1 قىركۇيەكتەن باستاپ، ەلىمىزدە كەزەكتى ساناق باستالدى. 2 ايعا سوزىلاتىن ساناقتا نە انىقتالادى؟ ونىڭ ماڭىزى قانداي؟ بۇعان دەيىن ەلىمىزدە نەشە رەت ساناق بولعان؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىم.
1 قىركۇيەك-30 قازان ارالىعىندا وتەتىن حالىق ساناعى نەگىزىنەن 2019 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءوتۋى كەرەك ەدى. الايدا ساناق 2020 جىلىدڭ كۇز ايىنا اۋىستىرىلدى. بىراق ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى ساناق 2021 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە شەگەرىلدى.
حالىق ساناعى نە ءۇشىن وتكىزىلەدى؟
حالىق ساناعى تەك ەلدەگى تۇرعىنداردىڭ سانىن عانا ەمەس، ولاردىڭ تۇرعىن ءۇي جاعدايى، وتباسىلىق قۇرامى، ەتنوستىق سيپاتى، ۇلتى، ءدىنى، ءتىل ءبىلۋى، ءبىلىم دەڭگەيى، كوشى-قون، بولاشاقتا كوشۋ جوسپارى، نەكە تۋرالى مالىمەتتەر، جۇمىسپەن قامتىلۋ دەڭگەيى، تابىس كوزدەرى، دەنساۋلىعى، تۇرمىستا ايرىقشا كۇتىمدى قاجەت ەتەتىندىگى سەكىلدى ماڭىزدى الەۋمەتتىك كورسەتكىشتەردى انىقتاۋعا بولادى.
ايسۇلۋ مولدابەكوۆا (الەۋمەتتانۋشى): حالىق ساناعى – قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق بەينەسىن باعالاۋدىڭ قۇرالى. ساناق ارقىلى مەملەكەتتە ەڭ ۇلكەن مالىمەتتەر بازاسى قالىپتاسادى. ءبىز جاسايتىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك ساۋالنامالار، وزگە زەرتتەۋلەردىڭ ىرىكتەۋىنىڭ كولەمى 1600, 2 مىڭ، 7 مىڭ، ەڭ كوبىندە 10 مىڭ بولادى. ستاتيستيكا كوميتەتى جۇرگىزەتىن ساۋالدامالارعا قاتىساتىن ادامدار سانى 10 مىڭنان اسپايدى. 100 مىڭ، 200 مىڭ نە 1 ملن ادام قاتىساتىن ساۋالدامالار جۇرگىزىلمەيدى دەۋگە دە بولادى.
2021 جىلى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمنىڭ 61 ەلىندە دە ساناق وتكىزىلەدى.
*ەلىمىزدە حالىق ساناعى 2 رەت (1999, 2009) وتكەن.
بيىلعى حالىق ساناعىنىڭ ەرەكشەلىگى - تەك وفلاين عانا ەمەس، sanaq.gov.kz سايتى ارقىلى ونلاين قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءدال قازىرگى ساتتە 100 مىڭعا جۋىق ازاماتتارىمىز ونلاين ساناققا قاتىستى. ساناق بارىسىندا رەسپوندەنتكە 91 سۇراق قويىلىپ، ميگراتسيا، پاندەميا كەزىندە قانداي قيىنشىلىق كورگەنى، ءتىل، ءدىن، قىزمەتى، تابىسى ت.ب سۇراقتار قامتىلادى.
*2009 جىلى وتكەن حالىق ساناعىندا 73 سۇراق قامتىلدى.
قانشا قاراجات جۇمسالادى؟
2018 جىلدان 2023 جىلعا دەيىنگى بەسجىلدىق كەزەڭگە حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە بيۋدجەتتەن 9,1 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ ىشىندە ساناق قىزمەتكەرلەرىنە 4,7 ملرد تەڭگە تولەندى. وسى كەزەڭدە 32 313 ادام جۇمىسقا ورنالاستىرىلادى. بيىل ءبىر ادامعا جۇمسالاتىن شىعىن 1,1 اقش دوللارىن قۇرايدى. 2009 جىلعى ول 2,9 اقش دوللارى بولعان ەدى.
- ساناقتى جۇرگىزەتىن ينتەرۆيۋلەر ءۇشىن 83-125 مىڭ تەڭگە كولەمىندە جالاقى تولەنەدى.
- 475,4 ملن. تەڭگەگە وتاندىق ءوندىرىستىڭ 138 دانا ۆاز 21214 «نيۆا» اۆتوكولىگى ساتىپ الىندى.
- 1 ملرد تەڭگەگە 27 412 پلانشەت، پاۋەربانك الىندى. 1 كومپلەكتىنىڭ قۇنى - 39 603 تەڭگە.
مارات شيبۋتوۆ (Cاياساتتانۋشى): ءبىزدىڭ ەلدە كوپتەگەن ايماقتاردى قارجىلاندىرۋ حالىقتىڭ از-كوپتىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. پۋنكتتىڭ ستاتۋسىن (اۋىل، قالا) دا حالىقتىڭ سانى انىقتايدى. حالىق ساناعى بويىنشا ايماقتاردى قارجىلاندىرۋ دەڭگەيى وزگەرۋىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سەبەبى، كەي پۋنكتتە 1000-نان استام تۇرعىن بولسا دا، ولاردىڭ كوپشىلىگى باسقا جەردە تىركەلگەن نەمەسە تۋعان جەرىندە تىركەلگەنىمەن، ءوزى باسقا قالادا جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە نە بولادى؟ قۇجاتتا حالقى كوپ ايماقتاردا مەكتەپ، اۋرۋحانالار قاڭىراپ تۇرادى، ال تىركەۋى از پۋنكتتەردە مەكتەپ، اۋرۋحانالارعا ادام سىيماي جاتادى.
2009 جىلى وتكەن حالىق ساناعى نەسىمەن ەستە قالدى؟
- 2009 جىلعى حالىق ساناعى ءداستۇرلى ادىسپەن ءوتتى. ياعني ساناقشىلار رەسپوندەنتتەردەن العان مالىمەتتەردى قاعاز بلانكىلەرگە قولمەن تولتىردى جانە ساناقشىلارعا مىندەتتى تۇردە باسپا ءارىپتەرىمەن جازۋ تالابى قويىلدى.
- 2009 جىلى حالىق ساناعىنا 6,9 ملرد تەڭگە ءبولىندى ونىڭ 1,2 ملرد تەڭگەسى جىمقىرىلدى.
- 2009 جىلى وتكەن حالىق ساناعى تەك ساناقتىڭ قورىتىندىسىمەن عانا ەمەس، جەمقورلىعىمەن دە ەستە قالدى. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى انار مەشىمباەۆا ۇلتتىق حالىق ساناعىن وتكىزۋگە بولىنگەن 700 ميلليون تەڭگەدەن استام قارجىنى جىمقىردى دەپ ايىپتالدى. كەيىن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ەكس-باسشىسىنا حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانىپ، تۇركيا، ءباا، رەسەيدە جاسىرىنعان انار مەشىمباەۆا 2013 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ول ماسكەۋدەن ەكستراديتسيالاندى.
2014 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىندا استاناداعى ەسىل اۋداندىق №2 cوتى سۋدياسىنىڭ شەشىمىمەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى انار مەشىمباەۆا مۇلكى تاركىلەۋمەن جانە مەملەكەتتىك قىزمەت لاۋازىمىن اتقارۋ قۇقىعىنان 5 جىل مەرزىمگە ايىرۋمەن بىرگە جالپى رەجيمدەگى كولونيادا 7 جىل جازا وتەۋ ۇكىمى شىعارىلدى. 2015 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2015 جىلعى راقىمشىلىق تۋرالى جارلىعىمەن انار مەشىمباەۆانىڭ جازاسى 2 جىلعا قىسقارتىلىپ، 2018 جىلى بوستاندىققا شىقتى.
- 2009 جىلى حالىق ساناعى اقپان ايىندا وتسە دە، ناتيجەسى 2010 جىلىدڭ اقپان ايىندا جاريالاندى.
- قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ ەلدەگى قازاقتار سانى 67 پايىزدى قۇرايدى دەگەن. بىراق ول ساناقتى ەرتە بەرىپ جىبەرگەن، كەيىن 300 مىڭ ادامنىڭ ەكى رەت سانالىپ كەتكەنى بەلگىلى بولدى - دەپ، اقتالىپ، قازاقتاردىڭ ۇلەسى - 63,6% كورسەتىلدى.
ماقاش ءتاتىموۆ (دەموگراف): «تاۋەلسىزدىك نە بەردى؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك، وعان ناقتى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەگەمەندىك العان 20 جىلداعى ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتەيىك. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ەلىمىز اۋماعىنان 3 ميلليونعا جۋىق وزگە ۇلت وكىلى كوشىپ كەتتى. كوشكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ورنىن تاريحي وتانىنا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ورالعان قانداستارىمىز تولىقتىردى. ولاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا جول اشقان – تاۋەلسىزدىك. وتكەن عاسىرداعى 80-جىلداردىڭ سوڭىندا دەموگرافيالىق احۋال ءبىرشاما وڭالعانى بايقالادى. بىراق 1999 جىلعى كورسەتكىش بويىنشا قازاق ايەلدەرىنەن تۋعان بالا سانى ءبىرشاما ازايعانىن كورەمىز. ناقتى ستاتيستيكاعا جۇگىنەر بالساق، 1988 جىلى قازاق ايەلدەرىنەن تۋعان بالا سانى 208 مىڭ بولسا، 1999 جىلى 138 مىڭعا ازايعان. ال وتكەن 2010 جىل اياقتالماي جاتىپ بۇل كورسەتكىش 265 مىڭعا جەتتى. دەمەك، جىل سايىنعى قازاق ايەلدەرىنەن تۋاتىن بالا سانى جالپى، سوڭعى 10 جىل ىشىندە 127 مىڭعا كوبەيگەن. ياعني قازاق ۇلتىنىڭ سانى قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتىر. ءبىر كەزدە 40 پايىزعا جەتپەي قالعان قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى بۇل كۇندە 65 پايىزعا جەتتى. بۇل – تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى.
| ۇلتتار | 1989 جىل | 1999 جىل | 2009 |
| قازاق | 40,1 % | 53,4 % | 63,6 % |
| ورىس | 37,4 % | 30 % | 23,3 % |
| ۋكراين | 5,4 % | 3,7 % | 2,0 % |
| نەمىس | 5,8 % | 2,4 % | 1,1 % |
| وزبەك | 2,0 % | 2,5% | 2,9 % |
جالپى حالىقتىڭ سانى ونجىلدىقتار ىشىندە بىلاي وزگەردى:
1989 جىل - 16 ملن 537 مىڭ
1999 جىل - 14 ملن 928 مىڭ
2009 جىل - 15 ملن 989 مىڭ
2021 جىل - 18 ملن 877 مىڭ
1999 جىلى وتكەن حالىق ساناعى قورىتىندىسى بويىنشا دا، نارازىلىقتار بولدى. رەسمي ستاتيستيكادا قازاقتاردىڭ ۇلەسى - 53,4% دەپ، كورسەتىلگەنىمەن، كەي الەۋمەتتانۋشىلار قازاقتاردىڭ مولشەرى - 48% عانا دەپ، ءوز پىكىرلەرىن ۇسىندى.
ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ساناق نەشە رەت وتكەن؟
- وزبەكستان - ازىرگە حالىق ساناعى وتكىزىلمەگەن. 2017 جىلى حالىق ساناعى 2020 جىلى وتەدى دەپ ايتىلعان ەدى. بىراق بەلگىسىز سەبەپتەرمەن 2022 جىلعا اۋىستىرىلدى. بىراق ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى ساناق 2023 جىلعا شەگەرىلدى.
- قىرعىزستان - 3 رەت 1999, 2009, 2020 جىلى وتكىزگەن.
- تاجىكستان - 3 رەت 2000, 2010, 2020 جىلى وتكىزگەن.
- تۇركىمەنستان - 2012 جىلى وتكىزگەن. ناقتى اقپارات جوق.
ءتۇيىن: الداعى حالىق ساناعى داۋ-دامايسىز، جىمقىرۋسىز وتە مە؟ بارلىعى ۋاقىت ەنشىسىندە!
قانات بايۇزاقوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتى پورتالى
