Aýǵanstan qazaqtaryn kóshirýge baılanysty qazaqstandyq pikirtalas keńistiginde biri birine qarama-qaıshy eki ustanym qalyptasýda.
Birinshisi. Aýǵanstandaǵy barlyq qazaqty dál qazir, búginnen qaldyrmaı dereý Qazaqstanǵa kóshirip alý qajettigi.
Ekinshisi. Aýǵanstandaǵy qazaqtar kezinde týǵan jerin tastap, tarıhı otanyn satyp ketkender, sondyqtan olardy elimizge múldem jolatpaý kerektigi.
Birinshi ustanym boıynsha.
Árıne, Memleket basshysy ózi tapsyrma berip, qoldaý kórsetip otyrǵanda, ondaı múmkindik bolyp jatsa qanekı...
Alaıda, qazaqtar Aýǵanstanda bizdi qashan alyp ketedi dep bir úıde, bir kóshede, nemese bir qalada shoǵyrlanyp kútip otyrǵan joq. Olar Aýǵanstan astanasy Kabýl qalasynan birneshe júzdegen shaqyrym qashyqtyqta ornalsqan birneshe eldi mekenderde turady. Olardy Kabýldaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń elshiligi mańaıyna jınaýdyń ózi úlken másele. Olardyń qaýipsizdigin kim qamtamasyz etedi?
Buǵan qosa, keıbir jeńiltek saıasatshy symaqtar Qazaqstanǵa kóshýge kómek suraǵandardy jappaı, ıaǵnı qazaq nemese qazaq emes ekenin anyqtamaı-aq, kóshirý kerektigin aıtýda. Qaıyqta otyrǵandar jan-jaǵyńdaǵy sýǵa ketip bara jatqandardyń bárin qutqarý kerek deıdi.
Jaýap retinde mynadaı mysal keltirgim keledi:
- qaıyqtyń syıymdylyǵy 10 oryn;
- sýǵa ketip bara jatqandardyń sany 200 adam;
- olardyń ishinde sizdiń áke-shesheńiz, baýyrlaryńyz, áıelińiz, balalaryńyz bar.
Qoıylatyn suraq. Kimge birinshi qol úshyn sozasyz?
Sondyqtan, qazirgi tańda Aýǵanstandaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń elshiliginde qurylyp, Elshiniń tóraǵalyǵymen jumys jasap jatqan etnıkalyq sáıkestigin anyqtaıtyn jáne basqa da suraqtarǵa jaýap alatyn arnaıy komıssııanyń jumysyna sáttilik tileıik. Ol ońaı jumys emes. Ýaqytty, muqııattylyqty, jaýapkershilkti talap etedi.
Ultyn anyqtaýda birinshi basymdyq qazaq tiline beriledi. Qazaq tilin bilip turǵan adamǵa suraq azdaý bolary sózsiz.
Sosyn, shyǵý tegine, ıaǵnı rýy, jeti atasy, ata-babalarynyń tarıhy degen suraqtar.
Úshinshiden antropologııalyq, ıaǵnı syrtqy pishininiń, sáıkestigi mańyzdy. Mysaly, osydan 90-100 jyl buryn Aýǵanstanǵa qonys aýdarǵan qazaqtardyń antropolııalyq pishini osyndaı ýaqytta qatty ózgerýi múmkin emes. Antropologııalyq tıp ózgerý úshin birneshe ǵasyr kerek. Biraq, kómek suraǵandardyń ishinde kelbeti qazaqqqa múldem kelmeıtin tıpajdar jıi kezdesýde. Olardy da, qazaqtardy ysyryp tastap, shekteýli oryndarǵa qaramastan qaıyqqa mingize bereıik pe?
Tilin bilmeıtinderdi, shyǵý tegin bilmeıtinderdi, onyń ústine syrtqy kelbeti, pishini kelmeıtinderdi qandaı negizde qazaq dep moıyndaý kerek? Qazaqqqa bes qaınasa sorpasy qosylmaıdy.
Ekinshi ustanym boıynsha.
Sheteldegi qazaqtar mekendegen elderine sáıkes eki topqa bólinedi - avtohtondy turǵyndarǵa jáne dıasporaǵa.
Shetelde turatyn qazaqtardyń basym bóligi Qazaqstanmen shekaralas ornalasqan Reseı, Ózbekstan, Qytaı, Monǵolııa syndy memleketterdiń tarıhı turǵyda baıyrǵy, ıaǵnı ata-babalarynyń erteden mekendegen jerlerinde turyp jatqan avtohtondy turǵyndary bolyp tabylady.
Al saıası (soǵystar, kóterilister, repressııalar, ulttyq-azattyq qozǵalystar), dinı (dinı negizde qýdalaý, meshitterdi buzý), ekonomıkalyq (ujymdastyrý, maldy tárkileý, ashtyq) sebeptermen sıpattalatyn kúshtep nemese májbúrli qonys aýdarý nátıjesinde qalyptasqan sheteldegi baýyrlar qazaq dıasporasyn quraıdy.
Solardyń biri Aýǵanstandy kezinde panalap barǵan qazaqtar. Olarda erikkennen qonys aýdarǵan joq. Olardyń basym kópshiligi kommýnıstik júıeniń qysymyna kónbeı, ultyn, tilin, bolmysyn saqtaý, balalaryn aman alyp qalý jáne ózderi tiri qalý amaldary retinde týǵan jerinen aıyrylyp, qonys aýdarýǵa májbúr bolǵandar. Aýǵan qazaqtarynyń basym kópshiligi Táýelsiz jyldarynda Qazaqstanǵa qonys aýdardy (13 myń adamnyń ústinde). Biraq, bes saýsaq birdeı emes qoı. Jaǵdaıy bolmaı, ártúrli sebeptermen qalyp qoıǵandar joq emes, bar. Olar kóp emes.
Osy oraıda aýǵan qazaqtary da tarıhı taǵdyry ortaq birtutas qazaq ultynyń ajyramas bóligi ekenin umytpaýymyz abzal. Álemniń qaı jerinde bolsa da, ár-bir qazaqtyń tarıhı Otany bar. Tarıhı Otanynan kez-kelgen qandas baýyrymyz ózine pana jáne qorǵan taba alady. Ol otbasyndaǵy ákeniń mindeti ispettes, Otannyń mindeti.
Osyndaıda eldigimizdi, birligimizdi, myqtylyǵymyzdy kórsetpegende qashan jáne kimge kórsetemiz?
Jalıev Nurhan Buharbaıuly
«Otandastar Qory» KEAQ
Aqparattyq taldaý departamentiniń dırektory
