قازاق دالاسىن رۋحاني وتارلاۋ ماسەلەسىندە ەڭ مازمۇندى، وزەكتى تۇسى – رۋحاني وتارلاۋداعى ارەكەتتەر. ويتكەنى، كەز كەلگەن حالىقتى جەر بەتىنەن تۇتاس جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن ونىڭ رۋحاني تامىر-باستاۋلارىن ءۇزۋ كەرەكتىگى، سول ارقىلى حالىقتىڭ تاريحى مەن ءتىلى، ءداستۇرى جويىلعاندا عانا ۇستەمشىل توپ ءوز ماقساتىنا جەتەتىنى داۋسىز. اسىرەسە، ۇلتتىڭ دالالىق نانىم-سەنىمى، قۇدايدى تانۋ جولىنداعى بەرىلگەندىگىن اجىراتۋ ماقساتىندا قازاق دالاسىنداعى ءدىني وتارلىق ساياسات قازاقتار رەسەي قۇرامىنا ەنبەي تۇرعان كەزەڭدەردە، ياعني وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ (تاتار، باشقۇرت) مۇسىلماندىعىنا قارسى شابۋىلدار پەتر ءى داۋىرىنەن باستالادى.
بەلگىلى زەرتتەۋشى ب. قايرتۇلىنىڭ «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» اتتى تانىمدىق-تاريحي كىتابىندا «ءى پەتر پاتشا 1725 جىلى قابىلداعان اسا قۇپيا وسيەتناماسى: «مۇسىلمانداردى شوقىندىرىپ قۇرتىڭدار، ۋگرو-فين، تۇركى، موڭعول-مانجۋر تەكتى جۇرتتاردى اسسيميلياتسياعا ۇشىراتىڭدار...» دەۋ بولعانىن جازادى. ورىس ەمەس حالىقتاردى شوقىندىرۋ ارەكەتىن تۇبەگەيلى جۇرگىزۋ ءۇشىن 1731 جىلى سەناتتىڭ قاسىنان «شوقىندىرۋ كەڭسەسى» قۇرىلىپ، كەڭەس جۇمىسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازان قالاسىندا رۋحانيات (دۋحوۆنىي) اكادەمياسى اشىلدى. ميسسيونەر ماماندار وسىندا دايىندالىپ، ولار «ورىستاندىرۋ پالاتاسى» مەن «قونىستانۋشىلار كەڭسەسىنىڭ» مايتالماندارى بولىپ شىعادى.
وتارلاۋشىلار بۇراتانالاردى شوقىندىرۋدىڭ جوسپار-جوباسىن جاساپ العان سوڭ، قازاقتاردى ناقتى شوقىندىرۋ ءىسىن 1808 جىلى جۇيەلى جۇرگىزە باستادى. قازاقتاردى شوقىندىرۋ قازاق قالاسى ارقىلى كەلدى، رەسمي تۇردە 1862 جىلدان باستالدى دەسە دە بولادى. ول: «ەگەر ورىستاردىڭ مۇددەسى قاجەت ەتەتىن بولسا – وندا قازاقتاردى قۇرباندىققا شالۋعا ەشكىم قارسى بولماۋ كەرەك» – دەگەن پيعىلدا جۇرگىزىلدى. ءىستى ءبىر جاقتى ەتۋ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باستىعى ۆ.ۆ. گريگورەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ميسسيونەر يلمينسكيگە جۇكتەلدى.
1870 جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ اعارتۋ مينيسترلىگى «رەسەيدە تۇراتىن جاتجۇرتتىقتاردى ساۋاتتاندىرۋ شارالارى» اتتى قۇجات قابىلدايدى. وسى قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي ورىس ەمەس حالىقتارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى باعىتى انىقتالدى.
ءبىرىنشى باعىت – ساباق سول ۇلتتىڭ تىلىندە، بىراق مىندەتتى تۇردە ورىس الىپبيىمەن وقىتىلسىن.
ەكىنشى باعىت – ساباق تازا ورىس تىلىندە وقىتىلسىن، تۇسىنبەگەن جاعدايدا باسقا ءتىلدى پايدالانۋعا رۇقسات.
ءۇشىنشى باعىت – ساباق تەك قانا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلسىن.
وسى قۇجاتتا ايتىلعان نەگىزدەمەلەر بويىنشا ميسسيونەرلەرگە ۇكىمەت تاراپىنان تاپسىرمالار بەرىلدى جانە ورىستاندىرۋ يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن گەنەرال-اديۋتانت فون كاۋفمان ارنايى جوسپار جاساپ ونى اعارتۋ مينيسترىنە بەكىتتىرىپ الىپ وتىردى.
ال، ميسسيونەر عالىم وستروۋموۆ بولسا ازيالىق تۇركى تەكتەستەردى ورىستاندىرۋدىڭ جەلىسىن انىقتاي كەلىپ: «…ورىس حالقىمەن جانە ورىس
مەملەكەتىمەن تۇزەمدىكتەردى جاقىنداستىرۋ باعىتى – تىكەلەي ورىس ترانسكريپتسياسىمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك جانە ورىس الىپبيىنە ەشقانداي وزگەرىسسىز، قوسىمشاسىز، قىسقارتۋسىز جۇرگىزۋ تالابى باسشىلىققا الىنۋى ءتيىس»، – دەپ جازادى.
پاتشايىم ءىى ەكاتەرينا 1785 جىلدىڭ 25 قاراشا كۇنى جارلىق شىعارىپ، قازاق سياقتى وتارلانعان بەيباقتارعا ءدىن مەن وقۋدى قالاي جۇزەگە اسىرۋ جايلى نۇسقاۋلىق بەرەدى. وسى قۇجاتتا: «...قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) اراسىنا قازان تاتارلارىنان ىرىكتەپ، بىزگە شىن بەرىلگەن، سەنىمدى مولدالاردى جولداۋ قاجەت. ولار قازاقتاردى پاتشاعا بەرىلگەن رۋحتا تاربيە جۇزگىزسىن! بۇل مولدالاردىڭ شىعىنىن ۇكىمەت موينىنا الىپ، ۇزدىك مىندەت اتقارعاندارعا سىي-سياپات بەرىپ تۇرسىن» دەلىنگەن. وسى ورايدا ءدىن اتىن جامىلعان «ۋكازنوي» مولدالاردىڭ ايار قىلىقتارىن قۇربانعالي حاليدا «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا اياۋسىز اشكەرەلەيدى. «ۋكازنوي مولدا» – رەسەي سەناتى 1868 جىلى قازاقتار اراسىندا جاندارمەريالىق باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن ەنگىزگەن قىزمەت، لاۋازىم.
· قازاقتار ءدىن ءىسى بويىنشا ورىنبورداعى ءدىن يسلام ءمۇفتياتىنا قارايدى;
· قازاقتاردىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى ءدىني ىستەرىن تاعايىندالعان مولدا عانا جۇرگىزەدى;
· مولدا ازاماتتىق باسقارماعا سول ارقىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىنادى;
· مولدالار وبلىستىق باسقارما مەن اسكەري گۋبەرناتوردىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلەدى نە بوساتىلادى;
· مەشىتتەر تەك قانا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ رۇقساتىمەن سالىنادى;
· مەشىتتىڭ جانىنان جەرگىلىكتى بالالاردى وقىتۋ ءۇشىن مەدىرەسە اشۋعا مولدا مىندەتتى تۇردە ۋەزد باستىعىنىڭ رۇقساتىن الۋى كەرەك دەگەن باپتار بار
«قاعاز العان مولدالار سونداي ءبىر ىستەر ىستەدى: ونىمەن نە ءدىندى، نە دۇنيەنى ۇستاي المايسىڭ. ءبىر ادام ولسە ۋكازنوي مولدا بولماسا، ياكي ونىڭ اتىنان بىرەۋ بارماسا جانازا وقىماي كەيبىر جاعدايلاردا ولىكتى ساسىتىپ، وبالىنا قالمايىق دەپ بىرەۋلەر جانازا وقىپ قويسا، ول ادام قۋعىنعا ۇشىرايتىن بولدى. ونى – ۋكازنوي مولدا قايدا جۇرسە دە تاپسىرىپ الىپ جازالاتىپ، شتراف (بوداۋ) تولەتىپ، ايىپ تولەتىپ، اۋىرە ەتەتىن بولعان سوڭ، ءتىپتى جانازاعا ەشكىم جولاماي، ۋكازنوي مولدانى قاي كورگە كىرىپ كەتسە دە ىزدەپ تابۋ اقى يەسىنىڭ مويىندارىندا ۇلكەن ءبىر بورىش بولدى» دەپ جازدى ق. حاليدي.
دالا قازاقتارى ميسسيونەرلەر ىسىنە قارسىلاسىپ باقتى. اشىق كۇننىڭ استىندا مۇسىلمانشىلىقتى قولدان جاساپ، كۇشتەپ، ءماجبۇرلى تۇردە شوقىندىرۋ ساياساتى دەندەگەن سايىن نارازىلىقتار دا كورىنە باستادى. كوكشەتاۋدا ناۋان قازىرەت، اقمولادا شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، وسكەمەندە قۇسايىن، زايسان ۋەزىنەن قۇربان قاجىلار بىلدىرگەن قارسىلىقتاردان سوڭ، ءدىني وتارلاۋ ساياساتىن ەندى وقۋ ارقىلى، وقىتۋ جۇيەسى ارقىلى جالعاستىرۋ كوزدەلدى. قازاق دالاسىندا العاشقى مەكتەپتەردىڭ اشىلۋى، مۇنداعى ميسسيونەرلەردىڭ ارەكەتى، قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ قىزمەتى، ءالىپبيدى وزگەرتۋ سەكىلدى جۇمىستار سول كەزەڭنىڭ جەمىسى بولاتىن.
الاش قايراتكەرى ناۋان حازىرەت قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا قازان مەن قىرىم تاتارلارى تاپقان جولدى، ياعني مارجاني مەن گاسپارالى جولىن دۇرىس باعامداپ، سول جولدا جاستاردى ءدىني-اعارتۋشىلىق باعىتتا تاربيەلەدى. وسى ورايدا جوعارىداعى اۆتورلار جيناقتاعان ەنتسيكلوپەديالىق جيناقتا مىناداي تۇجىرىم ناۋان حازىرەتتىڭ الاش يدەياسىنا جول سىلتەگەندىگىن ايعاقتايدى. «رەسەيدەگى باتىسشىل جانە شىعىسشىل وقىعانداردى مامىلەگە كەلتىرە العان وسى جاديتشىلدىك قازاقتىڭ نەگىزگى اعارتۋشىلىعىنىڭ – الاش قۇبىلىسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى».
جوعارىدا ءسوز ەتكەندەي قازان مەن قىرىم تاتارلارى، رەسەي يمپەرياسىنداعى مۇسىلمان حالىقتارى، كوكشەتاۋ قازاعى ناۋان حازىرەتتەردىڭ جاديتتىك كوزقاراستارىنىڭ كالىپتاسۋىنا ءحىح-حح عاسىرلار توعىسىندا بۇكىل الەمدە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋى، رەسەيدەگى بيلەۋشى مونارحياعا كارسى باعىتتالعان دەموكراتياشىلدىق ءۇردىستىڭ ەتەك جايۋى، ورىس ەمەس حالىقتاردا زيالى توپتاردىڭ پايدا بولۋى سياقتى قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ زور اسەرى بولدى. كوپتەگەن ايماقتاردا ساياسي پارتيالارمەن، قوزعالىستارمەن بىرگە جاديتتەر (جاڭاشىلدار) دەپ اتالعان مادەني-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قوزعالىس تا پايدا بولدى. بۇل قوزعالىستىڭ تۇپكى ماقساتى تۇرىك حالىقتارىن وتارلىق ەزگىدەن ازات ەتۋ ەدى. ال ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءدىن-يسلامداعى جاديتشىلدىكتى تۇرىكشىلدىكپەن ۇشتاستىرۋ، تۇرىك ۇلتشىلدىعىن ناسيحاتتاۋ، جاڭا تاسىلمەن وقىتاتىن مەكتەپتەر اشۋ كوزدەلدى.
ناۋان حازىرەت كوكشەتاۋ وڭىرىنە كەلە سالىسىمەن حالىق اعارتۋ سالاسىنا كوپ كوڭىل اۋدارىپ، قازاق بالالارىن ءبىلىم الۋىن قاداعالاۋدى قولعا الادى. مەشىت جانىنا قاراڭعى قازاق بالالارىن جيناپ، اسىرەسە ءا. بوكەيحانشا ايتار بولساق، «قىر بالاسىن» وقۋ-ءبىلىم ۇيرەنۋگە شاقىرادى. اۋىل مولدالارىن جيناپ، ولاردىڭ ءبىلىمىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە جۇمىس جاسايدى. مەشىت جانىنان، حالىق قاراجاتىمەن ينتەرنات تا سالدىرادى. ارينە، بۇل قاجىرلى قايراتكەردىڭ كورەگەن ساياساتىمەن، قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسادى. وزىنە كومەكشى الىپ، وقۋ-اعارتۋ ءىسىن ودان ءارى جەتىلدىرەدى.
ناۋان حازىرەتتىڭ ۇلت تاريحىنداعى مەكتەپ قالىپتاستىرۋدان باسقا ەكىنشى ەرلىگى: ورىستانىپ، شوقىنىپ بارا جاتقان حالقى ءۇشىن، اناۋ تۇركياعادا حات جولداپ، ءار تاراپتان بىلىمگە كەنەلۋدىڭ جولىن ىزدەگەندىگى بولاتىن. پروفەسسور، ادەبيەتشى عالىم ج.سماعۇلوۆتىڭ «ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ الەمى» كىتابىندا ناۋان حازىرەت تۋرالى بىلاي دەلىنگەن: «كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ يمامى اتاقتى ناۋان حازىرەت (ناۋرىزباي پالاسوۆ) پەن وسى مەشىت جانىنداعى ينتەرنات مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ روسسيانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا، ءدىني مەكەمەلەردى، مەشىتتەردى جاۋىپ، ءدىن يەلەرىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىنىڭ شاريعات جولىمەن قىزمەت جاساۋىنا تيىم سالا باستاعان جاڭا تارتىبىنە قارسى كۇرەس ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا جەر-جەردەگى ەل سىيلايتىن ادامدارمەن بايلانىس جاسادى. بىزگە ش.قوسشىعۇلوۆتىڭ ابايعا جازعان ەكى حاتى بەلگىلى. العاشقىسى – اقىننىڭ بالاسى تۇراعۇلعا بەرىپ، ول «شىلىم وراۋ» ءۇشىن بولىس ر.قۇدايبەردينگە بەرىپ، تىنىتكەن كەزدە سونىڭ قالتاسىنان شىققان حات. ەكىنشىسى - اباي سەمەيدىڭ ۋەزد باستىعى نوۆروتسكيدىڭ قاتىسۋىمەن ارقات پوچتا بولىمىنەن الىپ بەرگەن حات. اباي
ءۇيىن ءتىنتۋ – 1903 جىلى بولعان وقيعا. ناۋان حازىرەت پەن ش.قوسشىعۇلوۆ باستاعان ادامداردىڭ قازاقتاردى ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ساياساتىنا قارسى ءىس-ارەكەتى ەرتەرەك باستالعان بولۋى كەرەك.
ءا. بوكەيحان «قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا: «ول قۇجاتتاردا دىنگە جانە جەرگە قاتىستى ماسەلەلەر ساياسي-بوستاندىق ماسەلەلەرىنەن دە بۇرىن العا قويىلدى. ارىز-تىلەك حاتتى دايىنداۋعا ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىندە تاربيەلەنىپ، ەۋروپالىق مادەنيەتكە قۇلاي سەنەتىن، وتانىنىڭ باقىتىن باتىس مادەنيەتىنىڭ جەمىستەرىن ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ - دەپ ەسەپتەيتىن، ءدىني ماسەلەلەردى ەكىنشى قاتاردا قاراستىراتىن ينتەلليگەنتتەر دە، سونداي-اق، شىعىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداپ، ۇلتتىق-ءدىني وزگەشەلىكتى ناسيحاتتاۋعا ەرەكشە دەن قوياتىن زيالىلار دا ارالاستى. بۇلاردىڭ العاشقىسىن - باتىسشىلار، ەكىنشىسىن - تۇرىكشىلدەر دەپ اتاۋعا بولار ەدى [2, 74].
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان جوعارىداعى «قازاقتار» ماقالاسىندا رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان قازاق جەرىندە وتارلاۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن ايتا كەلىپ، əسىرەسە، ورىستاندىرۋ، قازاقتاردى مۇسىلمان دىنىنەن الاستاتىپ، حريستيانداندىرۋ əرەكەتىن əشكەرەلەيدى. وسىنداي ەزگىگە قارسى ويانعان حالىق نارازىلىعى كوپتەگەن بەدەلدى ادامدار قول قويعان پروكلاماتسيا اتتى قۇجاتتا جاريالانعان.
وسى ءبىر كۇردەلى تاريحي جاعدايدا مۇسىلماندىق فاكتورعا ۇلكەن قاۋىپپەن قاراپ، ونىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇش ەكەنىن تۇسىنگەن پاتشا وكىمەتى مەكتەپ-مەدرەسەلەردى قۇرتۋ ماقساتىندا ۇلكەن شارالار قولدانعان. ءا. بوكەيحان بۇل ەڭبەگىندە ناۋان حازىرەتكە ارناعان بىرەر ويلارىن جازادى. «ورىس ۇكىمەتى قاراۋىنداعى قازاق حالقىن باۋىرىنا جاقىنىراق تارتۋ ءۇشىن ناۋان حازىرەتتى جەر اۋدارعاننان باسقا ەشتەڭە ويلاپ تابا المادى-اۋ» دەگەن ءسوزدىڭ اۆتورى دا الاش رۋحانياتىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەدى.
زاڭعار كارىمحان،
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى
