Aýǵanstandy halyqaralyq deńgeıde lańkestik uıym dep tabylǵan "Talıban" qozǵalysy tutas jaýlap aldy. 1996-2001 jyly Aýǵanstandy óz ýysynda ustaǵan atalmysh toptyń adam quqyǵyn buzýǵa qatysty aqparattar men túrli ulttardy qýdalaý týraly faktiler jeterlik. Osyǵan qatysty biz Aýǵanstan azamaty, hazar ultynyń ókili, búgingi tańda Túrkııada bilim alyp jatqan Halyqaralyq saıası-ekonomııa magıstri, Marmara Ýnıversıtetiniń stýdenti Iasır Rashıdten qysqasha suhbat alǵan edik.
- Armysyz Iasır! Talıban memleketti tolyq basyp aldy. Nege bılik áskeri qarqyndy qarsylyq kórsetken joq, nege tez jeńilip qaldy dep oılaısyz? Jalpy bul jeńilistiń artynda bıliktiń satqyndyǵy bar ma?
Iasır RAShID: Jalpy Aýǵanstan memleketi qurylǵannan beri durys saıası júıe qura almady. Aýǵanstan tarıhyna nazar aýdarsaq, ár 10-20 jyl saıyn saıası júıelerdiń kúıreýine kýá bolamyz. Mysaly, Keńes qoldaǵan júıe de jıyrma jylǵa jýyq ýaqyttan keıin qulap tyndy. Keıin Modjahedter men Talıban rejımi, sodan keıin AQSh qoldaıtyn rejım (respýblıkalyq rejım) da 20 jyldan keıin kúıredi. Ishki jáne syrtqy faktorlar júıeniń kúıreýine sebep boldy dep sanaýǵa negiz bar. Syrtqy faktor retinde burynǵy respýblıkalyq rejımniń kúıreýiniń basty kinási AQSh bolyp tabylady. AQSh burynǵy Aýǵanstan úkimetin bilmesten, naqty tanymastan tálibtermen mámile jasady jáne tálibterge saıası zańdylyq berdi. Saıası zańdylyq tálibterdiń urys alańynda da, beıbit kelissózder kezinde de saıası jáne áskerı kúshin arttyra tústi. Al ishki faktorda bul Aýǵan saıasatkerleri, olardyń basty kinási - qashqyn prezıdent Ashraf Ǵanı ekeni anyq. Etnıkalyq alalaýshylyqpen ol respýblıkanyń qulaýyna jol ashty. Ulttyq opasyzdyq jasaǵan Ashraf Ǵanı kúıreýdiń basty kinási bolyp tabylady. Ol qashyp ketkennen keıin Talıbandar "tutqynǵa alǵan" 35 mıllıon aýǵandyqtardyń jaǵdaıyna jaýapty.
- Aýǵanstandaǵy hazarlardyń jaǵdaıy "Talıban" bıligi ornaǵannan keıin qalaı ózgerdi? Halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy qalaı? Hazarlar arasynda bosqyndar sany kóp pe?
Iasır RAShID: Hazarlar sany jaǵynan Aýǵanstandaǵy úshinshi etnıkalyq top bolyp tabylady. Hazarlar el halqynyń 20-25% quraıdy. Hazarlar ǵasyrlar boıy eń osal halyq boldy. Talıban bılikti qalpyna keltire otyryp, hazarlar etnıkalyq jáne dinı turǵydan kóptegen osaldyqtarǵa tap bolady. Hazarlarǵa Talıbannyń ýaqytsha úkimetinen eshqandaı úles berilmegen. Eger Talıbannyń resmı úkimeti olardyń ýaqytsha úkimeti sııaqty bolsa, onda Hazarlar saıası quqyqtarynan aıyrylady. Basqasha aıtqanda, Hazaranyń 20 jyldyq saıası, áleýmettik jáne mádenı jetistigi tolyq joǵalady.
Bosqyndyq týraly, sońǵy ýaqytta Aýǵanstandaǵy barlyq etnıkalyq toptar qonys aýdardy. Oǵan soǵys pen lańkestik tikeleı iser etti. Hazarlar da búkil álem boıynsha aýǵan bosqyndarynyń úlken úlesine ıe. Sońǵy aılarda, Talıban shabýyldary kúsheıgen saıyn, kóptegen hazarlar úılerin tastap ketýge májbúr boldy. Biraq naqty statıstıkalyq málimetter joq. Meniń otbasym qazir Aýǵanstanda turady. Meniń oıymsha, otbasym týraly osy sóz jetkilikti. Árıne, tálibter bılikti basyp alǵannan keıin ózge hazarlarǵa qysymdy arttyra túsedi, qazirdiń ózinde onyń aıqyn kórinisteri bar.
- Ǵalamtordan túrli fotolar men vıdeolardy baıqap júrmin. Kóbinde tálibter hazar ultynyń kórnekti tulǵalaryna arnalǵan eskertkishterdi, tarıhı jáne mádenı oryndardy qıratyp jatyr. Bul qanshalyqty ras?
Iasır RAShID: Ár túrli dáýirlerde, hazarlardyń tarıhy men mádenıetin tolyq joıýǵa kóptegen áreketter jasaldy. Talıbandar óz kezeginde Hazarlardyń tarıhyn joıýǵa tyrysty jáne ony jalǵastyryp jatyr. Mysal retinde 2001 jyly Bamıanda Býdda músinderin jaryp jiberýin aıtsaq bolady. Bul jalpy adamzatqa ortaq mádenı eskertkish edi, sony ózin talqandap tastady. Árıne, osynyń ózi olardyń mádenı oshaqtarǵa qatysty kózqarasyn naqty sıpattap tur. Sońǵy kúnderi Hazarlarǵa tıesili Baba Abdýl Alı Mazarı (Hazarlardyń saıası lıderi) músini men basqa da birqatar mádenı músinderdi buzý týraly beınejazbalar tarady. Bul mádenı eskertkishterdi joıýdyń hazalardyń mádenıeti men tarıhyn qurtýdan basqa esh maqsaty joq.
- Qazir Pandjsherde Ahmad Masýd bastaǵan qarsylyq kúshteri bar. Olar sońǵy urystarda jeńilis tapty. Jalpy qarsylasý qozǵalysyna kózqarasyńyz qalaı?
Iasır RAShID: Pandjer týraly qarama-qaıshy jańalyqtar bar. Talıbandar Pandjsherdy tolyq basyp aldy dep málimdeıdi. Biraq qarsylyq kúshteri, provınııa tolyq qulaǵan joq degendi aıtýda. Sondyqtan, biz aldaǵy kúnderde bolatyn oqıǵalardy kútýimiz kerek. Pandjerda jaǵdaı kún saıyn kúrdeli bolyp barady. Ahmad Masýdtyń qarsylyǵyna qatysty men onyń jas, bilimdi jáne yntaly ekenin aıtýym kerek. Ol - jastardyń jalǵyz úmiti. Ol ulttyq jáne halyqaralyq qoldaýdy qajet etetin tulǵa. Men Masýd jeńedi dep úmittenemin. Al eger ol jeńiske jetse, basqa saıası kóshbasshylardyń qatelikterin qaıtalamaıdy dep úmit artamyn.
- Talıban bıligi nyq ornady dep oılaısyz ba? Jalpy Aýǵanstannyń bolashaǵyna qatysty boljam jasasańyz.
Iasır RAShID: "Talıban" ýaqytsha úkimetiniń jarııalanýy bul toptyń bılikte turaqty bolmaıtynyn bildiredi. Talıban jarııalanǵan úkimet etnıkalyq, násildik, tildik nemese dindik jaǵynan ınklıýzıvti úkimet emes. Bul másele narazylyqty arttyrady jáne bul topqa qarsy kóterilister kún ótken saıyn kúsheıe túsedi dep aıtýǵa bolady. Aqyrynda bul toptyń ydyraýyna ákeledi. Talıbanǵa áli de eldi basqarý jospary qajet. Baǵdarlamany qarjylandyrý qajet. Biraq syrtqy kómek qysqartylǵan soń Talıbandarda basqa jetkilikti bıýdjet joq. Qysqasy, halyqtyń saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıy jaqsy bolmaǵan kezde, olar eriksiz narazylyq bildiretin bolady. Bul kóterilister tálibterdiń belin syndyrýy múmkin.
- Siz Qazaqstanda bilim aldyńyz, qazir Túrkııadasyz. Aýǵanstanǵa qaıtyp barý oıyńyzda bar ma?
Iasır RAShID: Men endi ǵana magıstratýrany bitirdim, ary doktorantýramen jalǵastyrýdy sheshtim. Bizdiń erik ár nárseden de úlken jáne kúshti. Eldegi jaǵdaı múlde jaqsy emes, biraq biz úmitimizdi múlde joǵaltqan joqpyz. Bizdiń úmitimiz - bir kúni elge oralyp, halqymyzǵa qyzmet etý.
- Iasır, suhbatyńyzǵa rahmet. Saý bolyńyz!
Suhbattasqan Ashat QASENǴALI
"Adyrna" ulttyq portaly
