگەن. بۇلاردىڭقاي-قايسىسى ءوز زامانىندا فەودالدىق بيلىك جۇيەسىن بەكەمدەۋگە ارنالعان ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن ۇقساس ەرەجەلەر.
"ۇلى جاساقتىڭ" ءىۇ بابىندا "قاعان مۇراگەرلىكپەن جالپى قۇرىلتايدان سايلانادى، ۇلىس ەل (ايماق) بيلەۋشىلەرىدە ايماقتىق كىشى قۇرىلتايدا سايلانادى"[12] دەپ كورسەتكەن. قازاق حاندىعى تۇسىندا بۇل سالت وزگەرگەن جوق. تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسىندا" "جالپى حالىقتىق (مەملەكەتتىك، - ز.ق.) ىستەردى قاراۋ ءۇشىن حاننىڭ ءوزى باستاپ بارلىقس ۇلتاندار، تايپا باسشىلارى ەل ورتالىعىنداعى بەلگىلەنگەن مەكەندە ءاربىر كۇز سايىن جينالاتىن بولسىن[13]د ەلىنگەن. مۇنداي جيىنداردا ەل حانى، ءجۇز حانىن سايلاۋ، جورىققا اتتانۋ، زاڭ قابىلداۋ سياقتى ءىرى-ءىرى ماسەلەلەردى كەلىسىپ شەشەتىن بولعان. وسىنداي جيىننىڭ ءبىرى 1670 جىلى "جەتى جارعىنى قابىلداۋ ءۇشىن" سىر بويىنداعى "كۇل توبەنىڭ بويىندا وتكەن كۇندە جيىن" (نەمەسە ۇزاققا سوزىلعان، - ز.ق.) دەسەك، ەندى ءبىرى ورداباسىندا ءدۇيىم ازاقتىڭ باسىن قوسقان ۇلىجيىن بولسا كەرەك. قازاق حاندىعىندا مۇنداي جيىندار اىرەسە جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ءجيى ءوتىپ تۇرعان، دالا ومىرىندە قۇرىلتاي شىنايى ەلدىكتىڭ بەلگىسى بولدى.
ورتا عاسىرداعى دالا مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى-اسكەري فەوداليزم بولدى جانە بۇل جۇيە شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق زاڭى", تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسى" جانە باسقاداي زاڭ ەرەجەلەرى مەن زاڭداستىرىلدى. اتالعان زاڭدار بويىنشا ەلدىڭ ءاربىر ەر ازاماتى ەلىن قورعاۋعا مىندەتتى. "ۇلى جاساقتىڭ" ءۇىىى بابىندا 15-60 جاس ارالىعىنداعى ءاربىر ەر ادام ەلىن قورعاۋعا مىندەتتى[14] دەپ كورسەتسە، "جەتى جارعىدا" ء"ار جىلى كۇز ايىندا شاقىرىلاتىن ۇلى جيىنعا قاتىسۋشى بارلىق ەرلەر بەسقارۋىن اسىنىپ كەلۋگە مىندەتتى، قارۋسىز كەلگەندەر داۋىس بەرە المايدى جانە جاسى كىشىلەر ونداي ادامدارعا جول بەرۋگە مىندەتتى ەمەس"[15] دەپ كورسەتكەن. ەكى باپتىڭ ماعناسى ءبىرارنادان شىعىپ تۇر. مۇنى ەرلەر ءۇشىن جالپىعا بىردەي اسكەري مىندەت دەپ قاراۋعا بولادى. ونسىز ورتاعاىرلىق دالا مەملەكەتى ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
ەلدىكتىڭ ءبىر بەلگىسى ەلدەگى ازاماتتىق قاتىناستاردىڭ تۇراقتانۋى. "ۇلى جاساقتان" "جەتى ارعىعا" دەيىنگى زاڭ كودەكستەرىندە بۇل ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. "ۇلى جاساقتىڭ" ءۇشىنشى بابىندا "اكە وسيەتىن ورىنداماعان بالا، اعانىڭ اقىلىنا كونبەگەن باۋىرلار، قوساعىنا سەنبەستىك تانىتقان ەرلەر، ەرىن سىيلاماعان ايەلدەر، نەكەگە تۇرماي جاتىپ ايەل ادامنىڭ ارىن اشقان ەرلەر، قىزىن ايتتىرعان كۇيەۋدى جات ساناعان قايىن، اعالار ىنىلەرىن، ىنىلەرى اعالارىن سىيلاماعاندار، تۋىسىن جات ساناعان نوياندار، ءوز قولىندا بايلىق مۇلكى بولاتۇرا مەملەكەتتىڭ دۇنيە-مۇلكىنە قول سۇققاندار كوبەيسە ەل شاڭىراعى شايقالىپ، جاۋىڭا تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر بولاسىڭ. اتالعان جايتتەرگە قاتال تىيىم سالىنسىن"[16] دەلىنگەن. ازامات زاڭىنىڭ بۇل كودەكستەر ىە جەلگى تۇركى داۋىرىنەن كەلە جاتقاندىعىن ءبىز جوعارىدا ايتقانبىز. "جەتى جارعىدا" بۇل ماسەلە تۋرالى قاتارىنان 5-6 باپتا اتاپ كورسەتىلگەن. جارعىدا "ەرىنە قيانات جاساعان ايەل، ايەلىنە قيانات جاساعان ەرلەر، بالاسىنا قيامەت جاساعاناتا-انا، نەكەگە تۇرماعان ايەل زاتىنا زورلىق جاساعان ەر، بوگدەنىڭ نەكەلى ايەلىنە قول سالعان ەر ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن…ايەل زاتىن قورلاعان ادام ودان كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىس، ەگەر ايەل زاتى وكپەسىن كەشىرمەسە تولەم تولەنسىن" دەلىنگەن[17]. ارينە مۇندا كەلتىرىلگەن باپتار اۋەلى ازاماتتىق جانە قىلمىستىق زاڭ ەرەجەلەرىنە جاتسا، ەكىنشى جاعىنان مۇندا قوعامدىق ەتيكالىق نورمالار ايقىن بايقالادى. اتالعان نورمالار، اسىرەسە ونىڭ ايەل زاتىنا بايلانىستى ازاماتتىق ەرەجەلەرى قازاق دالاسىندا كامىل ساقتالىپ كەلدىدە سوڭىنان مۇسىلمان ءدىنى عۇرپىنا بايلانىستى تىپتەن شيرىعىپ قاتايا ءتۇستى.
دالانىڭ ەجەلگى زاڭ ەرەجەلەرىنىڭ ءبىر ۇشتاساتىن تۇسى ات-كولىك جايلى ەرەجەلەرى. ويتكەنى كوشپەندىلەر ءۇشىن ات-كولىك "ەر قاناتى" عانا ەمەس، ەل قاناتى. كوشپەندىلەر ات كولىكسىز ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جاساعىندا "ات-كولىك تۋرالى" (اگتنىتۋحاي) ەرەكشە ەرەجەلەر بار. "وندا ات ۇرلاعاندار عانا ەمەس، ارعىماق اتىن باسقا ۇرعانداردىڭ باسى الىنسىن" دەگەن ەرەجە بار[18]. موڭعولدا بۇگىندەرى تۋرا مۇنداي زاڭ بولماعانىمەن حالىق اراسىندا ەتيكالىق نورما رەتىندە ساقتالعان. "جەتى جارعىدا" ات كولىككە بايلانىستى بەس تارماق كورسەتىلگەن. مىسالى "ايبىنا ات الاتىن اشىلعان ۇرلىق زاتى ءۇش توعىز ەسە قايتارىلىپ، تولەنسىن" دەلىنسە، مال ۇرلىعى تۋرالى ء"اربىر تۇيەگە قوسالقى ءبىر تۇيە، ءاربىر جىلقىعا تۇيە، ال ءاربىر قويعا جىلقى قوسىلىپ تولەنسىن، ال ۇرلانعان ءاربىر 100 تۇيە 300 جىلقى نەمەسە 1000 قويعا تەڭ" دەپ كورسەتكەن[19]. "ۇلى جاساقتا" وسى سياقتى ازاماتتىق ەتيكالىق نورمانى بەلگىلەيتىن شارتتار كوپ كەزدەسسە "جەتى جارعىدا" مۇسىلماندىق ەتيكالىق نورمالار باسىم. مىسالى، وندا "قۇدايعا قارعىس ايتقاندار تاسپەن اتىلسىن", "كۇيەۋىنىڭ الدىندا ونىڭ ارىن توككەن ايەل اشكەرەلەنىپ كۇيەۋى ونى ولتىرسە ايىپ جوق"[20]. "حريستيان دىنىنە بەرىلگەن كاپىرلەردىڭ اتى اتالماسىن" دەگەن سياقتى شارت ەرەجەلەرىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. بىراق مۇنداي شارت "جەتى جارعىدا" بولدى ما، جوق الدە قولىمىزدا ونىڭ جازبا نۇسقاسى بولماعاندىقتان زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارداعى ءومىر سالتىنان الىپ جارعى بابى دەپ جاپسىرعان قوسىمشا بولار. ولجاعى بىزگە بەلگىسىز. ايتەۋىر "جەتى جارعى" قازاق حاندىعىنىڭ (مەملەكەت) وزىندىك جۇيەلى العاشقى زاڭى ەكەنىن دە داۋ جوق.
ەگەر ءاربىر ۇلىستىڭ باسقانىڭ زاڭىنا باعىنبايتىن وزىندىك زاڭ-ەرەجەلەرى بولسا ول ونىڭ ەل بولعانىنىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. "جەتى جارعى" وسىناۋ ەلدىكتىڭ بەلگىسى، بىراق قازاقتىڭ جالعىز زاڭى ەمەس. "جەتى جارعىنىڭ" قاينارى تىم تەرەڭدە جاتىر.
"جەتى جارعى" ەسىم حاننىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا زاڭدارى ("قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى") جانە "ەسىمنەن كەلگەن ەسكى جولدىڭ" جالعاسى دەسەك، ءا.ح.مارعۇلان "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ" نەگىزى سوناۋ ورتاعاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارى قولدانعان "يارگۋ" (jargu) زاڭىنانالىنعان" دەپ جازدى[21].
قازاق زاڭدارىنا اسىرەسە شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق" زاڭىنىڭ تىكەلەي اسەرىن اتاپ وتكەن ءجون. ويتكەنى قازاق مەملەكەتى جوقتا تۋعان قۇبىلىس ەمەس، ول ەجەلگى تۇركى داۋىرىنەن باستاۋ الىپ، شىڭعىسحاندىق موڭعولدار كەزەڭىندە ءىرى رەفورماتسيادان ءوتىپ، التىن وردا تۇسىندا قايتا سىنالعان مەملەكەتتىك سالتتىڭ تىكەلەي جالعاسى، مەملەكەتتىلىكتىڭ قازاقتىق رەفورماتسيادان وتكەن تۋىندىسى. ال قازاق حاندارى جوشى حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. مۇنداي ديناستيالىق بيلىك قاشاندا وزىندىك العاش باستاۋ العان ەجەلگى سالتىن ساقتاماي قويمايدى. سوندىقتان "جەتى جارعىنى" "ۇلى جاساق" زاڭىنان ءبولىپ-جارىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل تۋراسىندا "بۇل زاڭدار ("جەتى جارعىنىڭ" قۇرامدارى، -ز.ق.) مازمۇنى جاعىنان سوناۋ ورىس حان، قاسىم حان، ەسىم حان، قالا بەردى موڭعولدىق "جاساق" زاڭى ۇلگىلەرىنەن قۇرلعان[22] - دەگەن س.زيمانوۆتىڭ پىكىرى ورىندى. ءبىزدىڭ تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسى" شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق" زاڭىنىڭ قازاق دالاسىندا تۋعان كىشى نۇسقاسى جانە قازاق مەملەكەتىنىڭ الەم تاريحىنا قوسقان ۇلەسى بولىپ تابىلادى.
قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق" زاڭى، قاعاننىڭ وسيەت قاعيدالارىنىڭ موڭعول، ورىس، فرانتسۋز، تىلىندەگى التى ءتۇرلى ءماتىنى (لي زۋفين، سايشاال، رەنە گرۋسسە، ميشەل حوانگ، كورەيالىق پروفەسسور كيم جون رە، ىشكى موڭعوليالىق سايشاال، رينجينگاۆا) تۇر. ەگەر قارجى كوزى تابىلىپ جاتسا وسى ماتىندەردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي العىسوز جازىپ كىتاپ ەتىپ جارىققا شىعارساق، قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە قۇندى ماتەريال بولار ەدى.
زاردىحان قيناياتۇلى،
«كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ مادەني دامۋى»
اتتى كونفەرەنتسيا ءۇشىن. الماتى، 2006 ج.
دەرەككوز: "تاريققا كوزقاراس"
Jebeu.kz
[1]. شىڭعىس حان كەرەيت ۋاڭحان ەكەۋى بىرلەسىپ 1198 جىلى العاش تاتار مەگۋجين-سۇلتىگە قارسى اتتانعان قاندى قاقتىعىس الاڭىنان التى-جەتى جاس شاماسىندا تابىلعان تەگى تاتار ۇلىنا ءولۋن ەجەن قويعان ات. ءولۋن ەجەن شيحيحۋتۋگتى ءوزىنىڭ التىنشى ۇلىنا بالاپ "قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي" وسىرگەن شيحيحۋتۋگ ايگىلى قولباسشى، موڭعول مەملەكەتىنىڭ توعىز تورەسىنىڭ (ورلوگ) ءبىرى بولعان. كەيبىر عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا "قۇپيا شەجىرەنىڭ" جانە شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق" (ۆەليكايا ياسا) زاڭىنىڭ اۆتورى. شىڭعىس حان ۇكىمەتىنىڭ العاشقى باس ادىلەتشىسى بولعان جانە ەلگە ەڭبەگى سىڭڭگەن 88 ادامنىڭ 16-سى بولىپ اتى اتالعان، شىڭعىس حانمەن بىرگە شىعىس جورىعىندا بولىپ جۋڭدۋ ءۇشىن شايقاسقا قاتىسقان. حورەزم جورىعىندا دا قاعان اعاسىمەن بىرگە بولعان. وگودەي قاعان تۇسىندا حان مەملەكەتىنىڭ جۋڭجاي ايماعىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالادى. 1236 جىلىشيحيحۋتۋگتىڭ باسشىلىعىندا ءدۇيىم قىتايدا العاش رەت جان ساناعى جۇرگىزىلدى. وسىناۋ ساناق نەگىزىندە قىتايدىڭ 110 تۇمەن وتباسى ەسەپكە الىنعان. شيحيحۋتۋگ وگودەي قاعان تۇسىندا دۇنيەدەن وتكەنى جايلى دەرەك بار، بىراق ۇرپاعىتۋرالى مالىمەت جوق.
[2]. مونگوللىن نۋتس توۆچوو. 203 باپ.
[3] . سايشاال. چينگيس حاانى توۆچوون. دەد دەۆتەر، 498-ب.
[4]. بۇل دا سوندا. 501-ب.
[5]. لۋۆساندانزان. التان توۆچ. 136-137-ب.
[6] . گولستۋنسكي ك. مونگولو-ويراتسكيە زاكونى 1640 گ. دوپولنيتەلنىە ۋكازى گالدان حۋنتايدجي ي زاكونى، سوستاۆلەننىە دليا ۆولجسكيح حالمىكوۆ پري حالمىتسكوم حانە دوندۋك-داشي. - سپب.، 1880, س.1-2.
[7] . لەۆشين ا.ي.وپيسانيە كيرگيز-كازاحسكيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. س.364; سيبيرسكي ۆەستنيك. ح. ءىح. سپب.، سس.185-188; سۋلتانوۆ ت.ي. كوچەۆىە پلەمەنا پرياراليا ۆ حۇ-ءحۇىى ۆۆ. ۆوپروسى ەتنيچەسكوي ي سوتسيالنوي يستوري. - م.، س.64.
[8]. مۇقامەتحانۇلى ن. چين پاتشالىعى تۇسىنداعى قازاقتاردىڭ توتە موڭعول جازۋىن قولدانۋى تۋرالى.
[9]. سايشاال. چينگيس توۆچوون. دەد بوت، 491-492-بب.
[10]. "توعىز" ايىبى حۇن داۋىرىنەن باستالادى. شىڭعىسحاننىڭ "ۇلى جاساق" زاڭىندا ەرەكشە ءمان-ماعىناعا يە بولىپ، سوڭىنان جالپى دالالىقتار ءۇشىن ايىپتىڭ نەگىزگى تۇرىنە اينالدى. توعىزدىڭ "اتتان باستالاتىن", "تۇيەمەن باستالاتىن", "التىن-جامبىمەن باستالاتىن" بىرنەشە ءتۇرى بولعان.
[11]. لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاحسكيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. س.368.
[12]. سايشاال. چينگيس توۆچوون. دەد بوت، 492-ب.
[13]. كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان: لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. س.321.
[14] . سيشاال. چينگيس توۆچوون. دەد بوت، 493-ب.
[15]. كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان: لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. س.321.
[16] . سايشاال. چينگيس توۆچوون. دەد بوت، 491-ب.
[17]. لەۆشين ا. وپيسانيە كيرگيز-كازاحسكيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. س.370-372.
[18]. سايشاال. چينگيس توۆچوون. دەد بوت، 499-ب.
[19]. كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان: لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. س.320.
[20] . بۇل دا سوندا. س.319.
[21]. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. ت.6, 542-ب.
[22]. زيمانوۆ س.ز.، وسەروۆ ن.ۋ. "جەتى جارعى جايلى". 135-ب.
