"Talaq" degen jalǵyz sózdi aıtyp,áıelimen ajyrasyp jatqandar elimizde az emes. Qorqynyshtysy sol,kún ótken saıyn ondaılardyń qatary ulǵaıýda.Imamdar men dintanýshylardyń bul jaǵdaıdyń aldyn alý qajettigin aıtyp, dabyl qaǵýy beker emes.
- Bizdiń qoǵamdaǵy eki áıel, kóp áıel alýǵa degen kózqaras jaıly ne aıtar edińiz?
— Kezinde Qazaqstanda eki áıel alýdy zańdastyrý týraly másele kóterilgeni belgili, biraq kópshilik qoldamady
Degenmen búgingi kúni zańsyz-aq ózderin din ustanatyn azamattar qataryna jatqyzatyndar arasynda kóp áıel alýshylyq jıi kezdesedi. Olar buǵan ıslamnyń ruqsat etetinin alǵa tartyp otyr. Deı turǵanmen, sońǵy ýaqytta dinı ortada áıelder arasynda kúıeýinen «talaqsyń» degen bir-aq aýyz sóz estip, taǵdyry tálkekke ushyrap jatqandar kóbeıýde. Kóbine bir senarıı: dindar áıel dindar kúıeýge shyqqysy keledi, tanysady, azamattyǵyna senim artady. Ol bolsa biraz ýaqyttan soń talaq aıtady. Áıel kóp ótpeı, dál sondaı ekinshi bir jigitke turmysqa shyǵady. Ol jigit alǵashqy kúıeýiniń tanysy bolýy da múmkin. Biraq bul jigit te ystyq- sýyǵy basylǵan soń tez aınıdy. Áıel aldyńǵynyń kebin qushyp, basqa erkekpen nekelesedi. Dál osylaı bes jylda toǵyz adammen nekelesken áıeldiń Qazaqstanda kezdesýi rasynda bul soraqy istiń el bolashaǵyna qater tóndirip turǵanyn ańdatady. Imamdar da, dintanýshylar da bul jaǵdaıdyń aldyn alý kerektigin aıtyp dabyl qaǵýda.
Bul máseleni retteý maqsatynda Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy meshitte neke qıdyratyndarǵa áıeldiń ata-anasynyń ruqsaty bolýyn talap etti. AHAJ bóliminiń neke kýáliginsiz meshitte neke qııýǵa bolmaıtynyn da jarııalady. Deı turǵanmen, bul sharalardyń osy keleńsizdikti qanshalyqty toqtatatynyn ýaqyt kórsetpek.
Al dál qazirgi jaǵdaıda talaq aıtyp, tez úılenip, ajyrasý úrdisiniń teris baǵyttaǵy dinı ortada órship turǵany málim. Bul jaǵdaı birneshe kúıeýmen ajyrasyp, birneshe balamen jesir qalyp, kóz jasyn kóldetip, jaǵdaıynyń múshkil ekenin meshit ımamyna aıtyp, kómek surap kelgen áıelderdiń taǵdyry arqyly anyq bilinýde.
- Endeshe, kiná kimde? Dinde me, dindarda ma?
— Árıne, bul tusta bar kináni dinge aýdarý orynsyz. Nege deseńiz, Islam dini adamnyń jalpy tabıǵatymen sanasady. Ári din úkiminde kóp sebepter men hıkmetter kózdeledi. Kóp áıel alýshylyqqa alǵash jol ashqan da ıslam dini emes. Islam qaıta er kisilerge alatyn áıeldiń sanyn shektep, tórtke túsirgen. Odan buryn er kisiler jıyrma-otyz áıel alsa da, erikti bolǵandyǵy tarıhtan belgili.
Dese de, Islam adamnyń ómirde kezdesetin ártúrli jaǵdaılaryn esepke alǵan. Máselen, alǵashqy áıeli bedeý bolyp shyǵýy múmkin, belsizdik degen sekildi taǵy basqa sebepter bar. Tipti esh sebep bolmasa da, tórt áıel alýǵa er kisige ruqsat beredi. Bul jerde ruqsat sózine erekshe mán bergen jón. Qazirgi din jolyndaǵy azamattar osy ruqsatty ózderine mindetti paryzdaı kórip, ári ózgelerge de dál solaı nasıhattaý arqyly osyǵan uıytýda. Islam dini múmkin bolsa bir áıelmen baqyt tabýǵa keńes beredi. Al ózge áıelderge tek ruqsat sheńberinde múmkindik bergen. Ol qasıetti Quran aıatynda ashyq kórsetilgen.
- Qazirgi qaýip nede dep oılaısyz?
— Qazirgi dinı ortalardaǵy ýaǵyzdardyń birsypyrasy jıhadty qolǵa qarý alyp, kápirlermen soǵysý dep túsindirý jáne osy kóp áıel alýshylyqqa qyzyqtyryp shaqyrýmen de qaýipti deýge bolady. Óıtkeni kóp áıel alýǵa qyzyqtyrǵanmen, onyń ar jaǵynda bunyń qanshalyqty jaýapkershilik ekeni jetkilikti túsindirilmeýde. Dindar azamattar Quran talabyn (óz túsinikterinshe) oryndadyq nemese musylmandar sany kóp bolýy kerek degen túsinikterdi óz isterine aqtaý retinde qabyldaǵanmen, dinniń basqa da birqatar talaptaryn aıaqasty etýde.
Máselen, ózine ómirlik senim artqan áıeldiń úmitin aqtamaıdy. Ózine Allanyń amanat etkenin esepke almaýda.Áıel kisige tirek bolyp, qamqorlyq jasaýdyń ornyna ómirine nemquraıly qarap, taǵdyryn tálkek etýde. Nápsige qul bolyp, balalarynyń jetim qalýyna kóz juma qaraýda. Kisi aqysyn, quda- qudaǵı, týǵan- týystardyń tatýlyǵy buzylatynyn elemeýde. Islamnyń neke degen qasıetti uǵymynyń qadirin ketirýde.
Musylmanǵa tán sabyrly minez tanyta almaýda. Ony jaman júriske ıtermeleýde. Taǵdyrdyń qıyndyqtaryna moıynsunbaýda. Talaqqa sebep bolatyndaı jaǵdaı oryn almasa da, turmystaǵy usaq-túıek jaǵdaılardy sebep etý arqyly basqa áıel alýǵa asyǵýmen ıslamı túsinikteriniń óresin baıqatýda. Ári qazaq erekshe qadirleıtin "aq neke", "Qudaı qosqan qosaǵym", "Qudaı aıyrmasa, adam aıyrmasyn", "Bir jastyqta qartaıý" degen sekildi kıeli túsinikterge kóńil bólmeýde.
- Sonda bizdiń sal-dástúrimiz, ádet-ǵuryptarymyzǵa qarsy shyqqandyq pa?
— Islam ajyrasýǵa ruqsat bergen. Degenmen "Talaq – Alla taǵala jek kóre otyryp ruqsat etken is" degen qaǵıdatty belgilep, onyń talaptaryn aýyrlatqan. Islam boıynsha erli-zaıyptylarda ajyrasý myna jaǵdaılarmen baılanysty: birinshiden, aýrý nemese úzir jaǵdaıy. Iaǵnı úılengenge deıin ne keıinnen paıda bolǵan, birge ómir súrýdi qatty qıyndatqan qandaı da bir úzir ne aýrý sebepti áıeldiń ajyrasýǵa quqy bar.
Ekinshiden, kúıeýi asyraı almaǵanda. Áıeldiń iship jeý, kıiný jáne basqa da shyǵyndary kúıeýine tán. Kúıeýiniń jaǵdaıy bola tura jubaıyna kóńil bólmese, ony ash, nashar jaǵdaıda qaldyratyn bolsa, áıel aldymen kúıeýinen nápaqa alýǵa tyrysady. Ol múmkin bolmaǵan jaǵdaıda ajyrasýǵa quqyly bolady. Kúıeýi kedeı bolsa, áıeli oǵan opa tanytyp, odan ajyramaǵany durys.
Úshinshiden, kúıeýi úıin tastap ketse nemese joǵalyp ketse. Kúıeýiniń úıdi tastap ketýi nemese tiri ne óli ekeni jaıynda esh habar bolmaǵan kezde tórt jyl kútip, sodan keıin áıel ajyrasýdy talap ete alady. Islam ǵalymdary kúıeýi túrmege túsip ne jaý qolyna tutqynǵa túsý jaǵdaıyna qaraı túrli kózqaras bildirgen.
Sondaı-aq, birge tura almaǵanda ne áıeline qatty jábir kórsetkende jáne zınaǵa barǵan jaǵdaıda ajyrasady. Al "Kúıeýinen orynsyz ajyrasýdy talap etetin áıelder jumaqtyń ısin sezbeıdi" degen hadıster erli-zaıyptylarǵa ajyrasýǵa syltaý izdemeý kerektigin bildirýde.
Talaq — ázil kótermeıtin másele. Ázildep talaq aıtýǵa bolmaıdy. Sharıǵat boıynsha áıelin úsh ret talaq etken er adam jubaıymen qaıta qosyla almaıdy. Qaıta úılený úshin áıel basqa bir erkekpen turmys quryp, odan talaqpen ajyrap, etekkir merziminiń bitýin kútýi tıis. Mine, sonda ǵana birinshi kúıeýi ol áıeldi jańa máhrmen jańa neke arqyly ózine ala alady.
Al búgingi kúngi keıbir teris dinı aǵym ókilderiniń nekege tym jaýapsyz qaraýy, kóp áıel alýshylyq ıslamda bar degendi jeleý etýi, jıi talaq aıtýy bul rasynda halyqtyń sol adamdarǵa degen renishin týdyrýda. Aınalyp kelgende, ol dinge degen salqyn kózqaras týdyryp otyr.
Az ýaqyttyń ishinde birneshe er adammen nekelesken áıel qaısysynan bala kótergenin de bile almaıtyn jaǵdaılar bar. Bunyń ıslamǵa deıingi jahılııa kezinen qandaı aıyrmashylyǵy bar? Islam áıel zatyna degen qurmet pen qamqorlyqty joǵary qoıady. Neke — ol Allanyń aldynda ýáde bere otyryp, jaýapkershilik arqalaý.
Hısham ıbn Muǵırauldary Fatımanyń ústine haziret Alıge (r.a.) Ábý Jahıldiń qyzyn nekeleýge ruqsat suraǵanda, Ardaqty Muhammed paıǵambar (s.a.ý.) "Fatıma — meniń bir bólshegim. Kim Fatımany renjitse, meni renjitkeni" dep buǵan ruqsat bermegen.
Al turmysta kelispeýshilikterdiń kezdesýi o bastan qalypty jaǵdaı. Qazaq halqy "Úı bolǵan soń ydys-aıaq syldyrlamaı turmaıdy" dep buǵan keń túsinistikpen qaraǵan. Bundaı keleńsizdikti musylman adam sabyr jáne keshirim arqyly jeńýi tıis.
Qurannyń "Áıelderińmen jaqsy qarym-qatynasta bolyńdar. Eger olardy jek kóretin bolsańdar, (umytpańdar) Alla sender unatpaǵan nársege kóp jaqsylyq jazǵan bolýy da múmkin" (Nısa súresi 19-aıat), Hadıstegi "Sizderdiń eń qaıyrlylaryńyz — jubaıyna jaqsy qaraǵandaryńyz" degen mazmundy sózder erli-zaıyptylardy bir-birine túsinistikpen qarap, syılastyqpen, keshirimmen ómir súrýge shaqyrady.
Otbasynda shańyraqty er men áıeldiń syılastyǵy ǵana ustap turady. Sol sebepti erli- zaıyptylar bir-birimen til tabysyp, jarasymdy tirshilik etýi kerek. "Eki jaqsy qosylsa, birin biri qımaıdy, eki jaman qosylsa, bir tósekke syımaıdy" dep ata- babalarymyz beker aıtpaǵan.
Ál-Farabı atyndaǵy
QazUÝ dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń aǵa oqytýshysy,
PhD doktory Qudaıberdi BAǴAShAR.
Derekkóz: Sputniknews.kz
