رەسەي وتارشالۋشىلارىنىڭ باستى ماقساتى – سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلمەن ۇرىپ جارۋ سياقتى، قازاقتى قازاقپەن قۇرتۋ، مۇسىلماندى مۇسىلمانمەن، فاناتيزممەن «قۇرتۋ» ساياساتى ارقىلى قازاق ەلىن جەرىنەن ايىرۋ، رۋحىن ءوشىرۋ ارقىلى وتار ەلگە اينالدىرۋ ەدى.
ماسەلەن – 1731 جىلدىڭ 19-اقپانىندا قاتىن پاتشا اننا يواننوۆنا ابىلقايىردىڭ انتىن قابىلداپ، «قازاق حالقى» رەسەيدىڭ قول استىنا قابىلدانعانى جونىندەگى گراموتاعا قول قويدى. ال وسى ارادا دەلدالدىققا جۇرگەن كىم ەدى؟! ارينە، ول ءوزىمىزدىڭ باشقۇرتتان شىققان اتاقتى ەلشى، ءتىلماش ا.تەۆكلەۆ «باۋىرىمىز» ەدى. ياعني «قىرعىز-قايساقتار تەۆكەلەۆتى ءوز قولدارىمەن باۋىزداپ، قۇرباندىققا شالۋعا تالاي رەت ۇمتىلعاندا، ول ابلىقايىردىڭ اراشاشى بولعاندىعىنان ەمەس، سونىمەن قاتار وردالىقتارمەن دىندەس بولۋىنىڭ جانە ءسوز تاپقىش شەشەندىگىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدى» (قىرعىز-قازاق، نەمەسە قىرعىز-قازاق وردالارى مەن دالاسىنىڭ سيپاتتاماسى. الماتى. 1966. 181-بەت).
وسىنداي تاسىلمەن «كىشى وردانى وزىنە قاراتقان رەسەي ەندى ورتا جۇزگە اۋىز سالدى. ولارعا باشقۇرت ستارشىنى تايماس شايموۆتى اتتاندىردى. ناتيجەسىندە ورتا ءجۇز سۇلتانى سامەكە 1734 جىلى قاتىن پاتشاعا بودان بولۋ جونىندەگى گراموتاعا يە بولدى» (قسە انىقتامالىعى. الماتى. 1980. 186-187-بەتتەر).
تۇركىتىلدەس تۋىسقاندارىمىزدان شىققان شۇبار جىلاندار وسىلايشا اراعا ءدىندى سالا وتىرىپ، اقىرىندا قازاقتارعا بوداندىق قامىتىن كيگىزىپ كەتتى. ولار ءدىندى ساياسات قولشوقپارى رەتىندە ۇتىمدى پايدالاندى. تاريحقا قاراساڭىز، تۋىسىمىز دەپ سەنگەندەردىڭ ىشىندە قازاققا تار جەردە بولىسا قويعاندارى از ەكەن. ابىلاي حاننىڭ «الاش تۋعان بولماس، اعاش قۇمان بولماس» دەپ اشىنعاننان ايتقان ءسوزى وسىندايدا تۋسا كەرەك-ءتى.
ال 1731 جىلى «شوقىندىرۋ كەڭسەسى» قۇرىلىپ، كەڭەس جۇمىسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازان قالاسىندا رۋحانيات اكادەمياسى اشىلدى. وندا ميسسيونەر ماماندار، ءتىلماشتار دايارلاندى. «كەزىندە تۇركى-قىپشاقتىڭ رۋحاني ورداسىنا تەلىنگەن قازان قالاسى شوقىندىرۋ ورتالىعىنا اينالدى» (ب.قايراتۇلى «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟»، استانا. 2016. 200-ب). ياعني، وسى مەكتەپتەردەن ءتالىم العاندار قانداي نيەتتە بولسا دا، قازاقتار ولاردىڭ ءدىنى مۇسىلمان دەپ، ودان اسا قاتتى قاۋىپتەنە قويمادى، سەندى.
قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقىن ابدەن زەرتتەپ كەلە جاتقان جاۋلىق نيەتتەگى يمپەريا بۇدان ارى قازاقتى ەندى ءدىن ارقىلى عانا قۇلداندىرۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ەكاتەرينا II 1785 جىلى 25-قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسىز قىلۋ جۇمىستارىن تاپسىردى.
ال كەلەسى قاتىن پاتشاسى ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ تۇسىندا تومەندەگىدەي نۇسقاۋلار قابىلداندى:
· دالالىقتاردى (قازاقتاردى) يسلام ءدىنى ارقىلى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستىرۋ ءۇشىن ولارعا ۇكىمەت ىرىكتەگەن تاتار مولدالاردى جىبەرۋ.
· يسلام ءدىنىنىڭ اسا مەيىربان، جۇمساق تەتىكتەرىن تەرەڭ ناسيحاتتاۋ (مۇسىمان شىبىن ولتىرمەيدى، جان بالاسىنا قيانات جاسامايدى، ت.ب.) ارقىلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن وزگەرتىپ، ىنجىق-ەز قىلىپ جىبەرۋ.
سونداي-اق 1867-1868 جىلدارى پاتشالىق رەسەي تاراپىنان قابىلدانعان قۇجاتتاردا: «قازاقتارعا يسلامنىڭ ماڭىزدى تەتىكتەرىن ەمەس، فاناتيزمگە اكەلىپ سوقتىراتىن تۇستارىن ۋاعىزداۋ كەرەك» (س.ماشىمباەۆ، گ.ماشىمباەۆا. پاتشالىق رەسەيدىڭ جانە كەڭەس يمپەريالارىنىڭ قازاقستانداعى رۋحاني وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زارداپتارى». الماتى. قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 2013. 40-ب), - دەلىنگەن.
ول مىندەتتى قازاق دالاسىنا ارنايى جىبەرىلگەن ۋكازنوي تاتار مولدالارى «ادالىنان» اتقاردى. جازۋشى الدان سمايىل ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە: «مۇسىلمان مەشىتتەرىنە ۋكازنوي مولدا دەگەن قىزمەت ەنگىزىلىپ، وعان وتارلاۋشىلار وزدەرى ۇسىنعان ادامداردىڭ سايلانۋىن قاداعالادى. مۇنداي ءدىن جەتەكشىلەرى يسلامدى ۋاعىزداعان سياقتانىپ، ءىس جۇزىندە ونىڭ كۇشەيمەۋىنە قىزمەت ەتتى»، - دەيدى (ا.سمايىل. «استانا عاسىرلارى». استانا. 2010. 217-بەت).
بۇل بۇيرىقتىڭ كەيىن دە جاقسى جەمىس بەرگەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى الاش اقىنى – ماعجاننىڭ «ءدىن ۇيرەتكەنگە» اتتى ولەڭىندە:
كەشەگى ارىستاندى ايبىنى زور،
جۇرەكتى جولبارىستى قايراتى مول
ايىرىپ ار-نامىستان، كۇشتەن، ىستەن،
كىم قىلدى شالا جانسار ءبىر قورقاق قۇل؟
اقىلعا، جان-جۇرەككە كىسەن سالدى،
كورمەيتىن كوزدى كور عىپ ارتى-الدى.
ۇيرەتىپ ءدىن دەپ قۇلدىق، قورقاقتىقتى
قانداي قۇل بىزگە مولدا بولا قالدى؟!
(م.جۇماباەۆ. شىعارمالارى. الماتى. جازۋشى. 1989. 42-بەت), – دەپ سۋرەتتەلەتىنى بار. ياعني مولدالار قازاققا قاراڭعىلىقتى، قورقاقتىقتى، باسشىعا كەز كەلگەن جاعدايدا قارسى شىقپاۋدى ۋاعىزداي بەردى، ساناسىنا سىڭىرە بەردى:
يمام ءان-ءناۋاۋي: «مۇسىلمان باسقارۋشىلارى ادىلەتسىز، ءارى باسقا دىننەن بولسا دا، ولارعا قارسى شىعۋعا جانە ولارمەن شايقاسۋعا تىيىم سالىنعان (حارام)» (شارح ساحيح ءمۇسليم، 12/469).
باسقا دىننەن سانالاتىن رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردىڭ الدىنا وزدەرىڭنىڭ دىندەرىڭنىڭ ءسوزى وسىنداي دەپ دالەلدەرىن توسا قوياتىن بولدى. باعىندىرۋ ساياساتىن وتە شەبەر جۇرگىزدى. ءتىپتى تەۆكلەۆ، شايموۆتاردىڭ دا وسىنداي سوزدەرگە جۇگىنىپ، ارەكەت ەتكەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى.
حاكىم ابايدىڭ:
«موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان (اسىرەسە) بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەش نارسە شىقپايدى» (ا.قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. عىلىم. 1977. «وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوز»، 207-بەت), - دەگەن ءسوزىنىڭ جاندى سۋرەتىن ۇلت كوسەمى – ءاليحان بوكەيحاننىڭ تومەندەگى سوزىنەن انىق كورە الامىز:
«تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ - قوينى-قونشىنا تاس تولتىرىپ، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. سەبەبى: بىزدەن قاراڭعىلىعى 10 ەسە ەلدەن ءۇمىت ەتە المايمىز. تاشكەنت گورودسكوي ۋپراۆاسىندا سارتتىڭ گلاسنىيلارى وباعا قارسىلىق كۇنا بولادى، ەم كەرەگى جوق دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى» ء(اليحان بوكەيحان «شىعارمالارى»، الماتى، 1994, 375-بەت).
سوندىقتان دا الاش پارتياسىنىڭ پروگرامماسىنىڭ جوباسىندا «ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن ايىرىلۋلى بولۋى» كەرەك دەپ جازىلدى.
جانە الاش داۋىرىندەگى مولدالاردىڭ دا ءدىني تانىمدارىنىڭ دەڭگەيى اباي زامانىنداعى قاراڭعىلىقتان ايىرماسىز سول قالپىندا ەكەندىگىن ابايدىڭ مىنا سوزىنەن اڭعارامىز:
«ەي، مۇسىلماندار! بىرەۋ باي بولسا، بىرەۋ كەدەي بولسا، بىرەۋ اۋرۋ، بىرەۋ ساۋ بولسا، بىرەۋ ەستى، بىرەۋ ەسەر بولسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جاقسىلىققا مەيىلدى، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جامانشىلىققا مەيىلدى - بۇلار نەلىكتەن دەسە بىرەۋ، سىزدەر ايتاسىزدار: «قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي بۇيرىعىنشا بولعان ءىس»، - دەپ». «جوق، سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان - قۇداي، بىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان - قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان - قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە – جوق» ((ا.قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. عىلىم. 1977. «جيىرما سەگىزىنشى قارا ءسوز».169-171-بەتتەر).
ياعني، قارا حالىقتىڭ قىناداي قىرىلۋىن قۇداي ءىسى دەپ، دەرتىنىڭ داۋاسىن ىزدەۋىنە جول قالدىرماي، زەردەلەرىن زومبيلاندىرىپ تاستاعان. «ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى» دەگەن اششى ءسوز وسىندايدا شىقسا كەرەك، ءسىرا. حالىقتىڭ قاراڭعىلىعىن ءھام كونبىستىگىن ۋكازنوي مولدالار ءتيىمدى پايدالاندى. ولگەن ادامنان دا، ءحال ۇستىندەگى ءتىرى ادامنان دا ولەدى دەپ الدىن الا جانازاسىن شىعارىپ اقىسىن الىپ وتىردى. ال وزدەرى جوقتا، جانازانى حالىق اراسىنان شىققاندار شىعارسا، ولارعا ۇلكەن كولەمدە ايىپپۇلدار سالدى. امالسىز، كىسىسى ولگەن جۇرت ۋكازنوي مولدا كەلگەنشە كۇتىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل جايىندا 1910 جىلى شىققان تاريحشى قۇربانعالي ءحاليدىڭ «شىعىستىڭ 5 مەملەكەتىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە جاقسى جازىلعان.
ءاليحاننىڭ 1917 جىلى «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» اتتى شاعىن حابارلاماسىندا: «فرانتسۋز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى: موللا حۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى. رۋحاني ءىس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار حۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ ءىسىن كوركەيتەتىن بولساق، حۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان وڭ بولادى»، - دەپ جازۋىنىڭ ءمانىسى تەرەڭدە ەدى.
«حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا ەكى اعىمنىڭ بولعانى بەلگىلى.
ءبىرى – بۇقار مەن تۇركىستان ولكەسىنە بەت بۇرعان ءداستۇرشىل، پانيسلامشىل اعىم، ەكىنشىسى – نەگىزىنەن باتىس وركەنيەتىن ۇلگى تۇتقان جاڭاشىل، پانتۇركىشىل اعىم.
وسى ەكىنشى اعىمنىڭ باسىندا – ءاليحان باستاعان ورىس مەكتەپتەرىنەن ءتالىم تاربيە العان وزىق ويلى قازاق زيالىلارى تۇرادى. بۇل - قازاقتىڭ تاريحي زەردەسىندەگى ۇلت زيالىلارىنىڭ وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن ۇلتتىق رۋحىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان قوعامدىق – ساياسي ءىس-ارەكەتتەرى بولاتىن. وسى ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي زيالىلار توبىن باۋلىعان – ءا.بوكەيحان ەدى» (ك.ب.اديەت،ز.و.دۇكەنباەۆا «ءا.بوكەيحان – تاۋەلسىزدىك جارشىسى». «NATIONAL DIGITAL HISTORY» پورتالى. 13-قىركۇيەك، 2013).
ال ەندى، جوعارىدا ايتىلعان ءبىرىنشى اعىمدى الاش قايراتكەرلەرى نەگە قولدامادى دەگەنگە كەلسەك، وعان جاۋاپتى مىرجاقىپتىڭ (1929 جىلى قاراشانىڭ وتىزى كۇنى وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن مالىمدەمەسىندە ءاليحاننىڭ جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن سوزىنە قاتىستى):
«بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرى مىناداي بولادى: وزبەكتەر جانە باسقا ورتا ازيا حالىقتارىنا قوسىلۋعا بولمايدى. ولاردا كونسەرۆاتيزم، كلەريكاليزم مەن ءدىني فاناتيزم كۇشتى. ولار جاقىن ۋاقىتتا ءدىندارلار قاستىعى مەن شارياتتىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلا المايدى» (ك.نۇرپەيىسۇلى «الاش ءھام الاشوردا. ان ارىس. 2010. 163-164-بەتتەر), - دەگەن سوزىنەن تابامىز.
شىنىندا دا – الاش قوزعالىسى بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى، عالىم، دراماتۋرگ، جازۋشى، جۋرناليست – قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 1924 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «قازاق تاريحىنان» اتتى وچەركىندە جازىلعانىنداي:
«ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى:
ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى،
وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى.
بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى»
(ق.كەمەڭگەرۇلى. تاڭدامالى. الماتى. قازاقستان. 1996. (قۇراست.: د.قامزابەكۇلى). 67-بەت).
الاش ارىستارى وسى كەزدە دۇرك ەتىپ كوتەرىلىپ، رۋحىمىزدىڭ كوتەرىلۋىن، ەڭسەمىزدىڭ تىكتەلۋىن تىلەدى. قازاقتى قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا اتسالىستى، ناداندىق شىرماۋىنان شىعارۋعا، جارىق كۇنگە ۇمتىلۋعا ۇندەدى. «دالەلدەرى تاسبىعى مەنەن شالمالارى» عانا بولىپ قالعان مولدالاردىڭ جولىمەن ەمەس، عىلىم، ءبىلىم، ونەر جولىمەن قازاقتى قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا قام جاسادى.
تاريحشى، الاشتانۋشى عالىم كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ: «ۇلتتى ءسۇيۋ كەرەك. بىراق، قالاي ءسۇيۋ كەرەك، قايتىپ ءسۇيۋ كەرەك. ءدال وسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيمىز. مۇنىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن بىزگە الاش زيالىلارى كورسەتىپ كەتتى» («الاشتۇلعالى». الماتى. ان ارىس. 2010. 346-بەت. قۇراست.: ت.نۇرپەيىسوۆ), – دەگەن سوزىنە تەرەڭ بويلاۋىمىز قاجەت. ءبىز الاشتىقتارعا ماڭگى قارىزدارمىز.
باۋىرجان بەرىكۇلى
ادەبيەتتانۋشى،
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
ماگيسترانتى
استانا
