Auǧanstan qazaqtaryn köşıruge bailanysty qazaqstandyq pıkırtalas keŋıstıgınde bırı bırıne qarama-qaişy ekı ūstanym qalyptasuda.
Bırınşısı. Auǧanstandaǧy barlyq qazaqty däl qazır, bügınnen qaldyrmai dereu Qazaqstanǧa köşırıp alu qajettıgı.
Ekınşısı. Auǧanstandaǧy qazaqtar kezınde tuǧan jerın tastap, tarihi otanyn satyp ketkender, sondyqtan olardy elımızge müldem jolatpau kerektıgı.
Bırınşı ūstanym boiynşa.
Ärine, Memleket basşysy özı tapsyrma berıp, qoldau körsetıp otyrǧanda, ondai mümkındık bolyp jatsa qaneki...
Alaida, qazaqtar Auǧanstanda bızdı qaşan alyp ketedı dep bır üide, bır köşede, nemese bır qalada şoǧyrlanyp kütıp otyrǧan joq. Olar Auǧanstan astanasy Kabul qalasynan bırneşe jüzdegen şaqyrym qaşyqtyqta ornalsqan bırneşe eldı mekenderde tūrady. Olardy Kabuldaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ elşılıgı maŋaiyna jinaudyŋ özı ülken mäsele. Olardyŋ qauıpsızdıgın kım qamtamasyz etedı?
Būǧan qosa, keibır jeŋıltek saiasatşy symaqtar Qazaqstanǧa köşuge kömek sūraǧandardy jappai, iaǧni qazaq nemese qazaq emes ekenın anyqtamai-aq, köşıru kerektıgın aituda. Qaiyqta otyrǧandar jan-jaǧyŋdaǧy suǧa ketıp bara jatqandardyŋ bärın qūtqaru kerek deidı.
Jauap retınde mynadai mysal keltırgım keledı:
- qaiyqtyŋ syiymdylyǧy 10 oryn;
- suǧa ketıp bara jatqandardyŋ sany 200 adam;
- olardyŋ ışınde sızdıŋ äke-şeşeŋız, bauyrlaryŋyz, äielıŋız, balalaryŋyz bar.
Qoiylatyn sūraq. Kımge bırınşı qol üşyn sozasyz?
Sondyqtan, qazırgı taŋda Auǧanstandaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ elşılıgınde qūrylyp, Elşınıŋ töraǧalyǧymen jūmys jasap jatqan etnikalyq säikestıgın anyqtaityn jäne basqa da sūraqtarǧa jauap alatyn arnaiy komissiianyŋ jūmysyna sättılık tıleiık. Ol oŋai jūmys emes. Uaqytty, mūqiiattylyqty, jauapkerşılktı talap etedı.
Ūltyn anyqtauda bırınşı basymdyq qazaq tılıne berıledı. Qazaq tılın bılıp tūrǧan adamǧa sūraq azdau bolary sözsız.
Sosyn, şyǧu tegıne, iaǧni ruy, jetı atasy, ata-babalarynyŋ tarihy degen sūraqtar.
Üşınşıden antropologiialyq, iaǧni syrtqy pışınınıŋ, säikestıgı maŋyzdy. Mysaly, osydan 90-100 jyl būryn Auǧanstanǧa qonys audarǧan qazaqtardyŋ antropoliialyq pışını osyndai uaqytta qatty özgeruı mümkın emes. Antropologiialyq tip özgeru üşın bırneşe ǧasyr kerek. Bıraq, kömek sūraǧandardyŋ ışınde kelbetı qazaqqqa müldem kelmeitın tipajdar jiı kezdesude. Olardy da, qazaqtardy ysyryp tastap, şekteulı oryndarǧa qaramastan qaiyqqa mıngıze bereiık pe?
Tılın bılmeitınderdı, şyǧu tegın bılmeitınderdı, onyŋ üstıne syrtqy kelbetı, pışını kelmeitınderdı qandai negızde qazaq dep moiyndau kerek? Qazaqqqa bes qainasa sorpasy qosylmaidy.
Ekınşı ūstanym boiynşa.
Şeteldegı qazaqtar mekendegen elderıne säikes ekı topqa bölınedı - avtohtondy tūrǧyndarǧa jäne diasporaǧa.
Şetelde tūratyn qazaqtardyŋ basym bölıgı Qazaqstanmen şekaralas ornalasqan Resei, Özbekstan, Qytai, Monǧoliia syndy memleketterdıŋ tarihi tūrǧyda baiyrǧy, iaǧni ata-babalarynyŋ erteden mekendegen jerlerınde tūryp jatqan avtohtondy tūrǧyndary bolyp tabylady.
Al saiasi (soǧystar, köterılıster, repressiialar, ūlttyq-azattyq qozǧalystar), dıni (dıni negızde qudalau, meşıtterdı būzu), ekonomikalyq (ūjymdastyru, maldy tärkıleu, aştyq) sebeptermen sipattalatyn küştep nemese mäjbürlı qonys audaru nätijesınde qalyptasqan şeteldegı bauyrlar qazaq diasporasyn qūraidy.
Solardyŋ bırı Auǧanstandy kezınde panalap barǧan qazaqtar. Olarda erıkkennen qonys audarǧan joq. Olardyŋ basym köpşılıgı kommunistık jüienıŋ qysymyna könbei, ūltyn, tılın, bolmysyn saqtau, balalaryn aman alyp qalu jäne özderı tırı qalu amaldary retınde tuǧan jerınen aiyrylyp, qonys audaruǧa mäjbür bolǧandar. Auǧan qazaqtarynyŋ basym köpşılıgı Täuelsız jyldarynda Qazaqstanǧa qonys audardy (13 myŋ adamnyŋ üstınde). Bıraq, bes sausaq bırdei emes qoi. Jaǧdaiy bolmai, ärtürlı sebeptermen qalyp qoiǧandar joq emes, bar. Olar köp emes.
Osy oraida auǧan qazaqtary da tarihi taǧdyry ortaq bırtūtas qazaq ūltynyŋ ajyramas bölıgı ekenın ūmytpauymyz abzal. Älemnıŋ qai jerınde bolsa da, är-bır qazaqtyŋ tarihi Otany bar. Tarihi Otanynan kez-kelgen qandas bauyrymyz özıne pana jäne qorǧan taba alady. Ol otbasyndaǧy äkenıŋ mındetı ıspettes, Otannyŋ mındetı.
Osyndaida eldıgımızdı, bırlıgımızdı, myqtylyǧymyzdy körsetpegende qaşan jäne kımge körsetemız?
Jaliev Nūrhan Būharbaiūly
«Otandastar Qory» KEAQ
Aqparattyq taldau departamentınıŋ direktory
