"تالاق" دەگەن جالعىز ءسوزدى ايتىپ،ايەلىمەن اجىراسىپ جاتقاندار ەلىمىزدە از ەمەس. قورقىنىشتىسى سول،كۇن وتكەن سايىن وندايلاردىڭ قاتارى ۇلعايۋدا.يمامدار مەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، دابىل قاعۋى بەكەر ەمەس.
- بىزدىڭ قوعامداعى ەكى ايەل، كوپ ايەل الۋعا دەگەن كوزقاراس جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟
— كەزىندە قازاقستاندا ەكى ايەل الۋدى زاڭداستىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەنى بەلگىلى، بىراق كوپشىلىك قولدامادى
دەگەنمەن بۇگىنگى كۇنى زاڭسىز-اق وزدەرىن ءدىن ۇستاناتىن ازاماتتار قاتارىنا جاتقىزاتىندار اراسىندا كوپ ايەل الۋشىلىق ءجيى كەزدەسەدى. ولار بۇعان يسلامنىڭ رۇقسات ەتەتىنىن العا تارتىپ وتىر. دەي تۇرعانمەن، سوڭعى ۋاقىتتا ءدىني ورتادا ايەلدەر اراسىندا كۇيەۋىنەن «تالاقسىڭ» دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەستىپ، تاعدىرى تالكەككە ۇشىراپ جاتقاندار كوبەيۋدە. كوبىنە ءبىر ستسەناري: ءدىندار ايەل ءدىندار كۇيەۋگە شىققىسى كەلەدى، تانىسادى، ازاماتتىعىنا سەنىم ارتادى. ول بولسا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ تالاق ايتادى. ايەل كوپ وتپەي، ءدال سونداي ەكىنشى ءبىر جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى. ول جىگىت العاشقى كۇيەۋىنىڭ تانىسى بولۋى دا مۇمكىن. بىراق بۇل جىگىت تە ىستىق- سۋىعى باسىلعان سوڭ تەز اينيدى. ايەل الدىڭعىنىڭ كەبىن قۇشىپ، باسقا ەركەكپەن نەكەلەسەدى. ءدال وسىلاي بەس جىلدا توعىز اداممەن نەكەلەسكەن ايەلدىڭ قازاقستاندا كەزدەسۋى راسىندا بۇل سوراقى ءىستىڭ ەل بولاشاعىنا قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانىن اڭداتادى. يمامدار دا، ءدىنتانۋشىلار دا بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋ كەرەكتىگىن ايتىپ دابىل قاعۋدا.
بۇل ماسەلەنى رەتتەۋ ماقساتىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەشىتتە نەكە قيدىراتىندارعا ايەلدىڭ اتا-اناسىنىڭ رۇقساتى بولۋىن تالاپ ەتتى. احاج ءبولىمىنىڭ نەكە كۋالىگىنسىز مەشىتتە نەكە قيۋعا بولمايتىنىن دا جاريالادى. دەي تۇرعانمەن، بۇل شارالاردىڭ وسى كەلەڭسىزدىكتى قانشالىقتى توقتاتاتىنىن ۋاقىت كورسەتپەك.
ال ءدال قازىرگى جاعدايدا تالاق ايتىپ، تەز ۇيلەنىپ، اجىراسۋ ءۇردىسىنىڭ تەرىس باعىتتاعى ءدىني ورتادا ءورشىپ تۇرعانى ءمالىم. بۇل جاعداي بىرنەشە كۇيەۋمەن اجىراسىپ، بىرنەشە بالامەن جەسىر قالىپ، كوز جاسىن كولدەتىپ، جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن مەشىت يمامىنا ايتىپ، كومەك سۇراپ كەلگەن ايەلدەردىڭ تاعدىرى ارقىلى انىق بىلىنۋدە.
- ەندەشە، كىنا كىمدە؟ دىندە مە، ءدىنداردا ما؟
— ارينە، بۇل تۇستا بار كىنانى دىنگە اۋدارۋ ورىنسىز. نەگە دەسەڭىز، يسلام ءدىنى ادامنىڭ جالپى تابيعاتىمەن ساناسادى. ءارى ءدىن ۇكىمىندە كوپ سەبەپتەر مەن حيكمەتتەر كوزدەلەدى. كوپ ايەل الۋشىلىققا العاش جول اشقان دا يسلام ءدىنى ەمەس. يسلام قايتا ەر كىسىلەرگە الاتىن ايەلدىڭ سانىن شەكتەپ، تورتكە تۇسىرگەن. ودان بۇرىن ەر كىسىلەر جيىرما-وتىز ايەل السا دا، ەرىكتى بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى.
دەسە دە، يسلام ادامنىڭ ومىردە كەزدەسەتىن ءارتۇرلى جاعدايلارىن ەسەپكە العان. ماسەلەن، العاشقى ايەلى بەدەۋ بولىپ شىعۋى مۇمكىن، بەلسىزدىك دەگەن سەكىلدى تاعى باسقا سەبەپتەر بار. ءتىپتى ەش سەبەپ بولماسا دا، ءتورت ايەل الۋعا ەر كىسىگە رۇقسات بەرەدى. بۇل جەردە رۇقسات سوزىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. قازىرگى ءدىن جولىنداعى ازاماتتار وسى رۇقساتتى وزدەرىنە مىندەتتى پارىزداي كورىپ، ءارى وزگەلەرگە دە ءدال سولاي ناسيحاتتاۋ ارقىلى وسىعان ۇيىتۋدا. يسلام ءدىنى مۇمكىن بولسا ءبىر ايەلمەن باقىت تابۋعا كەڭەس بەرەدى. ال وزگە ايەلدەرگە تەك رۇقسات شەڭبەرىندە مۇمكىندىك بەرگەن. ول قاسيەتتى قۇران اياتىندا اشىق كورسەتىلگەن.
- قازىرگى قاۋىپ نەدە دەپ ويلايسىز؟
— قازىرگى ءدىني ورتالارداعى ۋاعىزداردىڭ ءبىرسىپىراسى جيحادتى قولعا قارۋ الىپ، كاپىرلەرمەن سوعىسۋ دەپ ءتۇسىندىرۋ جانە وسى كوپ ايەل الۋشىلىققا قىزىقتىرىپ شاقىرۋمەن دە قاۋىپتى دەۋگە بولادى. ويتكەنى كوپ ايەل الۋعا قىزىقتىرعانمەن، ونىڭ ار جاعىندا بۇنىڭ قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىك ەكەنى جەتكىلىكتى تۇسىندىرىلمەۋدە. ءدىندار ازاماتتار قۇران تالابىن ء(وز تۇسىنىكتەرىنشە) ورىندادىق نەمەسە مۇسىلماندار سانى كوپ بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىكتەردى ءوز ىستەرىنە اقتاۋ رەتىندە قابىلداعانمەن، ءدىننىڭ باسقا دا بىرقاتار تالاپتارىن اياقاستى ەتۋدە.
ماسەلەن، وزىنە ومىرلىك سەنىم ارتقان ايەلدىڭ ءۇمىتىن اقتامايدى. وزىنە اللانىڭ امانات ەتكەنىن ەسەپكە الماۋدا.ايەل كىسىگە تىرەك بولىپ، قامقورلىق جاساۋدىڭ ورنىنا ومىرىنە نەمقۇرايلى قاراپ، تاعدىرىن تالكەك ەتۋدە. ناپسىگە قۇل بولىپ، بالالارىنىڭ جەتىم قالۋىنا كوز جۇما قاراۋدا. كىسى اقىسىن، قۇدا- قۇداعي، تۋعان- تۋىستاردىڭ تاتۋلىعى بۇزىلاتىنىن ەلەمەۋدە. يسلامنىڭ نەكە دەگەن قاسيەتتى ۇعىمىنىڭ قادىرىن كەتىرۋدە.
مۇسىلمانعا ءتان سابىرلى مىنەز تانىتا الماۋدا. ونى جامان جۇرىسكە يتەرمەلەۋدە. تاعدىردىڭ قيىندىقتارىنا مويىنسۇنباۋدا. تالاققا سەبەپ بولاتىنداي جاعداي ورىن الماسا دا، تۇرمىستاعى ۇساق-تۇيەك جاعدايلاردى سەبەپ ەتۋ ارقىلى باسقا ايەل الۋعا اسىعۋمەن يسلامي تۇسىنىكتەرىنىڭ ورەسىن بايقاتۋدا. ءارى قازاق ەرەكشە قادىرلەيتىن "اق نەكە", "قۇداي قوسقان قوساعىم", "قۇداي ايىرماسا، ادام ايىرماسىن", ء"بىر جاستىقتا قارتايۋ" دەگەن سەكىلدى كيەلى تۇسىنىكتەرگە كوڭىل بولمەۋدە.
- سوندا ءبىزدىڭ سال-ءداستۇرىمىز، ادەت-عۇرىپتارىمىزعا قارسى شىققاندىق پا؟
— يسلام اجىراسۋعا رۇقسات بەرگەن. دەگەنمەن "تالاق – اللا تاعالا جەك كورە وتىرىپ رۇقسات ەتكەن ءىس" دەگەن قاعيداتتى بەلگىلەپ، ونىڭ تالاپتارىن اۋىرلاتقان. يسلام بويىنشا ەرلى-زايىپتىلاردا اجىراسۋ مىنا جاعدايلارمەن بايلانىستى: بىرىنشىدەن، اۋرۋ نەمەسە ءۇزىر جاعدايى. ياعني ۇيلەنگەنگە دەيىن نە كەيىننەن پايدا بولعان، بىرگە ءومىر ءسۇرۋدى قاتتى قيىنداتقان قانداي دا بىر ءۇزىر نە اۋرۋ سەبەپتى ايەلدىڭ اجىراسۋعا قۇقى بار.
ەكىنشىدەن، كۇيەۋى اسىراي الماعاندا. ايەلدىڭ ءىشىپ جەۋ، كيىنۋ جانە باسقا دا شىعىندارى كۇيەۋىنە ءتان. كۇيەۋىنىڭ جاعدايى بولا تۇرا جۇبايىنا كوڭىل بولمەسە، ونى اش، ناشار جاعدايدا قالدىراتىن بولسا، ايەل الدىمەن كۇيەۋىنەن ناپاقا الۋعا تىرىسادى. ول مۇمكىن بولماعان جاعدايدا اجىراسۋعا قۇقىلى بولادى. كۇيەۋى كەدەي بولسا، ايەلى وعان وپا تانىتىپ، ودان اجىراماعانى دۇرىس.
ۇشىنشىدەن، كۇيەۋى ءۇيىن تاستاپ كەتسە نەمەسە جوعالىپ كەتسە. كۇيەۋىنىڭ ءۇيدى تاستاپ كەتۋى نەمەسە ءتىرى نە ءولى ەكەنى جايىندا ەش حابار بولماعان كەزدە ءتورت جىل كۇتىپ، سودان كەيىن ايەل اجىراسۋدى تالاپ ەتە الادى. يسلام عالىمدارى كۇيەۋى تۇرمەگە ءتۇسىپ نە جاۋ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسۋ جاعدايىنا قاراي ءتۇرلى كوزقاراس بىلدىرگەن.
سونداي-اق، بىرگە تۇرا الماعاندا نە ايەلىنە قاتتى ءجابىر كورسەتكەندە جانە زيناعا بارعان جاعدايدا اجىراسادى. ال "كۇيەۋىنەن ورىنسىز اجىراسۋدى تالاپ ەتەتىن ايەلدەر جۇماقتىڭ ءيسىن سەزبەيدى" دەگەن حاديستەر ەرلى-زايىپتىلارعا اجىراسۋعا سىلتاۋ ىزدەمەۋ كەرەكتىگىن بىلدىرۋدە.
تالاق — ءازىل كوتەرمەيتىن ماسەلە. ازىلدەپ تالاق ايتۋعا بولمايدى. شاريعات بويىنشا ايەلىن ءۇش رەت تالاق ەتكەن ەر ادام جۇبايىمەن قايتا قوسىلا المايدى. قايتا ۇيلەنۋ ءۇشىن ايەل باسقا ءبىر ەركەكپەن تۇرمىس قۇرىپ، ودان تالاقپەن اجىراپ، ەتەككىر مەرزىمىنىڭ ءبىتۋىن كۇتۋى ءتيىس. مىنە، سوندا عانا ءبىرىنشى كۇيەۋى ول ايەلدى جاڭا ماھرمەن جاڭا نەكە ارقىلى وزىنە الا الادى.
ال بۇگىنگى كۇنگى كەيبىر تەرىس ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ نەكەگە تىم جاۋاپسىز قاراۋى، كوپ ايەل الۋشىلىق يسلامدا بار دەگەندى جەلەۋ ەتۋى، ءجيى تالاق ايتۋى بۇل راسىندا حالىقتىڭ سول ادامدارعا دەگەن رەنىشىن تۋدىرۋدا. اينالىپ كەلگەندە، ول دىنگە دەگەن سالقىن كوزقاراس تۋدىرىپ وتىر.
از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بىرنەشە ەر اداممەن نەكەلەسكەن ايەل قايسىسىنان بالا كوتەرگەنىن دە بىلە المايتىن جاعدايلار بار. بۇنىڭ يسلامعا دەيىنگى جاحيليا كەزىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ يسلام ايەل زاتىنا دەگەن قۇرمەت پەن قامقورلىقتى جوعارى قويادى. نەكە — ول اللانىڭ الدىندا ۋادە بەرە وتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ.
حيشام يبن مۇعيراۇلدارى فاتيمانىڭ ۇستىنە حازىرەت اليگە (ر.ا.) ءابۋ ءجاحيلدىڭ قىزىن نەكەلەۋگە رۇقسات سۇراعاندا، ارداقتى مۇحاممەد پايعامبار (س.ا.ۋ.) "فاتيما — مەنىڭ ءبىر بولشەگىم. كىم فاتيمانى رەنجىتسە، مەنى رەنجىتكەنى" دەپ بۇعان رۇقسات بەرمەگەن.
ال تۇرمىستا كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ كەزدەسۋى و باستان قالىپتى جاعداي. قازاق حالقى ء"ۇي بولعان سوڭ ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى" دەپ بۇعان كەڭ تۇسىنىستىكپەن قاراعان. بۇنداي كەلەڭسىزدىكتى مۇسىلمان ادام سابىر جانە كەشىرىم ارقىلى جەڭۋى ءتيىس.
قۇراننىڭ "ايەلدەرىڭمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىڭدار. ەگەر ولاردى جەك كورەتىن بولساڭدار، (ۇمىتپاڭدار) اللا سەندەر ۇناتپاعان نارسەگە كوپ جاقسىلىق جازعان بولۋى دا مۇمكىن" (نيسا سۇرەسى 19-ايات), حاديستەگى "سىزدەردىڭ ەڭ قايىرلىلارىڭىز — جۇبايىنا جاقسى قاراعاندارىڭىز" دەگەن مازمۇندى سوزدەر ەرلى-زايىپتىلاردى ءبىر-بىرىنە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، سىيلاستىقپەن، كەشىرىممەن ءومىر سۇرۋگە شاقىرادى.
وتباسىندا شاڭىراقتى ەر مەن ايەلدىڭ سىيلاستىعى عانا ۇستاپ تۇرادى. سول سەبەپتى ەرلى- زايىپتىلار ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسىپ، جاراسىمدى تىرشىلىك ەتۋى كەرەك. "ەكى جاقسى قوسىلسا، ءبىرىن ءبىرى قيمايدى، ەكى جامان قوسىلسا، ءبىر توسەككە سىيمايدى" دەپ اتا- بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان.
ءال-فارابي اتىنداعى
قازۇۋ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى،
PhD دوكتورى قۇدايبەردى باعاشار.
دەرەككوز: Sputniknews.kz
