Qazaq zańdarynyń Shyńǵys hannyń "Uly jasaq" zańymen tarıhı sabaqtastyǵy-ADYRNA-ulttyq etnografııalyq portaly

4906
Adyrna.kz Telegram

Shyńǵys han júrgizgen memleket reformasynyń basty sharalarynyń biri memlekettiń bas ádiletshisin (Ádilet mınıstrin) taǵaıyndaý boldy. Shyńǵys han Mońǵol memleketiniń alǵashqy bas ádiletshisi (Deed zargach) etip óziniń "altynshy inisi"[1] Shıhıhýtýgty taǵaıyndaǵanda oǵan:

"Memlekettiń menshigin jónge salyp, daý-damaılardy rettep, ol týraly kók dápterge jazyp otyrýyń shart, Shıhıhýtýgtyń menimen kelisip sheship, aqqaǵazǵa kók sııamen túsirgen hattamalaryn (jarlyq zańdaryn, - Z.Q.) urpaqtan urpaqqa deıin eshkim buzbaıtyn bolsyn" [2] dep jarlyq bergen eken.

Shyńǵys han jarlyǵymen Shıhıhýtýg belgilegen "Kók dápter" keıin álem tarıhynda "Mongolyn Ih zasag hýýl" ("Mongolskaıa Velıkaıa Iasa" nemese "Uly Jasaq" ("zasag" - "bılik", "ókimet" degen maǵyna beretin týngýs-mońǵol sózi)) degen atpen áıgili boldy. Tarıhı derekterge qaraǵanda "Kók dápter" 1210,  1229 jyldary shaqyrylǵan uly quryltaıda tolyqtyrylyp, odan ári de jalǵasyp otyrǵan. Biraq ázirge deıin kók dápterdiń túp nusqay tabylǵan joq.

Bizdiń birinshi boljamymyz boıynsha, "Kók dápter" Mońǵol ımperııasynyń zańdy murageri Hýbılaı qurǵan Iýan patshalyǵy ordasynda saqtalýy múmkin. Biraq Qytaıdy bılegen mońǵol áýletiniń sońǵy hany Togoontómór 1368 jyly Beıjıńnen (Pekın) qýylǵanda qaǵan ordasy órtengen edi. Qytaılar 1372, 1380, 1381, 1392, 1410, 1414 jyldary Mońǵol derjavasynyń burynǵy astanasy Qaraqorymdy alty márte ot-jalynǵa orady. Sondyqtan "Kók dápter" ne osy oırandardyń birinde órtendi, nemese Qytaı arhıviniń  bir túkpirinde áli de buıyǵyp jatýy yqtımal dep oılaımyz.

Ekinshi boljam. "Uly jasaqta" bul zańnyń oryndalýyn baqylap otyrý ulym Shaǵataıǵa tapsyrylsyn delinetin bap bar. Onyń ústine bir jaǵynan Hýbılaı, ekinshi jaǵynan Arıg-Bók, Haıdý aralyq jaýgershilik kezinde Arıg-Bók Haıdýdyń kómegimen Qaraqorym ordasyndaǵy basty qujattardy ol kezde Haıdý bıligindegi Ile, Jetisýǵa ózimen birge alyp kelýi múmkin. Ákesiniń júktegen zańdy mindetin oryndaý úshin de «Uly jasaq»-tyń túp nusqasy nemese bir nusqasy Shaǵataı áýletine saqtalýy shartty másele. Sondyqtan uly zańnyń bir nusqasy Ortalyq Azııanyń bir túkpirinde saqtalyp jatýy da ǵajab emes.

"Uly jasaq" zańynyń óz túp nusqasy tabylmaǵanymen ǵalymdar ony "Mońǵoldyń qupııa shejiresi", "Chıngıs haany bıleg sýrgaal", Rashıd ad-Dınniń "Jylnamalar jınaǵy" jáne A.Jýveınıdiń "Álemdi jaýlap alýshynyń tarıhy", Marko Polonyń málimetteri arqyly zerttep negizgi syryn tam-tumdap sheshe aldy. Qytaı ǵalymy Lı Zýfın "Shyńǵys hannyń jańa ómirbaıany" atty eńbeginde, Uly jasaqty segiz bólimge jiktep kórsetedi. Onyń jikteýi boıynsha "Uly Jasaq": 1) Jalpy erejeler, 2) Halyqaralyq qatynastar zańy, 3) Úkimet jáne qarýly kúshter týraly zań, 4) Qylmystyq zań, 5) Ásker týraly zań, 6) Azamattyq zań, 7) Saýda týraly zaań, 8) Ádettegi tyıym erejelerinen quralady. Qytaılyq mońǵol ǵalymy B.Saıshaaldyń "Uly jasaqty" múshelep taldaý logıkasy odan da tereńirek. Ol uly zańdy konstıtýııalyq 3 bap, qaǵan bıligi týraly 4 bap, ásker jáne soǵys týraly 14 bap, azamattyq zańǵa tán 8 bap, tótenshe zańdyq 1 bap, halyqaralyq qatynas jaıly 4 bap, qarajat týraly 5 bap, saýda-sattyq týraly 2 bap, jol jáne qatynas týraly 2 bap, dinı nanym týraly 3 bap, otbasy jaıly 2 bap, qylmys zańy 7 bap, barlyǵy 6 bólim 54 baptan turady degen qorytyndyǵa kelgen. Al Shyńǵys hannyń atamekenindegi tól mońǵol ǵalymdary Lı Zý Fınniń ádettegi tyıym erejelerin azamattyq zań erejeleriniń bir bólimi dep eseptep Uly jasaqty jeti toptamaǵa bóledi.

Berke-Khan.jpg

Qalaı degenmen "Uly jasaq"ortaǵasyrlyq ýnıversaldyq zań rólin atqardy. Óıtkeni qazirgi demokratııalyq qoǵam ómirinde taraptyq ról atqaratyn barlyq erejeler uly jasaqta jınaqtalǵan. "Uly jasaq" tek Shyńǵys hannyń aýzynan shyǵyp Shıhıhýtýgtyń qolymen jazylǵan jańa týyndy emes, ol ejelden Mońǵol ústirtin meken etken túrki, týngýs, mońǵoldyq memleketter tusynda ómirge kelgen ejelgi zańdyq erejelerdiń eń bir synalǵan elementteriniń jınaǵy bolyp tabylady. Mysaly "Uly jasaqta" han, qaǵandar quryltaı arqyly muragerlik jolmen saılanatyn, "er adam basyn elin qorǵaýǵa árqashan daıyn turýǵa mindetteıtin" Hun-túrki zamanynan qalǵan úrdister sol kúıinde engizildi. "Uly jasaqtyń" "Han jáne memleket bıligi týraly" babynda "Handar el, aımaq jáne áýlettiń ókilderi qatysqan quryltaıdan saılanady. Bul el aımaq hany jáne memleket qaǵanynyń qaı-qaısysyna qatysty[3] dep kórsetken. Uly jasaqtaǵy "15 ten 60 jasqa deıingi árbir er adam áskerı boryshyn atqarýǵa mindetti" degen bap Mońǵol memleketiniń áskerı-bıýrokratııalyq syr-sıpatyn kórsetedi.

"Uly jasaqtyń" "jaıylym jer" týraly baby ejelgi Kıdan zańdaryn eske túsiredi. Kók dápterge túsken bir jarlyqta "Ań, qustyń ósip-óný toqsany mezgilinde olardy ruhsatsyz aýlaýǵa qatań tyıym salynady"[4]dep kórsetken. Al "Uly jasaqtaǵy" "Kóshken jurttyń oshaq ornyna jáne ózen sýǵa zár syndyrýǵa tyıym salatyn" erejesi túrikterden qalǵan etıkalyq salt. Ejelgi zańnyń bul erejesi keıin musylman dinı erejelerimen ushtasyp, túrki halyqtarynyń arasynda moraldyq dástúrge aınaldy. Mysaly qazir qazaq halqynda "Ádiletsizge ergen sýǵa sıedi (jamandyqqa barady)" degen mátel bar.

Túrkilerden kele jatqan qylmystyq zańnyń keıbir erejeleri "Uly jasaqta" óz jalǵasyn tapty. "Han jáne elin dinin, salt-sanasyn satqandar, basqanyń nekeli zaıybyna qol salǵandarǵa ant ursyn aıtyp, basyn alatyn" ejelgi túrikterdiń qylmystyq erejeleri "Uly jasaqta": "Kisi óltirgender, satylǵan quldar, erkekpen erkek ara jynystyq qatynas jasaǵandr (gomosexualist), qara basyn qorǵap soǵys alańyn tastap ketkenderdiń basy alynsyn" degen jańa erejelermen tolyqtyryldy.

"Uly jasaqqa" saýda-sattyq týraly jańa ereje engizildi. Onda bylaı dep kórsetken: "Saýdagerlerdi jan-jaqty qorǵaý kerek. Olar alǵash ret utylsa kómektesý, ekinshi ret utylsa utylǵanyn tóletý, úshinshi ret utylsa basy alynsyn" dep kórsetken. Óıtkeni Shyńǵys hannyń aınalasyndaǵylar úkimettiń qarajat qoımasy tabystan quralatynyn sol kezde-aq sezgen.

"Uly jasaq"-ta kórsetilýi boıynsha "Din basylary jáne olardyń úmbetteri (nemese dinı qaýym) ádettegi jáne kedendik túrli salyq tóleminen azat etilgen". Uly jasaqtaǵy "Elshi, jaýshylarǵa erekshe qurmet kórsetilýi shart, olardyń abyroıyn aıaqqa basýǵa tyıym salynady". Jasy úlkenderdi syılap, álsizderge qol ushyńdy ber ásirese "Oqymystylar jáne oqyp úırenýdi pir tutqandarǵa (bıaalgagchıd) erekshe qurmet kórsetý" týraly baptar eldiń ósetindiginiń belgisi edi.

"Uly jasaq" zańynda "Mońǵol ulysy qaǵan bıligine álemdi bas urǵyzǵan memleket bolyp tabylady" dep kórsetedi. Mońǵoldar Uly jasaqta atap kórsetkendeıin dúnıeniń teń jartysyna ıelik etken uly derjava qurdy. "Uly jasaq" zańy mońǵoldar bılik júrgizgen barlyq ólkede birkelki qoldanyldy. Sóıtip "Mońǵoldyń Uly jasaǵy" jalpy dala zańyna aınaldy.

Shyńǵys han inilerimen uldaryn ıelik qurǵan shet aımaqtarǵa attandyrarda uly ordada qalyptasqan saltty qaıda da bolsyn buljytpaı oryndalýyn talap etti[5].

Shynymen Mońǵol ımperııasy qanshama ishki qaıshylyqtarǵa toly bolǵanymen "bóri aryǵyn bildirmeı" 1368 jylǵa deıin 140-150 jyl saltanat qurdy. Al Joshy-Qypshaq derjavasy 260 jyl (1225-1490 jj.) saltanat quryp óz tuǵyrynan ulttyq segiz memleket túletip ushyrady. Irandaǵy El-handar áýleti 120 jyl bılik qurdy. Osy ýaqyttarǵa deıin qaıda bolmasyn Shyńǵys áýleti qurǵan ordalarda "Uly jasaq" zań erejeleri ústemdik etip el arasynda tynyshtyq ornaǵan edi. Osyǵan baılanysty musylman jıhangeri Ábilǵazynyń myna bir sózin keltirgim keledi. Ol bylaı degen eken: "Shyńǵys han tusynda bul elde, Iran men Turan arasynda shynaıy tynyshtyq ornady. Osy aralyqta tóbeńe altyn qoıyp tań atqannan kún batqanǵa deıin júrseń de eshqandaı qaýip joq edi".

Imperııa qulaǵan sońǵy ýaqytta da Shyńǵys han áýleti bılik júrgizip kelgen elderde "Uly jasaq" zań erejeleri jazylmaǵan zań, salt erejeleri retinde qoldanysta boldy. Amerkandyq professor Marta Skott "Mońǵol bıliginiń eń uzaq jalǵasqan belgisi mońǵoldar jasaǵan Iasa zańy qazaqtar arasynda dástúrli zań júıesi etilip qabyldaǵany boldy" deıdi (Olcott Marta B., The Kazakhs Institution press, Stan ford. USA. 1987, p.6) .

Biraq ýaqyt óte kele ımperııa zańynyń kóptegen elementteri jergilikti turmys zań erejelerimen qaıshylyqqa ushyrady. Mysaly "Uly jasaq" boıynsha "Aspanda táńir bir, jerde qaǵan bir", "Soǵys oljasynyń negizgi bólegi" jáne "Ieligindegi jurttan alynatyn salyq ortalyqqa joldanady" degen  sııaqty kóp tegen erejeler HIÚ ǵasyr sońynda qalyptasqan jaǵdaıǵa saı kelmedi. "Uly jasaq" boıynsha "Mońǵol bıligine ótken qaýym tek áskerı-kóshpendi jaǵdaıda ómir súrýi tıis" edi. Bul salt Altyn Ordanyń hany Bereke, Aq Ordanyń hany Múbárákqoja, Irannyń El-hany Gazannyń tusynda-aq qoldanystan shyǵa bastady. Jańadan ulttar, ulystar boı kóterdi. Atalǵan jaǵdaı ımperııa qulamaı turyp-aq "Uly jasaqty" reformaııalaýdy talap etti. Bul úrdis ımperııanyń uly qaǵany Hýbılaı (1266 j.) jáne Irandy bılegen Gazan hannyń (1304 j.) kezinen bastaldy. Rashıdad-Dınniń deregine júginsek, Gazan hanel ómirine, memleket úrdis-saltyna qyryqtan astam jańa elementter qosypty. Bul tarıhta "Gazan han reformasy" dep atalady.

Berke han.jpg

Qypshaq jáne Orys knıazdyqtaryna bılik etken Berh (Bereke) hannyń memlekettik reformasynyń da ózindik sıpaty bar. Berekehan 1260 jyldardan-aq Bejındegi Hýbılaı bıliginen bas tartty. Edil boıyndaǵy qalalardyń tabanyn qalatyp onda saýda jáne qolóner ortalyqtaryn salǵyzdy. Eldiń ekinshi astanasy Berh-saraı qalasyn turǵyzdyrady…

Berh hannyń tusynda 1257 jyly salyq reformasy qolǵa alyndy. Osy maqsatpen Altyn Orda bıligindegi jerler de adam sanaǵy júrgizildi.

Altyn Ordadaǵylar musylman dinin qabyldaýyna baılanysty "Uly jasaq" zańynyń keıbir erejeleri musylmandyq salt,erejelerimen tolyqtyryldy. Sóıtip Joshy-Qypshaq ulysyn bılegen árbir han zańdyq reformaǵa ózindik jańalyqtaryn qosty.

Altyn Orda zamanynyń ózinde "Uly jasaq" ıdeologııasyn egizinde Ózbek hannyń, Edige bıdiń  Nızam júıeleri qabyldandy. Qazaq ordasynda Qasym hannyń "Qasqa joly", Esimhannyń "Eski joly" dep atalǵan ádet-ǵuryp, dástúr-salter ejeleri ómirge keldi.

Táýke han bılik qurǵanH ÚII ǵasyrdyń sońy HÚIII ǵasyrdyń basy Qazaq memleketi úshin asa aýyr kezeń boldy. Bul jońǵar shapqynshylyǵymen tikeleı baılanysty.

Jońǵar bıleýshileri 1640 jylyTarbaǵataıda jalpy Mońǵol áýletiniń uly quryltaıyn shaqyrdy. Jıynǵa Halha, Oırat, Hoshýýd, Hóhnýýr mońǵoldary jáne Edil torgýýdtarynyń eń joǵarǵy laýazymdy 28 iri noıan dary qatysty[6].

Jıynǵa qatysýshylar burynǵy Shaǵataı ulysy, Moǵolstan terrıtorııasyn kúshpen biriktirý arqyly burynǵy "Mońǵol ımperııasyn qaıta tiriltý" týraly oırattardyń pikir talabyn qoldap mońǵol tarıhynda №2 "Uly jarǵy" atanǵan "Mońǵol - Oırat zańy" nemese "Dóchın, dórvón hoeryn Ih aaz" ("Qyryq jáne tórttiktiń Uly jazasy") dep atalatyn jańa zań qabyldady.

Atalmysh zań: 1) Oırat-mońǵol feodaldarynyń ishki alaýyzdyǵyn joıyp, eldiń ishki qatynastaryn retteýge arnalsa, 2) Buryn Shaǵataı, Moǵolstan bıliginde bolǵan jurttardy kúshpen biriktirý arqyly shyǵystan kele jatqan Zórchıd (Shúrshit) shapqynshylyǵyna toıtarys berýdi kózdegen edi. Osy maqsatpen Galdan han basshylyǵyndaǵy oırattar 1678 jyldan Túrkistan, Týrfan, Qashqarda bılik quryp, odan ári Shý asyp Saıramǵa shabýyl jasady. Atalǵan shabýyl Táýke hannyń tusyna tap boldy. Oırattar basyp alǵan eldi mekenderde "Mońǵol-Oırattyń Uly zańynnyń" bul jytpaı oryndalýyn talap etti. Qazaq handyǵy úshin alqymnan alǵan jaýǵa qarsy turý úshin eldiń ishki qatynastaryn rettep ana qoımaı birlesip qımyl jasaý, qarsylasynyń aldynda óz eldigin tanytý qajettigi týdy. Mine Táýkeniń "Jeti jarǵysy" osy maqsattyń týyndysy. Bul týraly G.Spasskıı "Jeti jarǵy" 1670 jyldardyń týyndysy jáne ol Qazaqtyń Táýke hanynyń Oırat qontaıshysy Galdannyń zańdyq ynta shartyna qarsylyq sharasy edi" – dep  jazady. Bul sóz joq qoldaýǵa turatyn pikir. Ózi Shyńǵys hannyń urpaǵy bolyp tabylatyn Táýkehan elge ortaq zań jasaý úshin ejelgi túrkilerden beri jalǵasyp jáne Shyńǵys hannyń tusynda kemeldengen zańdyq úrdisti qoldanbaýy múmkin emes. Qalyptasqan júıe boıynsha jalpyǵa tán zań qabyldaý han saılaýmen tepe-teń oqıǵa edi. A.Levshın,G.Spasskıı jáne keıbir qazaq tarıhshylarynyń paıymdaýy boıynsha qazaqtyń "Jeti jarǵysy" da "Uly jasaq" jáne "Oırat-mońǵoldyń Uly jazasy" sııaqty ákimshilik, azamattyq, qylmystyq, salyqtyq jáne din tóńiregindegi qatynastardy retteıtin zań toptamasy bolyp tabylady. Dala zańynyń ázirge belgili bolyp otyrǵan 34 tarmaǵyna taldaý jasap kórsek onyń kóptegen elementteri Shyńǵys hannyń Uly jasaǵymen dóp keledi. Jeti jarǵynyń zańdyq formýlasynda "Uly jasaqtyń" quramyna uqsas. "Uly jasaq" qoǵam ómiriniń quramdas jeti túrli qatynasyn rettese "Jeti jarǵy" da is júzinde "Jeti daýdy" retteýge baǵyttalǵan. Olarǵa jer daýy, jesir daýy, qun daýy, barymta, aıyp-jaza, alym-salyq jáne halyqtyń memleket aldyndaǵy azamattyq mindetteri tyńǵylyqty alǵan. Endi osy tóńireginde salystyrmaly túrde birer taldaý jasap kórelik.

photo_63794.jpg

Ǵalymdardyń saralaýynan ótip jiktelgen "Uly jasaq" zańynyń I-babynda qaǵan tańba-móri jáne qaǵannyń mártebesin retteıdi. Al "Jeti jarǵyda" árbir taıpanyń ózindik tańba-móri bolady. Mal-múlik kimniń bıliginde ekendigi tańba-mórer aıqyndaıdy[7] - dep kórsetken. "Jeti jarǵyny" zerttegenderdiń eńbeginde qazaqtyń El tańbasy týraly aıtylmaıdy. Biraq árbir kishi handyqtardyń tańba-móri bolatura bas bıleýshiniń (hannyń) tańba-móribolmaýy múmkin emes. Tańba-mór bolǵan, ol "Tóretańba" dep atalǵan. Tańba-mórdiń "Tóre" atalýynda úlken mán jatyr. Joshy ulysy Aq Ordadan bastap qazaq han ordasynyń týyn kótergender Shyńǵy shan-Joshy han áýletinen taraıtyn urpaq. Bul áýlettiń qazaq tilindegi ataýy-tóre. "Tóre" (tore) - týngýs-mońǵol sózi, qazaqsha "ókimet" nemese "bılik júrgizýshi" degen maǵyna beredi. "Tóretańba" degenimiz "Ókimet tańbasy", "Bıleýshiniń tańba-móri" degen óz.

Abylaı han ordasynyń Qytaı (Chın) jáne Reseıge joldaǵan hattarynda hannyń barmaq basyndaı órnekti tańba-móri basylǵan[8]. Orystyń patshalyq úkimeti 1822, 1824 jyldary Qazaq handyǵyn kúshpen joıǵanǵa deıin qazaq handary qolynan tóre tańbasy túsken emes. Keıin Kenesary han qaıta jańǵyrtty.

"Uly jasaqtyń" ekinshi babynda "Han áýleti jáne qaǵannyń taǵaıyndaǵan, qolyna tańba-mór ustaǵan resmı damdarynyń bıligine baǵynbaǵan, oǵan qarsy bolǵandardyń basy alynsyn"[9]delingen. Osymen sabaqtas bap "Jeti jarǵyda" da kezdesedi. Onda "Sultan nemese qojany óltirse jeti adamnyń quny tóleneıdi. Til tıgizse bir toǵyz[10], al eger qol jumsasa toǵyz úsh qaıtarylyp tólenedi[11] delingen. Bulardyńqaı-qaısysy óz  zamanynda feodaldyq bılik júıesin bekemdeýge arnalǵan bir-birinen aınymaıtyn uqsas erejeler.

"Uly jasaqtyń" IÚ babynda "Qaǵan muragerlikpen jalpy quryltaıdan saılanady, ulys el (aımaq) bıleýshileride aımaqtyq kishi quryltaıda saılanady"[12] dep kórsetken. Qazaq handyǵy tusynda bul salt ózgergen joq. Táýkeniń "Jeti jarǵysynda" "Jalpy halyqtyq (memlekettik, - Z.Q.) isterdi qaraý úshin hannyń ózi bastap barlyqs ultandar, taıpa basshylary el ortalyǵyndaǵy belgilengen mekende árbir kúz saıyn jınalatyn bolsyn[13]d elingen. Mundaı jıyndarda el hany, júz hanyn saılaý, joryqqa attaný, zań qabyldaý sııaqty iri-iri máselelerdi kelisip sheshetin bolǵan. Osyndaı jıynnyń biri 1670 jyly "Jeti jarǵyny qabyldaý úshin" Syr boıyndaǵy "Kúl tóbeniń boıynda ótken kúnde jıyn" (nemese uzaqqa sozylǵan, - Z.Q.) desek, endi biri Ordabasynda dúıim azaqtyń basyn qosqan ulyjıyn bolsa kerek. Qazaq handyǵynda mundaı jıyndar áirese jońǵar shapqynshylyǵy tusynda jıi ótip turǵan, dala ómirinde quryltaı shynaıy eldiktiń belgisi boldy.

khan saraii.jpg

Orta ǵasyrdaǵy dala memleketteriniń negizgi sıpaty-áskerı feodalızm boldy jáne bul júıe Shyńǵys hannyń "Uly jasaq zańy", Táýkeniń "Jeti jarǵysy" jáne basqadaı zań erejeleri men zańdastyryldy. Atalǵan zańdar boıynsha eldiń árbir er azamaty elin qorǵaýǵa mindetti. "Uly jasaqtyń" ÚIII babynda 15-60 jas aralyǵyndaǵy árbir er adam elin qorǵaýǵa mindetti[14] dep kórsetse, "Jeti jarǵyda" "Ár jyly kúz aıynda shaqyrylatyn uly jıynǵa qatysýshy barlyq erler besqarýyn asynyp kelýge mindetti, qarýsyz kelgender daýys bere almaıdy jáne jasy kishiler ondaı adamdarǵa jol berýge mindetti emes"[15] dep kórsetken. Eki baptyń maǵnasy birarnadan shyǵyp tur. Muny erler úshin jalpyǵa birdeı áskerı mindet dep qaraýǵa bolady. Onsyz ortaǵayrlyq dala memleketi ómir súrýi múmkin emes edi.

Eldiktiń bir belgisi eldegi azamattyq qatynastardyń turaqtanýy. "Uly jasaqtan" "Jeti arǵyǵa" deıingi zań kodeksterinde bul máselege erekshe mán berilgen. "Uly jasaqtyń" úshinshi babynda "Áke ósıetin oryndamaǵan bala, aǵanyń aqylyna kónbegen baýyrlar, qosaǵyna senbestik tanytqan erler, erin syılamaǵan áıelder, nekege turmaı jatyp áıel adamnyń aryn ashqan erler, qyzyn aıttyrǵan kúıeýdi jat sanaǵan qaıyn, aǵalar inilerin, inileri aǵalaryn syılamaǵandar, týysyn jat sanaǵan noıandar, óz qolynda baılyq múlki bolatura memlekettiń dúnıe-múlkine qol suqqandar kóbeıse el shańyraǵy shaıqalyp, jaýyńa tize búgýge májbúr bolasyń. Atalǵan jáıtterge qatal tyıym salynsyn"[16] delingen. Azamat zańynyń bul kodekster ie jelgi túrki dáýirinen kele jatqandyǵyn biz joǵaryda aıtqanbyz. "Jeti jarǵyda" bul másele týraly qatarynan 5-6 bapta atap kórsetilgen. Jarǵyda "Erine qııanat jasaǵan áıel, áıeline qııanat jasaǵan erler, balasyna qııamet jasaǵanata-ana, nekege turmaǵan áıel zatyna zorlyq jasaǵan er, bógdeniń nekeli áıeline qol salǵan er ólim jazasyna kesilsin…áıel zatyn qorlaǵan adam odan keshirim suraýǵa tıis, eger áıel zaty ókpesin keshirmese tólem tólensin" delingen[17]. Árıne munda keltirilgen baptar áýeli azamattyq jáne qylmystyq zań erejelerine jatsa, ekinshi jaǵynan munda qoǵamdyq etıkalyq normalar aıqyn baıqalady. Atalǵan normalar, ásirese onyń áıel zatyna baılanysty azamattyq erejeleri qazaq dalasynda kámil saqtalyp keldide sońynan musylman dini ǵurpyna baılanysty tipten shıryǵyp qataıa tústi.

Dalanyń ejelgi zań erejeleriniń bir ushtasatyn tusy at-kólik jaıly erejeleri. Óıtkeni kóshpendiler úshin at-kólik "er qanaty" ǵana emes, el qanaty. Kóshpendiler at kóliksiz ózin-ózi saqtap qalý múmkin emes edi. Shyńǵys hannyń Uly jasaǵynda "At-kólik týraly" (Agtnytýhaı) erekshe erejeler bar. "Onda at urlaǵandar ǵana emes, arǵymaq atyn basqa urǵandardyń basy alynsyn" degen ereje bar[18]. Mońǵolda búginderi týra mundaı zań bolmaǵanymen halyq arasynda etıkalyq norma retinde saqtalǵan. "Jeti jarǵyda" at kólikke baılanysty bes tarmaq kórsetilgen. Mysaly "Aıbyna at alatyn ashylǵan urlyq zaty úsh toǵyz ese qaıtarylyp, tólensin"  delinse, mal urlyǵy týraly "árbir túıege qosalqy bir túıe, árbir jylqyǵa túıe, al árbir qoıǵa jylqy qosylyp tólensin, al urlanǵan árbir 100 túıe 300 jylqy nemese 1000 qoıǵa teń" dep kórsetken[19]. "Uly jasaqta" osy sııaqty azamattyq etıkalyq normany belgileıtin sharttar kóp kezdesse "Jeti jarǵyda" musylmandyq etıkalyq normalar basym. Mysaly, onda "Qudaıǵa qarǵys aıtqandar taspen atylsyn", "Kúıeýiniń aldynda onyń aryn tókken áıel áshkerelenip kúıeýi ony óltirse aıyp joq"[20]. "Hrıstıan dinine berilgen kápirlerdiń aty atalmasyn" degen sııaqty shart erejelerin atap kórsetýge bolady. Biraq mundaı shart "Jeti jarǵyda" boldy ma,  joq álde qolymyzda onyń jazba nusqasy bolmaǵandyqtan zertteýshiler qazaqtyń HÚIII-HIH ǵasyrlardaǵy ómir saltynan alyp jarǵy baby dep japsyrǵan qosymsha bolar. Oljaǵy bizge belgisiz. Áıteýir "Jeti jarǵy" Qazaq handyǵynyń (memleket) ózindik júıeli alǵashqy zańy ekenin de daý joq.

Eger árbir ulystyń basqanyń zańyna baǵynbaıtyn ózindik zań-erejeleri bolsa ol onyń el bolǵanynyń basty belgileriniń biri. "Jeti jarǵy" osynaý eldiktiń belgisi, biraq qazaqtyń jalǵyz zańy emes. "Jeti jarǵynyń" qaınary tym tereńde jatyr.

"Jeti jarǵy" Esim hannyń ádet-ǵuryp, salt-sana zańdary ("Qasym hannyń qasqa joly") jáne "Esimnen kelgen eski joldyń" jalǵasy desek, Á.H.Marǵulan "Qasym hannyń qasqa jolynyń" negizi sonaý ortaǵasyrlarda Qypshaq, Shaǵataı ulystary qoldanǵan "ıargý" (jargu) zańynanalynǵan" dep jazdy[21].

Qazaq zańdaryna ásirese Shyńǵys hannyń "Uly jasaq" zańynyń tikeleı áserin atap ótken jón. Óıtkeni Qazaq memleketi joqta týǵan qubylys emes, ol ejelgi Túrki dáýirinen bastaý alyp, Shyńǵyshandyq mońǵoldar kezeńinde iri reformaııadan ótip, Altyn Orda tusynda qaıta synalǵan memlekettik salttyń tikeleı jalǵasy, memlekettiliktiń qazaqtyq reformaııadan ótken týyndysy. Al qazaq handary Joshy hannyń tikeleı urpaqtary. Mundaı dınastııalyq bılik qashanda ózindik alǵash bastaý alǵan ejelgi saltyn saqtamaı qoımaıdy. Sondyqtan "Jeti jarǵyny" "Uly jasaq" zańynan bólip-jaryp qaraý múmkin emes. Bul týrasynda "Bul zańdar ("Jeti jarǵynyń" quramdary, -Z.Q.) mazmuny jaǵynan sonaý Orys han, Qasym han, Esim han, qala berdi mońǵoldyq "Jasaq" zańy úlgilerinen qurlǵan[22] - degen S.Zımanovtyń pikiri oryndy. Bizdiń Táýke hannyń "Jeti jarǵysy" Shyńǵys hannyń "Uly jasaq" zańynyń Qazaq dalasynda týǵan kishi nusqasy jáne Qazaq memleketiniń álem tarıhyna qosqan úlesi bolyp tabylady.

Qazir bizdiń qolymyzda Shyńǵys hannyń "Uly jasaq" zańy, qaǵannyń ósıet qaǵıdalarynyń mońǵol, orys, franýz, tilindegi alty túrli mátini (Lı Zýfın, Saıshaal, Rene Grýsse, Mıshel Hoang, koreıalyq professor Kım Jon Re, Ishki mońǵolııalyq Saıshaal, Rınjıngava) tur. Eger qarjy kózi tabylyp jatsa osy mátinderdi qazaq tiline aýdaryp, ǵylymı alǵysóz jazyp kitap etip jaryqqa shyǵarsaq, qazaq tarıhyn zertteýge qundy materıal bolar edi.


c2b46a6244a61e9cfe43ae55852cdfa4.jpg

Zardyhan QINAIaTULY,

«Kóshpendiler memleketiniń mádenı damýy»

atty konferenııa úshin. Almaty,  2006 j.

     Derekkóz: "Tarıqqa kózqaras" 

       Jebeu.kz


[1]. Shyńǵys han Kereıt Ýańhan ekeýi birlesip 1198 jyly alǵash tatar Megýjın-súltige qarsy attanǵan qandy qaqtyǵys alańynan alty-jeti jas shamasynda tabylǵan tegi tatar ulyna Ólýn ejen qoıǵan at. Ólýn ejen Shıhıhýtýgty óziniń altynshy ulyna balap "qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı" ósirgen Shıhıhýtýg áıgili qolbasshy, Mońǵol  memleketiniń toǵyz tóresiniń (órlóg) biri bolǵan. Keıbir ǵalymdardyń paıymdaýynsha "Qupııa shejireniń" jáne Shyńǵys hannyń "Uly jasaq" (Velıkaıa ıasa) zańynyń avtory. Shyńǵys han úkimetiniń alǵashqy bas ádiletshisi bolǵan jáne elge eńbegi sińńgen 88 adamnyń 16-sy bolyp aty atalǵan, Shyńǵys hanmen birge shyǵys joryǵynda bolyp Jýńdý úshin shaıqasqa qatysqan. Horezm joryǵynda da qaǵan aǵasymen birge bolǵan. Ógódeı qaǵan  tusynda Han memleketiniń Jýńjaı aımaǵynyń ákimi bolyp taǵaıyndalady. 1236 jylyShıhıhýtýgtyń basshylyǵynda dúıim qytaıda alǵash ret jan sanaǵy júrgizildi. Osynaý sanaq negizinde qytaıdyń 110 túmen otbasy esepke alynǵan. Shıhıhýtýg Ógódeı qaǵan tusynda dúnıeden ótkeni jaıly derek bar, biraq urpaǵytýraly málimet joq.

[2].  Mongollyn nýý tovchoo. 203 bap.

[3] . Saıshaal. Chıngıs haany tovchoon. Ded devter, 498-b.

[4].  Bul da sonda. 501-b.

[5]. Lývsandanzan. Altan tovch. 136-137-b.

[6] . Golstýnskıı K. Mongolo-Oıratskıe zakony 1640 g. dopolnıtelnye ýkazy Galdan Hýntaıdjı ı zakony, sostavlennye dlıa Voljskıh halmykov prı Halmykom hane Dondýk-Dashı. - SPb., 1880, S.1-2.

[7] . Levshın A.I.Opısanıe kırgız-kazahskıh ılı kırgız-kaısakıh ord ı stepeı. s.364;  Sıbırskıı vestnık. H. IH. SpB.,  ss.185-188;  Sýltanov T.I. Kochevye plemena  prıaralıa v HÚ-HÚII vv. Voprosy etnıcheskoı  ı soıalnoı ıstorıı. - M., S.64.

[8]. Muqamethanuly N. Chın patshalyǵy tusyndaǵy qazaqtardyń tóte mońǵol jazýyn qoldanýy týraly.

[9]. Saıshaal. Chıngıs tovchoon. Ded bot, 491-492-bb.

[10].  "Toǵyz" aıyby Hun dáýirinen bastalady. Shyńǵyshannyń "Uly jasaq" zańynda erekshe mán-maǵynaǵa ıe bolyp, sońynan jalpy dalalyqtar úshin aıyptyń negizgi túrine aınaldy. Toǵyzdyń "attan bastalatyn", "túıemen bastalatyn", "altyn-jambymen bastalatyn" birneshe túri bolǵan.

[11]. Levshın A.I. Opısanıe kırgız-kazahskıh ılı kırgız-kaısakıh ord ı stepeı. S.368.

[12]. Saıshaal. Chıngıs tovchoon. Ded bot, 492-b.

[13]. Klıashtornyı S.G., Sýltanov T.I. Kazahstan: letopıs treh tysıacheletıı. S.321.

[14] . Sıshaal. Chıngıs tovchoon. Ded bot, 493-b.

[15].  Klıashtornyı S.G., Sýltanov T.I. Kazahstan: letopıs treh tysıacheletıı. S.321.

[16] . Saıshaal. Chıngıs tovchoon. Ded bot, 491-b.

[17]. Levshın A. Opısanıe kırgız-kazahskıh ılı kırgız-kaısakıh ord ı stepeı. S.370-372.

[18]. Saıshaal. Chıngıs tovchoon. Ded bot, 499-b.

[19]. Klıashtornyı S.G., Sýltanov T.I. Kazahstan: letopıs treh tysıacheletıı. S.320.

[20] . Bul da sonda. S.319.

[21]. Qazaq sovet enıklopedııasy. T.6, 542-b.

[22]. Zımanov S.Z., Óserov N.Ý. "Jeti jarǵy jaıly". 135-b.



     

Pikirler