Qazaq dalasyn rýhanı otarlaý máselesinde eń mazmundy, ózekti tusy – rýhanı otarlaýdaǵy áreketter. Óıtkeni, kez kelgen halyqty jer betinen tutas joıyp jiberý úshin onyń rýhanı tamyr-bastaýlaryn úzý kerektigi, sol arqyly halyqtyń tarıhy men tili, dástúri joıylǵanda ǵana ústemshil top óz maqsatyna jetetini daýsyz. Ásirese, ulttyń dalalyq nanym-senimi, qudaıdy taný jolyndaǵy berilgendigin ajyratý maqsatynda qazaq dalasyndaǵy dinı otarlyq saıasat qazaqtar Reseı quramyna enbeı turǵan kezeńderde, ıaǵnı oǵan kórshiles elderdiń (tatar, bashqurt) musylmandyǵyna qarsy shabýyldar Petr I dáýirinen bastalady.
Belgili zertteýshi B. Qaırtulynyń «Qazaqııa qalaı otarlandy?» atty tanymdyq-tarıhı kitabynda «I Petr patsha 1725 jyly qabyldaǵan asa qupııa ósıetnamasy: «Musylmandardy shoqyndyryp qurtyńdar, ýgro-fın, túrki, mońǵol-manjýr tekti jurttardy assımılııaııaǵa ushyratyńdar...» deý bolǵanyn jazady. Orys emes halyqtardy shoqyndyrý áreketin túbegeıli júrgizý úshin 1731 jyly Senattyń qasynan «Shoqyndyrý keńsesi» qurylyp, keńes jumysyn júıeli júrgizý maqsatynda Qazan qalasynda rýhanııat (dýhovnyı) akademııasy ashyldy. Mıssıoner mamandar osynda daıyndalyp, olar «orystandyrý palatasy» men «qonystanýshylar keńsesiniń» maıtalmandary bolyp shyǵady.
Otarlaýshylar buratanalardy shoqyndyrýdyń jospar-jobasyn jasap alǵan soń, qazaqtardy naqty shoqyndyrý isin 1808 jyly júıeli júrgize bastady. Qazaqtardy shoqyndyrý Qazaq qalasy arqyly keldi, resmı túrde 1862 jyldan bastaldy dese de bolady. Ol: «Eger orystardyń múddesi qajet etetin bolsa – onda qazaqtardy qurbandyqqa shalýǵa eshkim qarsy bolmaý kerek» – degen pıǵylda júrgizildi. Isti bir jaqty etý Orynbor shekaralyq komıssııasynyń bastyǵy V.V. Grıgorevtiń tapsyrmasymen mıssıoner Ilmınskııge júkteldi.
1870 jyly patshalyq Reseıdiń Aǵartý mınıstrligi «Reseıde turatyn jatjurttyqtardy saýattandyrý sharalary» atty qujat qabyldaıdy. Osy qujatta kórsetilgendeı orys emes halyqtarǵa bilim berýdiń úsh túrli baǵyty anyqtaldy.
Birinshi baǵyt – sabaq sol ulttyń tilinde, biraq mindetti túrde orys álipbıimen oqytylsyn.
Ekinshi baǵyt – sabaq taza orys tilinde oqytylsyn, túsinbegen jaǵdaıda basqa tildi paıdalanýǵa ruqsat.
Úshinshi baǵyt – sabaq tek qana orys tilinde júrgizilsin.
Osy qujatta aıtylǵan negizdemeler boıynsha mıssıonerlerge úkimet tarapynan tapsyrmalar berildi jáne orystandyrý ıdeıasyn iske asyrý úshin general-adıýtant fon Kaýfman arnaıy jospar jasap ony Aǵartý mınıstrine bekittirip alyp otyrdy.
Al, mıssıoner ǵalym Ostroýmov bolsa azııalyq túrki tektesterdi orystandyrýdyń jelisin anyqtaı kelip: «…orys halqymen jáne orys
memleketimen túzemdikterdi jaqyndastyrý baǵyty – tikeleı orys transkrıpııasymen júrgizilýi kerek jáne orys álipbıine eshqandaı ózgerissiz, qosymshasyz, qysqartýsyz júrgizý talaby basshylyqqa alynýy tıis», – dep jazady.
Patshaıym II Ekaterına 1785 jyldyń 25 qarasha kúni jarlyq shyǵaryp, qazaq sııaqty otarlanǵan beıbaqtarǵa din men oqýdy qalaı júzege asyrý jaıly nusqaýlyq beredi. Osy qujatta: «...qyrǵyzdardyń (qazaqtardyń) arasyna Qazan tatarlarynan iriktep, bizge shyn berilgen, senimdi moldalardy joldaý qajet. Olar qazaqtardy patshaǵa berilgen rýhta tárbıe júzgizsin! Bul moldalardyń shyǵynyn úkimet moınyna alyp, úzdik mindet atqarǵandarǵa syı-sııapat berip tursyn» delingen. Osy oraıda din atyn jamylǵan «ýkaznoı» moldalardyń aıar qylyqtaryn Qurbanǵalı Halıda «Taýarıh hamsa» kitabynda aıaýsyz áshkereleıdi. «Ýkaznoı molda» – Reseı Senaty 1868 jyly qazaqtar arasynda jandarmerııalyq baqylaý jasaý úshin engizgen qyzmet, laýazym.
· Qazaqtar din isi boıynsha Orynbordaǵy din ıslam múftııatyna qaraıdy;
· Qazaqtardyń jergilikti jerdegi dinı isterin taǵaıyndalǵan molda ǵana júrgizedi;
· Molda azamattyq basqarmaǵa sol arqyly Ishki ister mınıstrligine baǵynady;
· Moldalar oblystyq basqarma men áskerı gýbernatordyń sheshimimen bekitiledi ne bosatylady;
· Meshitter tek qana general-gýbernatordyń ruqsatymen salynady;
· Meshittiń janynan jergilikti balalardy oqytý úshin medirese ashýǵa molda mindetti túrde ýezd bastyǵynyń ruqsatyn alýy kerek degen baptar bar
«Qaǵaz alǵan moldalar sondaı bir ister istedi: onymen ne dindi, ne dúnıeni ustaı almaısyń. Bir adam ólse ýkaznoı molda bolmasa, ıakı onyń atynan bireý barmasa janaza oqymaı keıbir jaǵdaılarda ólikti sasytyp, obalyna qalmaıyq dep bireýler janaza oqyp qoısa, ol adam qýǵynǵa ushyraıtyn boldy. Ony – ýkaznoı molda qaıda júrse de tapsyryp alyp jazalatyp, shtraf (bodaý) tóletip, aıyp tóletip, áýire etetin bolǵan soń, tipti janazaǵa eshkim jolamaı, ýkaznoı moldany qaı kórge kirip ketse de izdep tabý aqy ıesiniń moıyndarynda úlken bir borysh boldy» dep jazdy Q. Halıdı.
Dala qazaqtary mıssıonerler isine qarsylasyp baqty. Ashyq kúnniń astynda musylmanshylyqty qoldan jasap, kúshtep, májbúrli túrde shoqyndyrý saıasaty dendegen saıyn narazylyqtar da kórine bastady. Kókshetaýda Naýan qaziret, Aqmolada Shaımerden Qosshyǵulov, Óskemende Qusaıyn, Zaısan ýezinen Qurban qajylar bildirgen qarsylyqtardan soń, dinı otarlaý saıasatyn endi oqý arqyly, oqytý júıesi arqyly jalǵastyrý kózdeldi. Qazaq dalasynda alǵashqy mektepterdiń ashylýy, mundaǵy mıssıonerlerdiń áreketi, qazaq aǵartýshylarynyń qyzmeti, álipbıdi ózgertý sekildi jumystar sol kezeńniń jemisi bolatyn.
Alash qaıratkeri Naýan Haziret qazaq eliniń ulttyq bolmysyn, táýelsizdigin saqtap qalý jolynda Qazan men Qyrym tatarlary tapqan joldy, ıaǵnı Marjanı men Gasparaly jolyn durys baǵamdap, sol jolda jastardy dinı-aǵartýshylyq baǵytta tárbıeledi. Osy oraıda joǵarydaǵy avtorlar jınaqtaǵan enıklopedııalyq jınaqta mynadaı tujyrym Naýan Hazirettiń alash ıdeıasyna jol siltegendigin aıǵaqtaıdy. «Reseıdegi batysshyl jáne shyǵysshyl oqyǵandardy mámilege keltire alǵan osy jádıtshildik qazaqtyń negizgi aǵartýshylyǵynyń – Alash qubylysynyń irgetasyn qalady».
Joǵaryda sóz etkendeı Qazan men Qyrym tatarlary, Reseı ımperııasyndaǵy musylman halyqtary, Kókshetaý qazaǵy Naýan Haziretterdiń jádıttik kózqarastarynyń kalyptasýyna HIH-HH ǵasyrlar toǵysynda búkil álemde ult-azattyq qozǵalystyń óristeýi, Reseıdegi bıleýshi monarhııaǵa karsy baǵyttalǵan demokratııashyldyq úrdistiń etek jaıýy, orys emes halyqtarda zııaly toptardyń paıda bolýy sııaqty qoǵamdyq qubylystardyń zor áseri boldy. Kóptegen aımaqtarda saıası partııalarmen, qozǵalystarmen birge jádıtter (jańashyldar) dep atalǵan mádenı-aǵartýshylyq baǵyttaǵy qozǵalys ta paıda boldy. Bul qozǵalystyń túpki maqsaty túrik halyqtaryn otarlyq ezgiden azat etý edi. Al ony iske asyrý úshin din-ıslamdaǵy jádıtshildikti túrikshildikpen ushtastyrý, túrik ultshyldyǵyn nasıhattaý, jańa tásilmen oqytatyn mektepter ashý kózdeldi.
Naýan Haziret Kókshetaý óńirine kele salysymen halyq aǵartý salasyna kóp kóńil aýdaryp, qazaq balalaryn bilim alýyn qadaǵalaýdy qolǵa alady. Meshit janyna qarańǵy qazaq balalaryn jınap, ásirese Á. Bókeıhansha aıtar bolsaq, «qyr balasyn» oqý-bilim úırenýge shaqyrady. Aýyl moldalaryn jınap, olardyń bilimin odan ári jetildirýge jumys jasaıdy. Meshit janynan, halyq qarajatymen ınternat ta saldyrady. Árıne, bul qajyrly qaıratkerdiń kóregen saıasatymen, qajyrly eńbeginiń arqasynda iske asady. Ózine kómekshi alyp, oqý-aǵartý isin odan ári jetildiredi.
Naýan Hazirettiń ult tarıhyndaǵy mektep qalyptastyrýdan basqa ekinshi erligi: orystanyp, shoqynyp bara jatqan halqy úshin, anaý Túrkııaǵada hat joldap, ár taraptan bilimge kenelýdiń jolyn izdegendigi bolatyn. Professor, ádebıetshi ǵalym J.Smaǵulovtyń «Ulttyq ádebıettaný álemi» kitabynda Naýan Haziret týraly bylaı delingen: «Kókshetaý meshitiniń ımamy ataqty Naýan Haziret (Naýryzbaı Palasov) pen osy meshit janyndaǵy ınternat muǵalimi Shaımerden Qosshyǵulovtyń Rossııanyń otarshyldyq saıasatyna, dinı mekemelerdi, meshitterdi jaýyp, din ıeleriniń musylman dininiń sharıǵat jolymen qyzmet jasaýyna tıym sala bastaǵan jańa tártibine qarsy kúres uıymdastyrý maqsatynda jer-jerdegi el syılaıtyn adamdarmen baılanys jasady. Bizge Sh.Qosshyǵulovtyń Abaıǵa jazǵan eki haty belgili. Alǵashqysy – aqynnyń balasy Turaǵulǵa berip, ol «shylym oraý» úshin bolys R.Qudaıberdınge berip, tinitken kezde sonyń qaltasynan shyqqan hat. Ekinshisi - Abaı Semeıdiń ýezd bastyǵy Novrokııdiń qatysýymen Arqat pochta bóliminen alyp bergen hat. Abaı
úıin tintý – 1903 jyly bolǵan oqıǵa. Naýan Haziret pen Sh.Qosshyǵulov bastaǵan adamdardyń qazaqtardy orystandyrý, shoqyndyrý saıasatyna qarsy is-áreketi erterek bastalǵan bolýy kerek.
Á. Bókeıhan «Qazaqtar» atty maqalasynda: «Ol qujattarda dinge jáne jerge qatysty máseleler saıası-bostandyq máselelerinen de buryn alǵa qoıyldy. Aryz-tilek hatty daıyndaýǵa orys ádebıetiniń negizinde tárbıelenip, eýropalyq mádenıetke qulaı senetin, otanynyń baqytyn batys mádenıetiniń jemisterin tıimdi paıdalana bilý - dep esepteıtin, dinı máselelerdi ekinshi qatarda qarastyratyn ıntellıgentter de, sondaı-aq, shyǵys mádenıetimen sýsyndap, ulttyq-dinı ózgeshelikti nasıhattaýǵa erekshe den qoıatyn zııalylar da aralasty. Bulardyń alǵashqysyn - batysshylar, ekinshisin - túrikshilder dep ataýǵa bolar edi [2, 74].
Alash kósemi Álıhan Bókeıhan joǵarydaǵy «Qazaqtar» maqalasynda Reseı patshalyǵy tarapynan qazaq jerinde otarlaý saıasaty júrgizilip otyrǵanyn aıta kelip, əsirese, orystandyrý, qazaqtardy musylman dininen alastatyp, hrıstıandandyrý əreketin əshkereleıdi. Osyndaı ezgige qarsy oıanǵan halyq narazylyǵy kóptegen bedeldi adamdar qol qoıǵan proklamaııa atty qujatta jarııalanǵan.
Osy bir kúrdeli tarıhı jaǵdaıda musylmandyq faktorǵa úlken qaýippen qarap, onyń otarshyldyqqa qarsy kúsh ekenin túsingen patsha ókimeti mektep-medreselerdi qurtý maqsatynda úlken sharalar qoldanǵan. Á. Bókeıhan bul eńbeginde Naýan Haziretke arnaǵan birer oılaryn jazady. «Orys úkimeti qaraýyndaǵy qazaq halqyn baýyryna jaqynyraq tartý úshin Naýan haziretti jer aýdarǵannan basqa eshteńe oılap taba almady-aý» degen sózdiń avtory da Alash rýhanııatynyń kósemi Álıhan Bókeıhan edi.
Zańǵar KÁRIMHAN,
pedagogıka ǵylymynyń magıstri
