اۋعانستان قازاقتارىن كوشىرۋگە بايلانىستى قازاقستاندىق پىكىرتالاس كەڭىستىگىندە ءبىرى بىرىنە قاراما-قايشى ەكى ۇستانىم قالىپتاسۋدا.
ءبىرىنشىسى. اۋعانستانداعى بارلىق قازاقتى ءدال قازىر، بۇگىننەن قالدىرماي دەرەۋ قازاقستانعا كوشىرىپ الۋ قاجەتتىگى.
ەكىنشىسى. اۋعانستانداعى قازاقتار كەزىندە تۋعان جەرىن تاستاپ، تاريحي وتانىن ساتىپ كەتكەندەر، سوندىقتان ولاردى ەلىمىزگە مۇلدەم جولاتپاۋ كەرەكتىگى.
ءبىرىنشى ۇستانىم بويىنشا.
ارينە، مەملەكەت باسشىسى ءوزى تاپسىرما بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىرعاندا، ونداي مۇمكىندىك بولىپ جاتسا قانەكي...
الايدا، قازاقتار اۋعانستاندا ءبىزدى قاشان الىپ كەتەدى دەپ ءبىر ۇيدە، ءبىر كوشەدە، نەمەسە ءبىر قالادا شوعىرلانىپ كۇتىپ وتىرعان جوق. ولار اۋعانستان استاناسى كابۋل قالاسىنان بىرنەشە جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالسقان بىرنەشە ەلدى مەكەندەردە تۇرادى. ولاردى كابۋلداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى ماڭايىنا جيناۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن كىم قامتاماسىز ەتەدى؟
بۇعان قوسا، كەيبىر جەڭىلتەك ساياساتشى سىماقتار قازاقستانعا كوشۋگە كومەك سۇراعانداردى جاپپاي، ياعني قازاق نەمەسە قازاق ەمەس ەكەنىن انىقتاماي-اق، كوشىرۋ كەرەكتىگىن ايتۋدا. قايىقتا وتىرعاندار جان-جاعىڭداعى سۋعا كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ ءبارىن قۇتقارۋ كەرەك دەيدى.
جاۋاپ رەتىندە مىناداي مىسال كەلتىرگىم كەلەدى:
- قايىقتىڭ سىيىمدىلىعى 10 ورىن;
- سۋعا كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ سانى 200 ادام;
- ولاردىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ اكە-شەشەڭىز، باۋىرلارىڭىز، ايەلىڭىز، بالالارىڭىز بار.
قويىلاتىن سۇراق. كىمگە ءبىرىنشى قول ءۇشىن سوزاسىز؟
سوندىقتان، قازىرگى تاڭدا اۋعانستانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگىندە قۇرىلىپ، ەلشىنىڭ توراعالىعىمەن جۇمىس جاساپ جاتقان ەتنيكالىق سايكەستىگىن انىقتايتىن جانە باسقا دا سۇراقتارعا جاۋاپ الاتىن ارنايى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەيىك. ول وڭاي جۇمىس ەمەس. ۋاقىتتى، مۇقياتتىلىقتى، جاۋاپكەرشىلكتى تالاپ ەتەدى.
ۇلتىن انىقتاۋدا ءبىرىنشى باسىمدىق قازاق تىلىنە بەرىلەدى. قازاق ءتىلىن ءبىلىپ تۇرعان ادامعا سۇراق ازداۋ بولارى ءسوزسىز.
سوسىن، شىعۋ تەگىنە، ياعني رۋى، جەتى اتاسى، اتا-بابالارىنىڭ تاريحى دەگەن سۇراقتار.
ۇشىنشىدەن انتروپولوگيالىق، ياعني سىرتقى ءپىشىنىنىڭ، سايكەستىگى ماڭىزدى. مىسالى، وسىدان 90-100 جىل بۇرىن اۋعانستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ انتروپوليالىق ءپىشىنى وسىنداي ۋاقىتتا قاتتى وزگەرۋى مۇمكىن ەمەس. انتروپولوگيالىق تيپ وزگەرۋ ءۇشىن بىرنەشە عاسىر كەرەك. بىراق، كومەك سۇراعانداردىڭ ىشىندە كەلبەتى قازاقققا مۇلدەم كەلمەيتىن تيپاجدار ءجيى كەزدەسۋدە. ولاردى دا، قازاقتاردى ىسىرىپ تاستاپ، شەكتەۋلى ورىندارعا قاراماستان قايىققا مىنگىزە بەرەيىك پە؟
ءتىلىن بىلمەيتىندەردى، شىعۋ تەگىن بىلمەيتىندەردى، ونىڭ ۇستىنە سىرتقى كەلبەتى، ءپىشىنى كەلمەيتىندەردى قانداي نەگىزدە قازاق دەپ مويىنداۋ كەرەك؟ قازاقققا بەس قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
ەكىنشى ۇستانىم بويىنشا.
شەتەلدەگى قازاقتار مەكەندەگەن ەلدەرىنە سايكەس ەكى توپقا بولىنەدى - اۆتوحتوندى تۇرعىندارعا جانە دياسپوراعا.
شەتەلدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى قازاقستانمەن شەكارالاس ورنالاسقان رەسەي، وزبەكستان، قىتاي، مونعوليا سىندى مەملەكەتتەردىڭ تاريحي تۇرعىدا بايىرعى، ياعني اتا-بابالارىنىڭ ەرتەدەن مەكەندەگەن جەرلەرىندە تۇرىپ جاتقان اۆتوحتوندى تۇرعىندارى بولىپ تابىلادى.
ال ساياسي (سوعىستار، كوتەرىلىستەر، رەپرەسسيالار، ۇلتتىق-ازاتتىق قوزعالىستار), ءدىني ء(دىني نەگىزدە قۋدالاۋ، مەشىتتەردى بۇزۋ), ەكونوميكالىق (ۇجىمداستىرۋ، مالدى تاركىلەۋ، اشتىق) سەبەپتەرمەن سيپاتتالاتىن كۇشتەپ نەمەسە ءماجبۇرلى قونىس اۋدارۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان شەتەلدەگى باۋىرلار قازاق دياسپوراسىن قۇرايدى.
سولاردىڭ ءبىرى اۋعانستاندى كەزىندە پانالاپ بارعان قازاقتار. ولاردا ەرىككەننەن قونىس اۋدارعان جوق. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قىسىمىنا كونبەي، ۇلتىن، ءتىلىن، بولمىسىن ساقتاۋ، بالالارىن امان الىپ قالۋ جانە وزدەرى ءتىرى قالۋ امالدارى رەتىندە تۋعان جەرىنەن ايىرىلىپ، قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعاندار. اۋعان قازاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تاۋەلسىز جىلدارىندا قازاقستانعا قونىس اۋداردى (13 مىڭ ادامنىڭ ۇستىندە). بىراق، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس قوي. جاعدايى بولماي، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قالىپ قويعاندار جوق ەمەس، بار. ولار كوپ ەمەس.
وسى ورايدا اۋعان قازاقتارى دا تاريحي تاعدىرى ورتاق ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ اجىراماس بولىگى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز ابزال. الەمنىڭ قاي جەرىندە بولسا دا، ءار-ءبىر قازاقتىڭ تاريحي وتانى بار. تاريحي وتانىنان كەز-كەلگەن قانداس باۋىرىمىز وزىنە پانا جانە قورعان تابا الادى. ول وتباسىنداعى اكەنىڭ مىندەتى ىسپەتتەس، وتاننىڭ مىندەتى.
وسىندايدا ەلدىگىمىزدى، بىرلىگىمىزدى، مىقتىلىعىمىزدى كورسەتپەگەندە قاشان جانە كىمگە كورسەتەمىز؟
جاليەۆ نۇرحان بۇحاربايۇلى
«وتانداستار قورى» كەاق
اقپاراتتىق تالداۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى
