(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: “قازاق تاريحى. V”)
قازاقتىڭ موللاسى بولسىن، قاراسى بولسىن – شەجىرە بىلۋگە، بۇرىنعى وتكەننىڭ تاريحىن ەسىتۋگە əۋەس حالىق. قازاقتا «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – مەرتىد» (نە «ءمۇريد»، نە «مəڭگۇرت» بولۋى دا مۇمكىن. س.ا.) دەگەن ماقال بار. سوندىقتان ھəر ءبىر قازاققا جەتى
اتاسىن ءبىلۋ پارىز دəرەجەسىندە. قازاقتىڭ قارياسى 15-20 اتاعا دەيىن قۇراستىرىپ ايتۋعا بىلەدى. قازاقتا ارعىن رۋىنان بولعان كىسى وزدەرىنىڭ شەجىرەسىن ءوربىتىپ ارعىنعا، قىپشاق – قىپشاققا اپارادى.
شەجىرەنىڭ باسى ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىراتقا بارىپ توقىرايدى. ونىڭ ار جاعى كومەسكى. قازاقتىڭ قايدان شىققاندىعى ءتىپتى بەلگىسىز. بىراق، ماناعى «əۋەستىك» قويمايدى: قاريا ادامدار قازاقتىڭ اسىنىن بىلۋگە ھəر كىمنەن سۇرايدى. قازاق شەجىرەسىن قالاعا بارسا دا، دالاعا بارسا دا، قاجىعا بارسا دا سۇراپ جۇرەدى. مەككەدە قازاقتىڭ شەجىرەسىن بىلگەن ادام ءتىپتى جوق بولسا دا، ءسوز تابىلادى. Əيتەۋىر، سۇراعانى جاۋاپسىز قالمايدى. قاجىنىڭ اقشاسىن الۋ ءۇشىن ەپتىلەر ءسوز تاۋىپ بەرەدى.
ەسكى ءسوزدى بىلگىش قاريانىڭ ايتۋىنشا، جاھانگەر حان زامانىندا كىشى جۇزدەن بارعان قازاق قاجىلارى مەككەدەگى نادان دəلەلدەردەن شەجىرە سۇراعان. قازاق مال باعىپ كۇن كورگەن كوشپەلى جۇرت ەكەندىگىن دəلەل ەسىتىپ بىلەدى ەكەن. سۇراعان سوڭ
بىردەڭە تاۋىپ ايتپاق كەرەك. سوندا نادان دəلەلدىڭ وتىرىكتى قۇراستىرىپ ايتقانى مىناۋ:
«قازاق مال باققان حالىق ەكەن; مالى كوپ بولادى ەكەن; پايعامبارىمىز اناس دەگەن ساھاباعا: «مال باسىڭ كوپ بولسىن، قيامەتكە دەيىن تاۋسىلماسىن» دەپ باتاسىن بەرگەن ەكەن. سودان سوڭ اناسدىڭ مالى كۇننەن كۇن ءوسىپ، مالىن باعىپ اسىراۋ ءۇشىن ساحاراعا شىعىپ كەتكەن ەكەن».
كىشى ءجۇزدىڭ ادامى سول وتىرىكتى əكەلىپ ەلگە جايعان. ونان بۇرىن قازاق «اناس» دەگەن ءسوزدى بىلمەيدى ەكەن.
1868-ءىنشى جىلداردان بۇرىن جاڭا زاكون شىعاردىڭ الدىندا قازاقتىڭ تۇرمىسىن ھəم كۇن كورىسىن ءبىلۋ ءۇشىن ورىستان «ەكسپەديتسيوننايا كوميسسيا» شىعىپ ھəر ەلدى ارالاپ ءجۇردى. سول كوميسسيا اقتوبە ويازىنىڭ ادامىنان «قازاقتىڭ تاريحىن بىلەتىندەرىڭ بار ما؟» دەپ سۇراعان. بۇرىن نۇرفايىز يشان «اناس» دەگەن الىپ قاشقان ءسوزدى مالدانىپ جۇرەدى ەكەن. كوميسسيا سۇراعان سوڭ، جۇرت نۇرفايىز يشاندى كورسەتكەن. سوندا نۇرفايىز حازىرەتتىڭ جازىپ كورسەتكەن شەجىرەسى مىناۋ:
اناس، ونىڭ بالاسى جابال، ونىڭ بالاسى ماعاز، ونىڭ بالسى ساحيل، ونىڭ ەكى بالاسى –اق قوراي ھəم اق شولپان. اق قورايدان الامان، ونان الاش، ونان جايل حان، ونان مايقى بي.
وسى شەجىرەنىڭ ھەش ءبىر جەرى تاريحقا دۇرىس كەلمەيدى. پايعامبارىمىزدىڭ اناس ساھاباعا بالا كۇنىندە «مال باسى كوپ بولسىن» -دەپ باتاسىن بەرگەنى راس (*).
بىراق، اناس مال باعىپ ساحاراعا شىعىپ كەتكەن جوق، جىگىت بولعانشا پايعامبارىمىزدىڭ قىزمەتىندە جۇرگەن، يسلام əسكەرىمەنەن سوعىستا بولعان. حازىرەت ومار زامانىندا ءدىن
ۇيرەتى ءۇشىن باسىراعا بارعان. جاسى جۇزدەن اسىپ، سول باسرا شاھارىندا دۇنيەدان قايتقان.
ساھابالاردىڭ شەجىرەسى جازىلعان كىتاپتا ماعاز يبن جابالدىڭ ساحيل اتتى بالاسى بار دەپ، ونان اق قوراي مەنەن اق شولپان تۋدى دەپ ايتپايدى. ساحيل ءوزى اراب بالاسى بولسا، ءوزى اناستىڭ نەمەرەسى بولسا، ول بالاسىنا ءدۇنيادا «اق قوراي» دەپ ات قويا ما؟ بۇل شەجىرەنىڭ جالعان ەكەنىن سونان دا بايقاۋعا بولماي ما؟!
مايقى بي شىڭعىس حاننىڭ ءۋəزىرى ەدى، شىڭعىستىڭ قۇرىلتايىندا (پارلامەنتىندە. ت.ب.) ءسوز يەسى ەدى. «سويلەر ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر – ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن سونان قالعان ءسوز. مايقى ءبيدىڭ تۋعان جىلى انىق ءمəلىم بولماسا دا، əيتەۋىر اناسپەن اراسى 500 جىل بار. مايقىنىڭ اناستان سەگىزىنشى بالا بولۋىن سونشا زامان سيعىزا ما؟
قازاقتىڭ قىپشاق، ارعىن، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، كەرەيىت دەگەن ەلدەرى مايقى ءبيدىڭ تۋىنان 1.200 جىل بۇرىن، مۇحامماد Əلەح اس-سالامنىڭ تۋىنان 700 جىل بۇرىن، حازىرەت ايسانىڭ (يسانىڭ. س.ا.) 200 جىل بۇرىن ەل بولىپ، التايدان قارا تەڭىزگە دەيىن بيلەپ، كوشىپ-قونىپ كۇنەلتكەن. سونىڭ ءبəرى تاريحتا جازىلۋلى. سول ەلدىڭ وسى كۇنگى بالالارى وزدەرىن اناستىڭ بالاسى ساناپ، قازاقتى ونان 500 جىل سوڭ تۋعىزىپ
جۇرگەنى – ۇيات-اق!
تۇرىك بالاسى. قازاق تاريحى. V. «قازاق»، 1913, № 9. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 407-408 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
