اۋعانستاندى حالىقارالىق دەڭگەيدە لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تابىلعان "تاليبان" قوزعالىسى تۇتاس جاۋلاپ الدى. 1996-2001 جىلى اۋعانستاندى ءوز ۋىسىندا ۇستاعان اتالمىش توپتىڭ ادام قۇقىعىن بۇزۋعا قاتىستى اقپاراتتار مەن ءتۇرلى ۇلتتاردى قۋدالاۋ تۋرالى فاكتىلەر جەتەرلىك. وسىعان قاتىستى ءبىز اۋعانستان ازاماتى، حازار ۇلتىنىڭ وكىلى، بۇگىنگى تاڭدا تۇركيادا ءبىلىم الىپ جاتقان حالىقارالىق ساياسي-ەكونوميا ماگيسترى، مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ياسير راشيدتەن قىسقاشا سۇحبات العان ەدىك.
- ارمىسىز ياسير! تاليبان مەملەكەتتى تولىق باسىپ الدى. نەگە بيلىك اسكەرى قارقىندى قارسىلىق كورسەتكەن جوق، نەگە تەز جەڭىلىپ قالدى دەپ ويلايسىز؟ جالپى بۇل جەڭىلىستىڭ ارتىندا بيلىكتىڭ ساتقىندىعى بار ما؟
ياسير راشيد: جالپى اۋعانستان مەملەكەتى قۇرىلعاننان بەرى دۇرىس ساياسي جۇيە قۇرا المادى. اۋعانستان تاريحىنا نازار اۋدارساق، ءار 10-20 جىل سايىن ساياسي جۇيەلەردىڭ كۇيرەۋىنە كۋا بولامىز. مىسالى، كەڭەس قولداعان جۇيە دە جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىتتان كەيىن قۇلاپ تىندى. كەيىن مودجاحەدتەر مەن تاليبان رەجيمى، سودان كەيىن اقش قولدايتىن رەجيم (رەسپۋبليكالىق رەجيم) دا 20 جىلدان كەيىن كۇيرەدى. ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ بولدى دەپ ساناۋعا نەگىز بار. سىرتقى فاكتور رەتىندە بۇرىنعى رەسپۋبليكالىق رەجيمنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستى كىناسى اقش بولىپ تابىلادى. اقش بۇرىنعى اۋعانستان ۇكىمەتىن بىلمەستەن، ناقتى تانىماستان تالىبتەرمەن مامىلە جاسادى جانە تالىبتەرگە ساياسي زاڭدىلىق بەردى. ساياسي زاڭدىلىق تالىبتەردىڭ ۇرىس الاڭىندا دا، بەيبىت كەلىسسوزدەر كەزىندە دە ساياسي جانە اسكەري كۇشىن ارتتىرا ءتۇستى. ال ىشكى فاكتوردا بۇل اۋعان ساياساتكەرلەرى، ولاردىڭ باستى كىناسى - قاشقىن پرەزيدەنت اشراف عاني ەكەنى انىق. ەتنيكالىق الالاۋشىلىقپەن ول رەسپۋبليكانىڭ قۇلاۋىنا جول اشتى. ۇلتتىق وپاسىزدىق جاساعان اشراف عاني كۇيرەۋدىڭ باستى كىناسى بولىپ تابىلادى. ول قاشىپ كەتكەننەن كەيىن تاليباندار "تۇتقىنعا العان" 35 ميلليون اۋعاندىقتاردىڭ جاعدايىنا جاۋاپتى.
- اۋعانستانداعى حازارلاردىڭ جاعدايى "تاليبان" بيلىگى ورناعاننان كەيىن قالاي وزگەردى؟ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قالاي؟ حازارلار اراسىندا بوسقىندار سانى كوپ پە؟
ياسير راشيد: حازارلار سانى جاعىنان اۋعانستانداعى ءۇشىنشى ەتنيكالىق توپ بولىپ تابىلادى. حازارلار ەل حالقىنىڭ 20-25% قۇرايدى. حازارلار عاسىرلار بويى ەڭ وسال حالىق بولدى. تاليبان بيلىكتى قالپىنا كەلتىرە وتىرىپ، حازارلار ەتنيكالىق جانە ءدىني تۇرعىدان كوپتەگەن وسالدىقتارعا تاپ بولادى. حازارلارعا تاليباننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنەن ەشقانداي ۇلەس بەرىلمەگەن. ەگەر تاليباننىڭ رەسمي ۇكىمەتى ولاردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى سياقتى بولسا، وندا حازارلار ساياسي قۇقىقتارىنان ايىرىلادى. باسقاشا ايتقاندا، حازارانىڭ 20 جىلدىق ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مادەني جەتىستىگى تولىق جوعالادى.
بوسقىندىق تۋرالى، سوڭعى ۋاقىتتا اۋعانستانداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتار قونىس اۋداردى. وعان سوعىس پەن لاڭكەستىك تىكەلەي ىسەر ەتتى. حازارلار دا بۇكىل الەم بويىنشا اۋعان بوسقىندارىنىڭ ۇلكەن ۇلەسىنە يە. سوڭعى ايلاردا، تاليبان شابۋىلدارى كۇشەيگەن سايىن، كوپتەگەن حازارلار ۇيلەرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جوق. مەنىڭ وتباسىم قازىر اۋعانستاندا تۇرادى. مەنىڭ ويىمشا، وتباسىم تۋرالى وسى ءسوز جەتكىلىكتى. ارينە، تالىبتەر بيلىكتى باسىپ العاننان كەيىن وزگە حازارلارعا قىسىمدى ارتتىرا تۇسەدى، قازىردىڭ وزىندە ونىڭ ايقىن كورىنىستەرى بار.
- عالامتوردان ءتۇرلى فوتولار مەن ۆيدەولاردى بايقاپ ءجۇرمىن. كوبىندە تالىبتەر حازار ۇلتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەردى، تاريحي جانە مادەني ورىنداردى قيراتىپ جاتىر. بۇل قانشالىقتى راس؟
ياسير راشيد: ءار ءتۇرلى داۋىرلەردە، حازارلاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تولىق جويۋعا كوپتەگەن ارەكەتتەر جاسالدى. تاليباندار ءوز كەزەگىندە حازارلاردىڭ تاريحىن جويۋعا تىرىستى جانە ونى جالعاستىرىپ جاتىر. مىسال رەتىندە 2001 جىلى بامياندا بۋددا مۇسىندەرىن جارىپ جىبەرۋىن ايتساق بولادى. بۇل جالپى ادامزاتقا ورتاق مادەني ەسكەرتكىش ەدى، سونى ءوزىن تالقانداپ تاستادى. ارينە، وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ مادەني وشاقتارعا قاتىستى كوزقاراسىن ناقتى سيپاتتاپ تۇر. سوڭعى كۇندەرى حازارلارعا تيەسىلى بابا ابدۋل الي مازاري (حازارلاردىڭ ساياسي ليدەرى) ءمۇسىنى مەن باسقا دا بىرقاتار مادەني مۇسىندەردى بۇزۋ تۋرالى بەينەجازبالار تارادى. بۇل مادەني ەسكەرتكىشتەردى جويۋدىڭ حازالاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن قۇرتۋدان باسقا ەش ماقساتى جوق.
- قازىر پاندجشەردە احماد ماسۋد باستاعان قارسىلىق كۇشتەرى بار. ولار سوڭعى ۇرىستاردا جەڭىلىس تاپتى. جالپى قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
ياسير راشيد: پاندجەر تۋرالى قاراما-قايشى جاڭالىقتار بار. تاليباندار پاندجشەردى تولىق باسىپ الدى دەپ مالىمدەيدى. بىراق قارسىلىق كۇشتەرى، پروۆينتسيا تولىق قۇلاعان جوق دەگەندى ايتۋدا. سوندىقتان، ءبىز الداعى كۇندەردە بولاتىن وقيعالاردى كۇتۋىمىز كەرەك. پاندجەردا جاعداي كۇن سايىن كۇردەلى بولىپ بارادى. احماد ماسۋدتىڭ قارسىلىعىنا قاتىستى مەن ونىڭ جاس، ءبىلىمدى جانە ىنتالى ەكەنىن ايتۋىم كەرەك. ول - جاستاردىڭ جالعىز ءۇمىتى. ول ۇلتتىق جانە حالىقارالىق قولداۋدى قاجەت ەتەتىن تۇلعا. مەن ماسۋد جەڭەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ال ەگەر ول جەڭىسكە جەتسە، باسقا ساياسي كوشباسشىلاردىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالامايدى دەپ ءۇمىت ارتامىن.
- تاليبان بيلىگى نىق ورنادى دەپ ويلايسىز با؟ جالپى اۋعانستاننىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بولجام جاساساڭىز.
ياسير راشيد: "تاليبان" ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ جاريالانۋى بۇل توپتىڭ بيلىكتە تۇراقتى بولمايتىنىن بىلدىرەدى. تاليبان جاريالانعان ۇكىمەت ەتنيكالىق، ناسىلدىك، تىلدىك نەمەسە دىندىك جاعىنان ينكليۋزيۆتى ۇكىمەت ەمەس. بۇل ماسەلە نارازىلىقتى ارتتىرادى جانە بۇل توپقا قارسى كوتەرىلىستەر كۇن وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسەدى دەپ ايتۋعا بولادى. اقىرىندا بۇل توپتىڭ ىدىراۋىنا اكەلەدى. تاليبانعا ءالى دە ەلدى باسقارۋ جوسپارى قاجەت. باعدارلامانى قارجىلاندىرۋ قاجەت. بىراق سىرتقى كومەك قىسقارتىلعان سوڭ تاليبانداردا باسقا جەتكىلىكتى بيۋدجەت جوق. قىسقاسى، حالىقتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسى بولماعان كەزدە، ولار ەرىكسىز نارازىلىق بىلدىرەتىن بولادى. بۇل كوتەرىلىستەر تالىبتەردىڭ بەلىن سىندىرۋى مۇمكىن.
- ءسىز قازاقستاندا ءبىلىم الدىڭىز، قازىر تۇركياداسىز. اۋعانستانعا قايتىپ بارۋ ويىڭىزدا بار ما؟
ياسير راشيد: مەن ەندى عانا ماگيستراتۋرانى ءبىتىردىم، ارى دوكتورانتۋرامەن جالعاستىرۋدى شەشتىم. ءبىزدىڭ ەرىك ءار نارسەدەن دە ۇلكەن جانە كۇشتى. ەلدەگى جاعداي مۇلدە جاقسى ەمەس، بىراق ءبىز ءۇمىتىمىزدى مۇلدە جوعالتقان جوقپىز. ءبىزدىڭ ءۇمىتىمىز - ءبىر كۇنى ەلگە ورالىپ، حالقىمىزعا قىزمەت ەتۋ.
- ياسير، سۇحباتىڭىزعا راحمەت. ساۋ بولىڭىز!
سۇحباتتاسقان اسحات قاسەنعالي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
