بيىل قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا 325 جىل تولدى. ايتۋلى مەرەيتوي اياسىندا استانا، الماتى قالالارىندا، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا اۋقىمدى شارالار جوسپارلاندى. وسىعان وراي باق بەتتەرىندە بابامىزدىڭ ارعى اتالارىنان، ومىرىنەن، وسكەن ورتاسىنان كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىس ەمەس پاپاقتارىن جاريالاپ وتىرۋدى ءجون سانادىق.
قابانباي باتىردىڭ باباسى – توقتارقوجا
قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ارعى اتالارى، ولاردىڭ سول تۇستارداعى تاريحي وقيعالارعا، قوعامدىق پروتسەستەرگە ارالاسۋى، وزدەرى ءومىر سۇرگەن ورتالارداعى ساياسي، الەۋمەتتىك ورنى، ءوسىپ-ونگەن توپىراعى تۇرعىسىندا تياناقتى زەرتتەلگەن، تابان تىرەر دەرەكتەرى جەتكىلىكتى، تۇشىمدى ەڭبەك ءالى جازىلا قويعان جوق. ال ءار ءتۇرلى اڭىز، شەجىرە، ادەبي دۇنيەلەر تاريحي شىندىق بولا المايدى. قاراكەرەي قابانباي باتىردى ءبىز بولاشاق ۇرپاققا اڭىزدان اجىراتىپ، ارشىپ، ناقتىلى تاريحي تۇلعاسىن قالىپتاستىرىپ، بەرۋىمىز قاجەت. سەبەبى، اۋىزشا دۇنيە قاشان دا كەمشىن. ونىڭ ۇستىنە ول ارا-تۇرا شەجىرەنى ايتۋشىنىڭ ىڭعايىنا بۇرىلىپ، جەكەلەگەن رۋدىڭ، توپتىڭ، جەكە ادامداردىڭ سويىلىن دا سوعىپ كەتەدى. جالپى ۇلتتىق مۇددە، كەيدە، رۋلىق مۇددەنىڭ تاساسىندا قالادى.
وسى ولقىلىقتاردى تولتىرۋ ءۇشىن اڭگىمەنى شەجىرەدەن، ونى تالداۋدان باستايىق. شەجىرە ارقىلى جازبا تاريحقا كەلەيىك. سالىستىرايىق.
قازاق شەجىرەسىندە مۇسىلماندىق باستاۋ العى كەزەكتە تۇرادى. مىسالى، اقتايلاق بي شەجىرەسىندە قازاق اننەس ساحابادان تارايدى. ءسويتىپ، بارشا قازاقتى ارابتان، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحاباسىنان وربىتەدى. مۇسىلماندىق جولعا تۇسەدى.ارى قاراي وسى اننەس ساحابادان قازاقتى تۋعىزىپ، ودان «اقارىس، بەكارىس، جانارىس ۇشەۋ تۋادى. بەكارىستان – دايىرقوجا، مومىنقوجا، سماعۇلقوجا، قوڭىرات، قوسىمقوجا، قىپشاق التاۋ... مومىنقوجادان – نايمان، نايمانتاي ەكەۋ. نايماننىڭ بالاسى توقماق دەگەن جالعىز ۇلى ءولىپ، اقسۇلۋ 18 جاسىندا جەسىر قالادى» دەيدى. (اقتايلاق بي. الماتى، 1991ج. 64-65-بەتتەر). بۇدان ءارى بار نايمانعا بەلگىلى توقسان ۇشىندە توسەك جاڭعىرتقان وكىرەش شال وقيعاسى ايتىلادى.
وكىرەش شال ءحىV-حV عاسىردا ءومىر سۇرگەن دەگەن تۇجىرىمدى عىلىمي ورتا ماقۇلدادى. ەندى قاراڭىزشى، ساحابالاردان وكىرەش شالعا دەيىن مولشەرى 700-جىلداي ءوتۋى ءتيىس. سوندا اننەس ساحابا ەڭ كەمى 700 جىلداي ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. ادام وسىنشا جاساي ما؟ ونىڭ ۇستىنە ءVى-عاسىردا، ناق سول ساحابالاردىڭ تۇسىندا، نايمان ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا باستاعان ۇلكەن مەملەكەت. ەندەشە، شەجىرەگە سۇيەنسەك، وسى نايمان ءحىۇ عاسىردا قايتا تۋى ءتيىس. بۇل مۇمكىن بە؟ ارينە، جاڭىلىس. نايماننىڭ ارابقا ەشقانداي قاتىسى جوق. اراب بىزدەن الدەقايدا كەنجە. ار جاعىمىز -عۇن، ساق، ورتامىز-كوك تۇرىك، بۇگىنىمىز-قازاق. ەندەشە، شەجىرە تاريحي شىندىق ەمەس.
كەلەسى شەجىرەشى-شاكارىم قاجى قۇدايبەرديەۆ. قاجى اتا نايمانداردى اننەس ساحابادان ەمەس، سوفى مىرزادان تاراتادى. سوفى مىرزادان وكىرەشتى تۋدىرادى. قاجى اتا سوفى مىرزانى، ونىڭ بالاسى-مىس وكىرەش شالدى 1621 جىلدارى ءومىر سۇرگەن دەگەنگە سۇيەيدى. بۇل اسا قيسىنسىز. سەبەبى، 1621 جىلدارى وكىرەشتىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا 200 جىلداي وتكەن،ءارى نايمان مەملەكەتى ءVى عاسىردا دەربەس ساياسي، قوعامدىق قۇرىلىم. شاكارىم قاجى نايماندى ون عاسىرعا كەنجەلەتتى. مىنە، شەجىرەنىڭ «تاريحي دالدىگى» وسىنداي. بىزگە تانىس وزگە شەجىرەلەر دە كەمىستەن اياق العىزبايدى. ءسويتىپ، اقتايلاق بي مەن شاكارىم قاجى شەجىرەسى، سول سياقتى باسقا دا شەجىرەلەردىڭ نايمان تاريحىنان عىلىمي دايەكتى دالەل، اقپارات بەرە المايتىنىنا كوز جەتكىزەمىز. (شاكارىم قۇدايبەرديەۆ.تۇركىلەردىڭ، قىرعىزداردىڭ، قازاقتاردىڭ جانە حاندار اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى. الماتى. «جازۋشى»، 1990 ج. 73-74-ب.ب.)
قۇربانعالي ءحاليديدىڭ شەجىرەسىن دە ءسوز ەتسەك، ارتىقتىق ەتپەس. حاليدي دا نايماندى «نايمان» اتتى ادام-جەكە تۇلعا رەتىندە اتايدى. ءسويتىپ، العاشقى ەكى شەجىرەشىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇپ-تۇگەل قايتالايدى. ول كىسى بىلاي جازادى «ورتا ءجۇزدىڭ وزىنەن، ياكي بالاسىنان نايمان تۋعان. نايماننىڭ بالاسى-وكىرەش...» حاليدي دا ەل ورتاسىنداعى ءۇزىن-جۇلقىن، سالىستىرماسى، ايقىنداماسى جوق، ەستىگەنىن جازىپ العانى كورىنەدى. (حاليدي ق.تاۋاريح حامسا (بەس تاريح) الماتى، 1992 ج. 94-ب.)
اڭعارساڭىز، اتالىپ وتىرعان ءۇش شەجىرە ءۇش جاققا تارتىپ بارادى. بۇل تاڭداناتىن نەمەسە سىناپ، مىنەيتىن نارسە ەمەس. شەجىرەلەرگە ءتان ولقىلىق. اۋىزشا بەرىلگەن اقپاراتتاردىڭ بارلىعىنا ورتاق جاعداي-نورما. شەجىرەدەگى جەتىمسىزدىك، شەجىرەشىلەردىڭ دەرەكتەرىنىڭ وسىنداي الا-قۇلالىعى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ عۇمىرناماسىندا دا مول. اقتايلاق ءبيدىڭ، شاكارىم قاجىنىڭ، قۇربانعالي ءحاليديدىڭ شەجىرەلەرى بۇگىنگە جەتكەن شەجىرەلەردىڭ كونەسى بولىپ تابىلادى. ەندى وسى شەجىرەلەردىڭ قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ارعى جاعى تۋرالى جازىپ قالدىرعانىن قاراستىرىپ كورەيىك.
اقتايلاق بي شەجىرەسى سايبەكحاننان توقتامىسحان، ودان توقتارقوجا، تولىمقوجا، قويشىاعا تۋدى دەيدى. سايبەكحان كوپ شەجىرەلەردە «نايمانبالا» اتالادى، رۋى اۋىزعا الىنبايدى. بي اتا ونى قاجەت دەپ تاپپاعان سەكىلدى. سەبەبى، جازىپ، ايتىپ وتىرعانى نايمان شەجىرەسى عوي. توقتارقوجا نايماندى-«نايمان» دەپ نەسىن جازسىن. كەيىننەن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ار جاعىن بىرەۋلەر بۇرا تارتادى دەپ ويلاماعان. شەجىرە بويىنشا سايبەك پەن جۇپار قايتىس بولىپ، ەلگە جاۋ تيەدى. قاشقىن بولعان توقتارقوجا قاراكەرەي ىشىندەگى بايىس بيگە توقتاپ، جىلقىسىن باعادى. اقتايلاق شەجىرەسىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي.
ەندى شاكارىم قاجى قۇدايبەرديەۆ اتامىزدىڭ شەجىرەسىنە توقتالايىق. بۇل ماعان تانىس نايمان شەجىرەلەرىنىڭ اراسىنداعى ەڭ تولىمسىزى، «ءاپ» دەگەننەن بالاسى قىتاي اكەسى تولەگە (تولەگەتاي دەپ ءبىلىڭىز) اكە بولىپ باستالادى. ون اتا نايمان سەگىزگە قىسقارىپ، سادىر مەن كوكجارلى اۋىزعا الىنبايدى. كىم، كىمنەن تۋدى-ايىرىپ الۋ اسا قيىن. ءبىر جاڭىلىس، ەكىنشى جاڭىلىس... ءسويتىپ كەلەدى دە، اياق استىنان «بايىستىڭ قىزى ماقتا سارتقا (وزبەككە) كۇيەۋگە ءتيىپ، ەرجىگىت، بايجىگىت دەگەن ەكى ۇل تۋدى. ەرجىگىت اكەسىمەن تۇركىستانعا كەتتى...» دەپ جانە قاتەلەسەدى. اقيقاتىندا بالالار: ۇلكەنى-بايجىگىت، كىشىسى-جانجىگىت. بەس بايىس، مۇرىن-بايجىگىت، بايجىگىت شەجىرەلەرى-بايجىگىت، جانجىگىتتى اتاۋدا ءبىر ءىزدى، ەكى پىكىر جوق. قاجەكەڭ بۇرىس كەتكەن. ماقتا-ەرجىگىت ەسىمدى ۇل تۋماعان. «سارتتى» قايدان شىعارعانى جانە جۇمباق. (ش.قۇدايبەرديەۆ، شەجىرە... الماتى، 1990 ج. 74-بەت).
كەلەسى شەجىرە-م.تىنىشباەۆتىكى. مۇندا ءتورت تولەگەتايدىڭ قارا شاڭىراعى ءتورتۋىلدىڭ ايتىلماي قالۋى شەجىرەنى مۇحاڭ ءوزى سالعان تۇركىستان-ءسىبىر تەمىرجولى بويىنان جازىپ العان، شىعىستاعى نايمانعا جولى تۇسپەگەن دەگەن ويعا شاقىرادى. تەمىرجول بويىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن دە ءتورتۋىل اۋىلدارى كەزدەسپەيدى. شەجىرە نايماندى بىردەن تولەگەتايدان تاراتادى. جالقى ۇلى قىتاي اتالماي تولەگەتايدان قاراكەرەي، ماتاي، سادىردى تۋدىرادى. «ايتۋلارعا قاراعاندا» دەگەن ءسوزدى ءجيى پايدالانىپ، جۇرتتان جيناعانىن ەسكەرتىپ وتىرادى. توقتارقوجا تۋرالى «توقتار دەگەن قوجا كەلدى» دەپ قىسقا قايىرادى. شەجىرەگە اسا ءمان بەرمەيدى.
مىنە، ءۇش شەجىرە، ادەتتەگىدەي، ءۇش دەرەك ۇستاتتى. وسىلاردىڭ ەڭ كونەسى اقتايلاق بيدەن قالعان مۇرا. ەندەشە، ناق وسى شەجىرەدەن ءحVىى عاسىردىڭ باسىندا، توقتارقوجا بايىس بيگە كەلگەندە قانداي ەلەۋلى وقيعالار وتكەنىن جيناقتاپ، زەرتتەپ كورەيىكشى.1692 جىلى تۋعان قاراكەرەي قابانبايدان توقتارقوجاعا دەيىن ءتورت اتا-مولشەرى 100 جىل. سوندا توقتارقوجا 1590 جىلداردىڭ ار جاق، بەر جاعىندا ومىرگە كەلگەن. ول بايىس بيگە ساقا جىگىت-وتىزداردان اسقان شاعىندا، بىزگە بەلگىسىز (ازىرشە) ءبىر سەبەپپەن قاتىن-بالاسىن تاستاپ، ەكى ىنىسىمەن قاشىپ كەلەدى. بۇل-شامامەن 1625-1630 جىلدار.
نايمان شەجىرەسىنىڭ ناق وسى كەزەڭدەگى جاي-جاپسارىن مۇقيات زەرتتەسەڭ، تاڭ-تاماشا وقيعالارعا كەزىگەسىڭ.
1.تاشكەنت، سامارقان، بۇقارا، حورەزمگە نايمان-سارجومارت پەن بايىس بي وسى كەزدە ۇنەمى ساۋدا توعاناعىن اپارىپ جۇرەدى. بۇل بار شەجىرەدە ايتىلادى. ول ەلدەردىڭ سالتىندا ۇزاق شاماعا كەلگەن ازامات ۋاقىتشا ۇيلەنۋگە مىندەتتى بولىپتى. سول سەبەپتى بايىس بي دە سوڭعى بارىسىندا قاتىن الادى-مىس. اتامىزدىڭ ەگدەلەنگەن كەزى. جارىقتىق اياق استى سارىارقاداعى قاراعاش-جالتىركول-قازانشۇڭقىردا وتىرعان ەلىنە قايتپاق بولعاندا كەلىنشەگى:
-بيەكە، اياعىم اۋىر،-دەپتى.
-ءما، مىناۋ-مەنىڭ تاقيام. ۇل تۋسا، اتىن بايعانا قوياسىڭ. قىز تۋساڭ، ءوزىڭ ءبىل. ومبىدان بەرى، قىزىلجاردان ارى وتىرمىز. ىزدەپ، تابارسىڭدار. تاقيامدى ەل تانيدى،-دەپ، جولعا شىعىپ كەتەدى. سۋىت كەتەدى. اڭگىمە ۇزاق. قىسقارتا ايتايىق. ەر جەتە بايعانا مەن اناسى بايىس ءبيدى ىزدەپ، تابادى. (قاراكەرەي شەجىرەسى. س.اماندىق، الماتى، 1998 ج. 22-23ب). بايعانا جولداسى بولاتشىنى ەرتە كەلەدى. (س.اماندىق. قاراكەرەي شەجىرەسى، الماتى، 1998 ج. 23-بەت).
قاراكەرەيدىڭ ۇلكەن ەكى اتاسى بايعانا مەن بولاتشى نايمانعا توقتارقوجا، تولىمقوجا، قويشىاعالارمەن ىركەس-تىركەس، ءبىر مەزگىلدە جەتەدى. نايماندارعا قوسىلىپ كەتە بارادى. بارلىعى دا بايىس ءبيدىڭ تۇسىندا.
«قازىبەكتەن باعاناس، توعاناس دەگەن ەكى ۇل تۋادى. بۇل ەكى بالا ءبىر شابىندىدا اداسىپ، قاڭعىپ كەتىپ، سارىجومارت ىزدەپ، تاقىنى (توعاناستى) ۇرگەنىش دەگەن قالادا... تاۋىپ... كوكجال اتىن بەرىپ الادى. سودان توعاناس كوكجارلى اتانادى... باقىنى (باعاناستى) بۇقارا ماڭىندا تانىپ، بۋراسىن بەرىپ الادى. سودان باقىنى بۋرا اتاندىرعان» (اقتايلاق بي. الماتى 1991 جىل، 67-بەت).
ومىردەن ەرتەرەك وزعان، عىلىم دوكتورى ەرمەك ءسالىمبايدىڭ بۋرا شەجىرەسىندە بۋرادان وزىنە دەيىن 15 اتا ساناپتى. ءار اتاعا تيەسىلى 25 جىلدى 15 اتاعا كوبەيتسەك، 375 جىل شىعادى. ەرمەك 1966 جىلعى. سوندا 1966-دان 375-ءتى الساق، بۋرا مولشەرى 1590 جىلدارى تۋعان. بۇل قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ءتورتىنشى اتاسى توقتارقوجا تۋعان مەرزىممەن تۇستاس. (ە.ءسالىمباي، اتا-بابا تاريحىنان. الماتى، 2007 ج. 167-بەت).
باقى مەن تاقى (بۋرا مەن كوكجارلى) قۇربى بولعاندىقتان، شەجىرەگە ساي كوكجارلى دا سول شامادا تۋعانى انىق. بۇل دا بايىس ءبيدىڭ تۇسى. سوندا شەجىرەدى ايتىلاتىن بايعانا، بولاتشى، كوكجارلى، بۋرا، توقتارقوجانىڭ تۋعان مەرزىمدەرى شامالاس، بارلىعى قاتار قۇربى. ءبىر شامادا بايىسقا كەلەدى.
ءسويتىپ، بايىس بي، سارجومارتتاردىڭ تۇسىندا نايمانعا بەس رۋلى ەل كەلىپ قوسىلدى. ولاردىڭ ەكەۋى-بۋرا مەن كوكجارلى-توعىز اتا بولىپ وتىرعان قازاق نايماندارىن ون ءبىر اتاعا جەتكىزدى. ۇشەۋى-بايعانا، بولاتشى، توقتارقوجادان تۋعان بايجىگىت، «بەس بايىس» اتالىپ وتىرعان قاراكەرەيدىڭ بايىس بۇتاعىن سەگىزگە جەتكىزدى. ناق وسى كەزدەن قازاق نايماندارى بالتالى، باعانالى، قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، تورتۋىل، كوكجارلى، بۋرا، سارجومارت، تەرىستاڭبالى، دۇرمەن بولىپ قالىپتاستى. اڭىزعا سايكەس بۋرا مەن كوكجارلىنىڭ بۇگىنگى وزبەك جەرىنەن كەلىپ قوسىلۋى-قازاق نايماندارىنىڭ شەجىرەسىن ءبىرجولاتا تۇيىقتادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن نايمان قازاق ىشىندە وسىلاي اجىراتىلادى. قالعاندارى وزبەكتەنۋ پروتسەسىنەن ءوتىپ، «وزبەك» اتالىپ كەتتى. بىراق ولار دا تەگىن ۇمىتپاي «نايمانبىز» دەيدى. ال، قاراكەرەيدىڭ بايىس تارماعى 1600 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن مۇرىن، سىبان، قىرجى، شورەنتاي، اقىمبەت اتالىپ كەلسە، ەندى ولارعا بولاتشى مەن بايعانا جانە توقتارقوجادان تۋعان بايجىگىت قوسىلدى. بۇلار بۇگىنگى كۇنگە وسى قالپىندا جەتتى. قىزىعى، سەگىز اتا بولسا دا، قازىر «بەس بايىس» اتالادى. تۇسىنگەن شىعارسىز. ەسكەرتە كەتەر ءبىر جايت-سول شاقتاردا كوكجارلى مەن بۋرا نەگىزىنەن ۇلىتاۋدى مەكەندەگەن سىڭايلى. سارجومارتتىڭ تاۋىپ الىپ، ارقاداعى نايماندارعا قوسىپ جۇرگەنى وزبەك جەرىندە ءبولىنىپ قالعان از عانا توبى بولسا كەرەك.
اتاپ ايتاتىن ءبىر جاعداي-«توعىز تاڭبالى، ون ءبىر اتا نايمان» دەگەندە تەك قانا قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى نايمانداردى اتاپ وتىرمىز. بۇلاردىڭ سىرتىندا وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇركىمەن، ءازىربايجان، تاتار، نوعاي، ءتىپتى، تاجىك ىشىندە دە نايماندار بار. ولاردى دا اتاپ كەتسەك ارتىق بولماس: قىزىل، دۇربەن، قارا، وكىرەش، بوستورعوي، بازار، بولداي، چانتەكە، ءۇشتاي، بۇيە، مىرزا، جۋانبۇت، كوكشى، قۇران، قاشاي، بۋا، قاشارقۇل، سار (سارى) لوقاي-نايمان (تاجىكتە), كۇن، جەردە،پاسكى (كىشكەنە), كاتتا (ۇلكەن). ازىرگە مەنىڭ كەزدەستىرگەندەرىم-وسىلار. قىرعىزدا وشتاعى نايمانداردا مەيمان بولدىم. تاجىك نايماندارىمەن ەكى جىل ارالاستىم. وزبەك نايماندارىمەن توعىز جىل بارىپ-كەلۋدەمىز. نوعاي، تاتار نايماندارىمەن 2003 جىلى كەزدەستىم.
سونىمەن، بايىس ءبيدىڭ تۇسىنداعى 1620-1640 جىلدارى وزگە ۇلتتاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعان نايمانداردىڭ ۇلكەن توپتارى قازاق نايماندارىنا قوسىلدى. قازاق نايماندارىنىڭ وزگە ۇلتتارداعى نايمانداردان وقشاۋلانۋ پروتسەسى اياقتالىپ، قازاق نايماندارى تولىقتاي قالىپتاستى، بۇل تاريحي ءۇردىس تياناقتالدى. ون ءبىر اتا نايمان قازاق اتاندى. تاريحي فاكتىلەر، شەجىرە دەرەكتەرى وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا جەتەلەيدى.
ءوز باسىم «باقى مەن تاقى جوعالىپ، تابىلدى»، «بايعانا تاقيا الىپ، بولاتشىنى ەرتە كەلدى» دەگەنگە ونشا-مۇنشا سەنبەيمىن. كوكجارلى مەن بۋرا- الىمساقتان ءVى-ءVىى عاسىردان نايمانمەن قاتار جاساسىپ كەلە جاتقان كونە، باعزى رۋلار. اتاۋلارى وزگەرىپ وتىرسا، ول باسقا اڭگىمە. ون ءبىر اتا نايماننىڭ كەز كەلگەنى ىقىلىمنان تامىر تارتادى. شەجىرە وقيعانى ءدال تابا الماسا، ونى بىرنەشە عاسىرعا ازايتىپ تا، كوبەيتىپ تە جىبەرەدى. مىسالى، اقتايلاق بي شەجىرەسىندە «نايماننىڭ اۋليە كەلىنى بەلگىبايعا ءۇشىنشى ايەل اپەرەدى... بۇدان باعانالى، بالتالى دەگەن ەل تارايدى» دەيدى. (اقتايلاق بي، 67-بەت). بەلگىباي-وكىرەشتىڭ جالقى ۇلى. مولشەرى، حV عاسىردىڭ ورتاسىندا تۋادى. ولاي دەسەك، باعانالى مەن بالتالى شەجىرەگە ساي حV عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى تۋى ءتيىس. الايدا، شەجىرەنىڭ وسى تۇسى-تۇبەگەيلى قاتە.
بۇگىنگى نايمان-باعانالىلار وزدەرىن كەتبۇقادان تاراتادى. ول-جوشى حاننىڭ، قۇلاعۋ حاننىڭ باس قولباسشىسى، «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ اۆتورى، جوشى ءولىمىن شىڭعىسحانعا جەتكىزۋشى اتاقتى كەمەڭگەر. يران، يراك، سيريا، يزرايل جەرلەرىن باسىپ العان ۇلى قولباسشى، ەۆرەيدى 10 جىل بيلەيدى. وسى كەتبۇقا دانىشپان 1260 جىلى كۇزدە، 80-گە تايانعان شاعىندا مايدان ۇستىندە قۇتىز سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپقانى انىق. (ت.جۇرتباي دۋلىعا، الماتى، 2007 جىل، 387-بەت). انە، اۋىزەكى شەجىرە مەن تاريحي جازبا دەرەكتەردىڭ ايىرماسى.
ەندى كوكجارلى، بايعانا، بولاتشى تۋرالى ءوز ويىمدى ايتۋدىڭ رەتى كەلدى بىلەم. مەنىڭشە، قازاق حاندىعى نىعايىپ، جەرى كەڭىگەن سوڭ قازاق قۇرامىنداعى نايمانداردىڭ باسشىلارى-بايىس بي، سارىمىرزا (سارجومارت) قاتارلى ەل اعالارى تۋىس قامىن جەپ، تاشكەنت، سامارقان، بۇقارا، حورەزم، ۇرگەنىش، حيۋادا قالىپ قويعان نايمانداردى جيىستىرىپ، قازاق حاندىعىنا كوشىرىپ اكەلىپ ءجۇر. جالپى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماڭىزى اسا زور جۇمىس اتقارعان.
ەندى توقتارقوجا ورالايىق. شەجىرەلەر ونىڭ اتاسى نايمانبالانىڭ حورەزمدە،شايبانيتتەردە اماناتتا بولعانىن جازباي ايتادى. ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ «كوشپەلى وزبەكتەر» قاۋىمداستىعىنداعى نايماندار سول زاماندا وراسان زور كۇشكە يە ەدى. ونىڭ سەبەبىن م.تىنىشباەۆ نايمانداردىڭ ادام سانىنىڭ مولدىعىمەن تۇسىندىرەدى. ال، شيباندار دەگەن كىم؟ وعان عالىمدار بىلاي جاۋاپ بەرەدى. «شيبان ۇلىسىندا ءومىر سۇرگەن نايمانداردىڭ ءبىر توبى باسقا دا تۇركى جانە موڭعول تىلدەس تايپالارمەن بىرگە ورتاق اتاۋعا يە بولدى. ول شيباندىقتار دەگەن اتاۋ» (نايمان. الماتى 2008 ج. 2 كىتاپ، 28-بەت). ن.ا.اريستوۆ بۇدان دا ارى كەتەدى. الەم مويىنداعان عالىم مىناداي دەرەك ۇستاتادى: «...ناستوياششيمي ۋزبەكامي بىلي تولكو درۋجينى، پريبىۆشيە س شەيبانيدامي، زەرنا ەتيح درۋجين دولجنى بىلي سوستاۆليات گلاۆنىم وبرازوم وستاتكي «كورەننوگو» مونگولسكوگو ۆويسكا دجۋچي; ەتي رودى ۋياس-دۋرمەن، كيات، كۋنگرات، ۋيشۋن، نايمان»...قازاقشاسى-«ناعىز وزبەكتەر دەپ شەيباندارمەن بىرگە كەلگەن اسكەردى ايتادى. ولاردىڭ ءتۇپ نەگىزىن جوشى حاننان قالعان ەجەلگى مىڭعۇل جاساعى قۇرادى. ولار: ۇياس-دۇرمەن، قيات، قوڭىرات، ءۇيسىن، نايمان رۋلارى ەدى.» (ن.ا.اريستوۆ. ۋسۋني ي كيرگيزى يلي كارا-كيرگيزى. بيشكەك. 2001 گ. 370-ستر)(ن. ا. اريستوۆ. ۇيسىندەر مەن قىرعىزدار جانە قارا قىرعىزدار. بىشكەك. 2001 جىل، 370 بەت)
اتالىپ وتىرعان شەيبان قازاق اراسىندا سايبەن، سەيباق، شايبەن، سادىبەك دەپ تە نىسپىلانادى. قابانباي باتىردىڭ ارعى جاعى تۋرالى
«اتامىز توقتارقوجا سايبەكحاننان،
كەزىندە وزعان ەكەن مىڭ مەن ساننان»
دەگەن جولداردىڭ تۇپكى، ۇمىت بولعان ماعىناسى ەندى تۇسىنىكتى بولدى. نايمان بالانىڭ سايبەكتىڭ-شيبانداردىڭ حان سارايىندا وسكەنىن، ونىڭ نايمان ەلتۇتقاسىنىڭ بالاسى ەكەنىن شەجىرە وسىلايشا، اۋىز ادەبيەتىنىڭ، اۋىزشا شەجىرەنىڭ نورمالارىنا سايكەس اۋىستىرا ساقتاپ قالعان. نايمانبالا وسكەن حان ورداسى ۇرگەنىش-حورەزمدە. شاكارىم قاجىنىڭ توقتارقوجانى «وزبەك-سارت» دەۋىنىڭ سەبەبى وسى.ءتىپتى، بۇگىن دە، ۇياتتا بولسا ايتايىق قىتايدان، مىڭعۇلدان، قاراقالپاقتان كەلگەن قازاقتاردى قىسقارتا-قىتاي، مىڭعۇل، قاراقالپاق دەيمىز بار. شاكارىمدەردەن قالعان ىڭعايسىز ءۇردىس ءالى بار. كەرەي حان مەن ءاز جانىبەك سول كەزدەگى ءوز مەكەنىمىز، قازىرگى وزبەك جەرىنەن كوشىپ، شۋ بويىنداعى موعول حانى ەسەنبۇقاعا كەلىپ قونىستاندى عوي. شاكارىم قاجى بۇگىنگى وزبەك جەرىنەن كوشكەن ولاردى «سارت-وزبەك» دەمەيدى. توقتارقوجانى عانا اتايدى.سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىن. شاكارىمۇلى احاتتىڭ «اكەم شەجىرەسىندە ءبىراز جاڭىلىس بارىن ايتىپ، تۇزەتپەكشى ەدى. ۇلگەرمەدى» دەگەن ەكەن. دەمەك قاجەكەڭ قاتەلەسكەنىن ۇققان عوي.
شىڭعىسحاننىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى-شايباندار، ونىڭ ۇرپاعى تۇركى رۋلارى باسشىلارىنىڭ بالالارىن اماناتقا الىپ وتىرعان. بۇل شارا اماناتقا بالا بەرگەندەردىڭ باس كوتەرمەۋى، وزگەگە اۋىسىپ كەتپەۋى ءۇشىن ىستەلگەن. وسىنداي اماناتتا نايمانبالا دا بولعانىن قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى كىتاپتاردا جازىلىپ ءجۇر. قىسقارتىپ، ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ورالىپ وتىرمىز.
حورەزم مەملەكەتىنىڭ ءىشى ساياسي كۇرەسىنىڭ اياعى قاندى قاقتىعىسقا سوققانىن شەجىرە وزىنشە، اۋىز ادەبيەتىنە سايكەس ايتادى. حورەزم مەملەكەتىنىڭ حانىن-اكەلەرىن 1621 جىلى ءولتىرىپ، مەملەكەتتى بەس جىلعا جۋىق ۇلدارى-ءابىش پەن ەلبارىس تارتىپ الادى. بىراق كەيىن قارسى جاق كۇش الىپ، ەكى ۇل ولتىرىلەدى. ەكى ۇلدىڭ ناعاشىلارى-نايماندار باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل وقيعا جايلى ابىلعازى ءباھادۇر 400 جىل، ن. اريستوۆ 150 جىل، م. تىنىشباەۆ پەن شاكارىم قاجى 100 جىل بۇرىن جان- جاقتى جازىپ كەتكەن. قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. مىنە، حورەزمدەگى وسى وقيعادان كەيىن بوي تاسالاپ، ءوز نايمانىنا ۋاقىتشا، ارتىنداعى شۋ باسىلعانشا كەلگەن توقتارقوجانى «حان تۇقىمىنان» دەپ بۇلعاقسىز سويلەيدى. اقتايلاق شەجىرەسى دە سايبەك حاننان تاراتقانى ەسىمىزدە. احمادي شەجىرەسى دە شايباق حاننان شىعارادى توقتارقوجانى. ال توبە بي سۇلەيمەن توعىز اتاسىن حان قىلىپ كورسەتەدى. بار شەجىرە ءبىراۋىزدى. نايمانبالا شيبانداردا اماناتتا بولعان نايمان ەل تۇتقاسىنىڭ بالاسى.
كەلەسى ءبىر اسا ماڭىزدى جاعداي-نايماندار ناق وسى ءحVى-ءحۇىى عاسىردا، توقتارقوجانىڭ تۇسىندا وزبەكتە، تۇركىمەندە اسا قۋاتتى، مەملەكەت ىسىنە تىكەلەي ارالاسىپ وتىرعان، پاتشانىڭ وڭ جاعىنان ورىن العان، وزگەلەرگە دەس بەرمەيتىن رۋ ەدى دەگەندى م.تىنىشباەۆ دالەلدەپ كەتكەن. «نايماندار... سىر بويىنداعى قالالاردى، ۇرگەنىشتى باسىپ الۋعا... جوشى حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن قاتىسىپ ارال مەن كاسپي تەڭىزىنىڭ ارالىعىنا قونىستانىپ قالدى،.. جوشى ۇلىسىنىڭ ورتالىعى ارال-كاسپي تەڭىزدەرى ارالىعىنا اۋىسقاندا ... نايمان ءوز ۇلەستەرىنە جەر الدى». (نايمان. الماتى، 2008 ج. 335 بەت). كورىپ وتىرسىزدار، نايماندار سىر بويىنا، بۇگىنگى وزبەك جەرىنە، ۇرگەنىش، حورەزمگە 1220 جىلدارعا دەيىن قونىستانىپ ۇلگەرگەن. تامىرلانعان. 1621 جىلدارى وسىنداي مول كۇش جيەندەرى ءابىش جانە ەلبارىستى قولداعان شىعار. ءسويتىپ، تاققا جيەندەرىن جەتەلەدى. وسى كەز تۋرالى شاكارىم اتا مىناداي ماعلۇمات بەرەدى: «تاققا سامارقاندتىق حوسراۋ دەگەندى وتىرعىزا الماعان سوڭ، سوفى مىرزانىڭ بالاسى وكىرەش قازاقتارعا كوشىپ كەتتى». (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، شەجىرە... الماتى، 1990 ج. 75-بەت). شاكارىم اتا وسى جەردە وكىرەش شالدىڭ ەمەس، (ول كەزدە وكىرەشتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 200 جىلدان اسقان) وكىرەش نايمانداردىڭ وزبەك جەرىندە قالعان ۇلكەن توبىنىڭ-توقتارقوجا، تولىمقوجا، قويشىاعا ەسىمدى قارا نايمانداردىڭ، بايعانا، بولاتشى، كوكجارلى، بۋرا نايمانداردىڭ قازاققا ۇدەرە كوشكەنىن ايتىپ وتىر. وسى جاعداي نايمانعا قاتىستى تاعى دا ءبىر دەرەكتى كوتەرۋگە جەتەلەيدى. ول جايلى م.تىنىشباەۆ بىلاي جازادى: «1625 جىلى اكەسىن ولتىرگەندەر ءولتىرىلدى. نايماندار حورەزمنەن 3 باعىتقا قاشتى...» (م.تىنىشباەۆ. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار. تاشكەنت، 1925 ج. 56 بەت ) قاشقىنداردىڭ ءبىرى-توقتارقوجا. شاكارىم قاجىنىڭ «سارت» دەۋ سەبەبى، بۇلار حورەزمنەن اۋعان.
بايىس بي توقتارقوجامەن ەجەلدەن تانىس سياقتى. بۇعان مىناداي دالەل بار.
قازاقتىڭ بايلىعىنىڭ دا، بارلىعىنىڭ دا باسى، ءتۇپ نەگىزى-جىلقىسى. جىلقىنى ساقا، اسا سەنىمدى، بويىندا كۇشى، قارىندا قۋاتى بار جىگىتتەر عانا باعادى. بايىس ءبيدىڭ ەلىندە اپتال ازامات از ەمەس-ءتى. سوعان قاراماستان جىلقىشىلاردى دا، جىلقىنى دا توقتارقوجاعا تاپسىرادى. نەگە؟ ويتكەنى، بايىس بي حورەزم، حيۋاداعى، سامارقانداعى «كوشپەلى وزبەك» اتالىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى تەكتى تۇقىمنان شىققان توقتارقوجا نايمانمەن ارىدان توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ، ءبىلىسىپ كەتكەن
قازاق جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەردەن قىز الىپ، قىز بەرىسپەگەن. ونىڭ ۇستىنە بايىس سەكىلدى بۇكىل ەلى اۋزىنا قاراعان دەگدار باي «تەڭ-تەڭىمەن، تەزەك-قابىمەن» دەگەن قازاقى قاعيدانى بەرىك ۇستانعان. بايىس ءبيدىڭ قۇداسى، كۇيەۋ بالاسى وزىمەن يىق تەڭەس، تەگى قاراكوك بولۋى-مىندەت. بەت-بەدەلىن، ابىروي-اتاعىن ولىمنەن دە جوعارى ۇستايتىن بايىس باي توقتارقوجانىڭ وزگە ەلدە قالعان نايمان ەل تۇتقاسىنىڭ تۇقىمى ەكەنىن، ارالارىنا جەتى اتا ءتۇسىپ كەتكەنىن انىق بىلگەن سوڭ بەرگەن جالعىز قىزى، ەركەتوتاي ماقتانى.
توقتارقوجا كەتەرىندە «جۇرمەيمىن» دەگەن ماقتانى قيناعان دا، رەنجىگەن دە جوق. قايىن اتاسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن بايجىگىتتى اناسىنان اجىراتپاي تاستاپ كەتتى. بىراق قازاقتا «قارا شاڭىراق» دەگەن قاسيەتتى ۇعىم بار. سول ۇعىم، قازاقشىلىعى كەنجەسى-جانجىگىتتى تاستاتپادى. بولساڭ، وسىنداي-اق قازاق بول!
قاراكەرەي قابانبايدىڭ ارعى اتالارى تۋرالى ايتۋشىلار مەن شەجىرەشىلەردە نايمان بالا ءاز جانىبەك حانمەن تۇستاس. ءاز جانىبەك جۇپار اناعا جەردى ءوز ۇكىمىمەن ءبولىپ بەرەدى. بۇل وقيعا جونىندە بارلىق شەجىرەلەر مەن شەجىرەشىلەر، دارابوزدىڭ ءوز ۇرپاقتارى پىكىرلەس. وزگەدەي اۋان جوق. ەكى-ءۇش قيىرعا تارتىپ تۇراتىن شەجىرە بۇل ماسەلەدە باسقا ايعاق ۇسىنبايدى.
توقتارقوجانىڭ اتاسى سايبەك پەن اناسى جۇپار قازاق حانى ءاز جانىبەكپەن سىيلاسىمدى بولدى. جۇپار انا ءاز جانىبەكپەن تەڭ سويلەسەدى. وسى-اق توقتارقوجانىڭ قاراكوك تەكتى ەكەنىن، ونى جانىبەكتىڭ بىلگەنىن ايعاقتايدى.
توقتارقوجا شىنىمەن قوجا بولسا، قوجالىعىن ىستەر ەدى. بالا سۇندەتتەپ، شاكىرت وقىتىپ، جانازا شىعارىپ، ساداقا جيناپ، مال تاپسا جاراسادى. الايدا، نە ءوزى، نە ىنىلەرى ءدىندى ماڭايلامايدى، قوجالىقتىڭ نىشانى جوق. قويشىاعا سەرىلىك قۇرىپ كەتەدى نەشە جىل. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قىزاي اناعا ۇيلەنەدى.سول تۇستاردا سەرى اتانعان قوجانى ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ال وزبەك ساۋدا جاساپ، تەرى-تەرسەك جيناسا كەرەك-ءتى.ەندەشە نايمانبالا-(سايبەكحان) شايبەندەردە اماناتتا وسكەن نايمان ەلتۇتقاسىنىڭ ۇلى. ودان ورگەن توقتارقوجا دا نايمان ەمەي، كىم بولسىن.
شاكارىم اتانىڭ وزبەكتى «سارت» دەۋىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىن. جەتى جاسىندا اكەسى ءولىپ، اباي دانانىڭ تاربيەسىندە وسكەن قاجى اتانىڭ ابايدىڭ قاراسوزدەرىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، ەكىنشى سوزدە «مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى، ەنەڭدى ۇرايىن كەڭ قولتىق، شۇلدىرلەگەن تاجىك دەپ» دەيدى. اباي سارتتى وزبەكتەن ءبولىپ قارايتىنىن شاكارىم قاجى قالاي اڭعارمادى ەكەن؟ (اباي. قاراسوز. پوەمالار. الماتى، 1993 ج. 9 بەت). وزبەك-سارت ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاق اتام زاماننان بەرى «وزبەك-ءوز اعام، سارت-ساداعام» دەپ وزبەك پەن سارتتىڭ-تاجىكتىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، وزبەك تۋىسىمىز ەكەنىن ايتىپ كەلەدى. بۇگىنگى قازاق 550 جىل بۇرىن عانا ءابىلحايىر حاننىڭ وزبەك ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىققانى تاريحي فاكت.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن-سامارقان ماڭى تۇنىپ تۇرعان قازاق رۋلارىنىڭ اتتارىنداعى اۋىلدار. قىشلاق اتتارى-باعانالى، بالتالى، بالعالى، بەسبالا، بەسنايمان، دۇرمەن، جاعالبايلى، زارمان، قاڭلى، قاراباعانالى، قارانايمان، قاتاعان، قيات، قوڭىرات، ماڭعىت، نايمان، نايمانساراي، نايمانتەپە، نايماناۋىل (وزبەك قىشلاق دەيدى عوي), شانىشقىلى، سارىقىپشاق، وكىرەش، تاراقتى، كەرەي، شاپىراشتى، جوعارى ءۇيسىن، جانعۇلى، ءتورتۋىل، توقماق، سادىر، قاراكەسەك، قانجىعالى، قارقۇرساق، شومەكەي، سارىقۇل، جامباي... بۇل، مەن بىلەتىن قازاق رۋلارى. بۇل اتاۋلار بۇگىنگى وزبەك جەرى ءاز جانىبەك پەن نايمانبالا كەزىندە قازاققا مەكەن بولعانىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟! وسىنى تاريحي ەڭبەكتەرمەن تانىس شاكارىم، ارينە، ءبىلدى. وندا «سارتى» نەسى؟ جۇمباق!
سامارقاننان 30 شاقىرىمدا جالپى نايماننىڭ شەجىرە بويىنشا باستاۋى وكىرەش شال جەرلەنىپتى. باباعا وزبەك نايماندارى 1988 جىلى بەلگى قويىپ، مولاسىن ساقتاپ وتىر ەكەن. 2011 جىلى قازاق ازاماتتارى جينالىپ، كورنەكتى، ەل قىزىعا قارايتىن قۇلپىتاس ورناتتىق. بيىكتىگى-3 مەتر، ەنى-1,5 مەتر قىزىل گرانيت اتامىزدىڭ ماڭگىلىك ورنىن بەلگىلەپ تۇر قازىر. اس بەردىك. وعان جوعارىدا اتالعان رۋلار كوپتەپ قاتىستى.
ناق وسى سامارقاندى الشىن ءجالاڭتوس ءباھادۇر بيلەدى ەمەس پە؟ ودان ءارى، باتىسقا قاراي ايتەكە بيگە كەسەنە تۇرعىزىلدى. ىڭعايسىزداۋ شىعار، سوندا دا ايتايىق. ءجالاڭتوس ءباھادۇر دە، ايتەكە بي دە الشىن ىشىندەگى تورتقارا تايپاسىنان. ناق وسى تورتقارا ماتاي ىشىندە دە بار. بۇلار كەزىندە ءبىر رۋ بولعان، كەيىننەن ءبىرى باتىستا قالىپ، ەكىنشىسى نايمانىمەن كوشىپ كەتكەن، ەكىگە بولىنگەن ءبىر اتا سياقتى.كەزىندە نايمان-الشىن جۇپ بولىپتى. بۇعان قىتاي عالىمى سۋ بەحايدىڭ مىنا ءبىر دەرەگى كۋا «ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قالىپتاسقان وداقتىڭ قۇرامىندا نايمان، قارا قازاق، الشىن، قوڭىرات، جالايىر تايپالارى بولعان.» (تۇرسىنحان زەكەنۇلى. سىر بويىنداعى تولەك اتا، قىلىشتى اتا كەسەنەسى. استانا2003 ج. 8 بەت)
ەڭ عاجابى، وزبەك نايماندارى اقساق تەمىردى دۇربەن نايمان، ونىڭ ىشىندە بارلاس تابىنان دەپ وتىر. قازاق اراسىندا شىمكەنتتە، تۇركىستاندا، قىزىلوردادا، استانا تۇبىندە وزدەرىن «نايمان ىشىندەگى دۇرمەنبىز» دەيتىن ۇلكەن جۇرت بار.
وسى جەردە مىنا ءبىر عىلىمي دەرەكتى كەلتىرە كەتسەك: «ءVىى عاسىرعا قاراي نايمانداردا ۇلىس قۇرۋ احۋالى ءپىسىپ- جەتىلىپ، ناتيجەسىندە حان باسقارعان دەربەس مەملەكەت تاريح ساحناسىنا كەلدى. جاڭادان قۇرىلعان كونفەدەراتسيانىڭ قۇرامىندا سەگىز تايپا: نايمان، تاتار، قاتاعين، سالجيۋت، مەرگىت، دەربەن، ىبۋرا، تايجيۋتتار ەندى». (ە.ءسالىمباي اتا-بابا تاريحىنان، الماتى، 2007 ج. 34-بەت). Vىى-عاسىرداعى اتاۋلار بۇگىن دە اسا كوپ وزگەرمەگەن. نايمان، تاتار،قاتاعان، مەركىت،دۇرمەن تۇسىنىكتى. دەرەككوز قىتايدان ەكەن. ولاردا «ر» ءارپى جوق. وسى ءارىپتى «ل» ءارپىنىڭ ورنىنا قويساق، «سالجيۋتتان»-سارجومارت كورىنەدى. تايجيۋت-ءحىىى گاسىردا ءسال وزگەردى-تايچيۋت اتالدى.«ىبۋرا» دان-بۋرا انىق كورىنەدى.
مەرگىت-مەركىت تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز. «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپتا (قازبەك بەك تاۋاسارۇلى، ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. الماتى. جالىن. 1993 ج. 96-بەت). مەركىت پەن شاپىراشتى ءبىرى بالاسى، ءبىرى اكەسى. تەك، ادەتتەگى شەجىرە دەرەگى سياقتى اكە مەن بالانىڭ ورنى اۋىسقان ءتارىزدى. بۇلاي دەيتىنىمىز شاپىراشتىلار تارايتىن بايدىبەك بابامىز ءحۇ-ءحۇى عاسىرلاردا ءومىر سۇرسە كەرەك، سەبەبى، كىشى كەلىنشەگى دومالاق انا 1376-1378 جىلى تۋدى دەپ تاريحشىلار دا، شەجىرەشىلەر دە ناقتىلى كورسەتىپ ءجۇر. ەندەشە، كونەسى ءۇىى عاسىردان بار مەركىت قوي. سوعان قاراعاندا بۇلار دا نايماننان الىس ەمەس..
سىر بويىنداقاراكەرەي قابانباي باتىردى ارعى اتاسى توقتارقوجانىڭ ەسىمىنە بايلانىستى قوجالاردىڭ شەجىرەسىنە قوسىپ قويعانىن ەستىدىك. اتاقتى كەرەي قوجابەرگەن جىراۋدى، شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردى، ۋاق سارقوجا ءبيدى، قوجامجار شەشەندى كىرگىزبەگەنىنە شۇكىر! م.تىنىشباەۆتىڭ «توقتار دەگەن قوجا كەلدى» دەگەنىن بەتكە ۇستاسا كەرەك ولار. بۇل توقتارقوجانىڭ، ونىڭ ار جاعىنىڭ تاريحي وقيعالارىن، سولاردىڭ تۇسىنداعى لاۋازىم، شەندەردى بىلمەۋدەن تۋعان قاتەلىك. م.تىنىشباەۆتىڭ «قوجا» دەگەندە نە ايتقىسى كەلگەنىن تۇسىنبەۋ.
مۇنى دا تالدايىق. الدىمەن قاراكەرەي قابانباي باتىردى بىزدەن الدەقايدا جاقسى بىلگەن زامانداستارى-بۇقار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، سارشۋاش جىراۋلارعا ايتەكە، تولە، قازبەك بيلەرگە، ابىلايحانعا، ءوز ۇرپاقتارىنا جۇگىنەيىك. وسى بابالارىمىزدان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ نايمان ەكەنىنە كۇمان كەلتىرگەن ءبىر اۋىز ءسوز قالعانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟
ارينە، جوق. كەرىسىنشە، بۇقار دانا:
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
شاقشاقۇلى جانىبەك،
قاز داۋىستى قازىبەك،
ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز
سودان شىققان ءتورت تىرەك،- دەپ،
باتىردىڭ رۋىن «قاراكەرەي» دەپ تاپ باسىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ۇمىتپاۋىمىز، جادىدان شىعارماۋىمىز قاجەت-قازاق ۇلتىنىڭ كوزى دە، ءسوزى دە بولعان ۇلى اتالىق، الاش جۇرتىنىڭ اراسىندا كومەي اۋليە اتانعان بۇحار دانىشپانعا رەۆيزيا جاسالمايدى. ايتقانى-شىندىق. الدە «... قازاقتا قاراكەرەي قابانبايداي... باتىر بولعان ەمەس» دەگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي اۋليەمەن ءسوز جارىستىرامىز با؟ ول جارىقتىق تا «قاراكەرەي» دەپ سوقىرعا تاياق، بىلمەسكە ايعاق ۇستاتىپ تۇر عوي. جالپى اركىم قوعامداعى ورنىن بىلگەنى ابزال-اق. قاراكەرەي قابانباي باتىردى زەرتتەي باستاعانىما وتىز جىلدان اسىپتى. الدى-ارتىن ازدى-كوپتى بىلەتىن سياقتىمىز. باستاۋى نايماننىڭ ەلتۇتقاسى-توقتارقوجا، اتالارى-اتاقتى پالۋان-مامبەت، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ جەكە باتىرى كۇشىك، جويقىن باتىر قوجاقۇل بولسا، ارتى-ءالى، ادىلبەك باتىرلار، توبە بي سۇلەيمەن، ەگەمەن قازاق ەلىنىڭ پارلامەنتىنىڭ توراعاسى-مارات وسپانوۆ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان-مۇستافا ءوز تۇرىك، جازۋشى-زەينوللا سانىك، اسەت نايمانبايۇلىمەن قۇيرىق تىستەسكەن ءانشى مامبەت، ونىڭ شاكىرتى، د.راقىشەۆتىڭ ۇستازى-قادريحان. باتىردان، ساياساتكەردەن، پالۋاننان، ونەر تارلاندارىنان كەندە ەمەس. بىراق دارابوزدىڭ نە الدىندا، نە ارتىندا «پالەنشەباي دەگەن يمام، تۇگەنشەباي دەگەن مولدا» بولدى دەگەندى ەستىمەپپىز. وسىنى سۇراعانىمدا قابانباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، اتاقتى شەجىرەشى ءاحماديدىڭ نەمەرەسى قاپشىرباي اقساقال شامدانىپ قالدى:
-ءبىزدىڭ قوجاعا جاناسار جەرىمىز جوق! ارى ءجۇرسىن! و، نەسى-ەي!- دەپ.
كەلەسى، اسا ماڭىزدى نارسە-قاراكەرەي قابانباي باتىر، ونىڭ اتالارى تۋرالى كوپشىلىك الدىندا پىكىر الىسامىن دەسەڭىز، سول اتالاردىڭ زامانىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن ءلازىم. جالپى، «قوجا» دەگەن كىم، بۇل ءسوز توقتارقوجانىڭ زامانىندا، ونىڭ الدى، ارتىندا قانداي ماعىنا بەرگەنىن جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيدى. اڭگىمە تۇگەل بولسىن وسى جاعىنا دا توقتالا كەتەيىك. شايبەن ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىر زامانىنا جۇگىنەيىك. ءابىلحايىر 1428-1429 جىلدارى حان سايلاندى دەپ توپشىلانادى. (ز. سادىبەكوۆ. قازاق شەجىرەسى. تاشكەنت، 1994 ج. 97-ب) وسى سايلاۋعا نايماننان توعىز ەلتۇتقا، رۋ، تايپا كوسەمدەرى قاتىسقانىن جازادى. ولار-شايح سوفى نايمان، اق سوفى نايمان، قارا نايمان وسپان، تولۋ قوجا نايمان، تۇنعاشىق قوجا نايمان، سارى وسپان وكىرەش نايمان، ءجۇسىپ قوجا نايمان. وسىلاردىڭ ۇشەۋىنىڭ تولۋن، تۇنعاشىق، ءجۇسىپ نايمانداردىڭ «قوجا» دەگەن دارەجەسى بار. ول «قوجا» ءسوزىنىڭ ءدىن تاراتا كەلىپ، قازاققا سىڭگەن بۇگىنگى قوجاعا ەش قاتىسى دا، ماعىناسى دا جوق.
سول تۇستاردا «قوجا» ءسوزى وزگە رۋلاردا دا كەزدەسەدى. ءابىلحايىردىڭ قولباسشىلارى-باعلى قوجا قوڭىرات، داۋلەت قوجا قۇسشى، ماعزى قوجا ۋيشۋن. ەندى، وزدەرىڭىز دە تۇسىنگەن شىعارسىزدار، «قوجا» ءسوزى-لاۋازىم، شەن. مۇمكىن، سول رۋدىڭ يەسى، قوجاسى دەگەن ماعىنادا شىعار. وسى ءسوز ماعان ورىستىڭ «بويارين»، «ۆوەۆودا» دەگەنىمەن شەندەس كورىنەدى. «قوجا» ءسوزى وكىرەش شال، اقساق تەمىر تۇسىندا، ودان بەرى دە مانساپ رەتىندە قولدانىلىپتى. مىسالى، 1365 جىلى موعولستاننىڭ حانى ءىلياس قوجا ءولتىرىلىپ، تاعىن كامارەتدين تارتىپ الادى. الايدا 1383 جىلى ءامىر تەمىر كامارەتديندى مايدان دالاسىندا ابدەن السىرەتىپ، 1389 جىلى تاققا قىزىر قوجا وتىرادى. (حيلدا حۋكحەم. ۆلاستيتەل سەمي سوزۆەزدي. تاشكەنت. 1995 گ. 85- 87 ستر.)(حيلدا حۋكحەم. جەتى شوق جۇلدىزدىڭ ءامىرشىسى. تاشكەنت، 1995 جىل، 85- 87 بەت) قىزىر-شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى شاعاتاي حاننىڭ ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى. كوردىڭىز بە، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى دا تاققا ءدۇمىن تيگىزگەنشە ءوز اۋماعىنا يە بولىپ، «قوجا» لاۋازىمىمەن جۇرگەن. ەندەشە قابانباي باتىردىڭ ارعى اتاسى توقتارقوجانى ءدىن تاراتا كەلگەن «قوجا» ەدى دەۋ باتىر تاريحىن قاساقانا بۇرمالاۋ، تاريحتان-ساۋاتسىزدىق.
ءبىز ارحايزم-كونە سوزدەرىمىزدىڭ ءبىرازىنىڭ ماعناسىن ۇمىتىپ قالعانبىز. مىسالى، وكىرەش اتاعا قوسىلا ايتىلتىن «شال»-دىڭ ءحىىى عاسىرعا دەيىنگى ماعناسى-«حانزادا» ەكەن. (باقىت ەجەنحان. قازاق ورداسى. 2003 ج. № 3. 13 بەت.) سول ەكەزدەردە نايمان ەلتۇتقالارىنا «بۇقا» جالعانىپ وتىرعان. مىسالى، ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا، ينانىع بىلگە بۇقا، باي بۇقا، تاي بۇقا كەل بۇقا، كەت بۇقا ت. ب. «وكىرەش»-ءتىڭ كونە ماعناسى-كىشكەنە بۇقا ەكەنىن وزبەك ۋكىراچ نايماندارى ەستەرىنە ساقتاپ وتىر. دەمەك «وكىرەش» تە-حانزادا دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوناۋ زامانداردا ۇعىنىقتى بولعان وسى سوزدەر «قوجا» ءسوزى سەكىلدى ۋاقىت وتە قوعامدىق قۇرىلىمداردىڭ، فورماتسيانىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قولدانىستان شىعىپ، ماعناسىن جوعالتقان.
قازىرگى كەزدە «قوجا» ءسوزىن ءجيى قولداناتىن-تۇرىكتەر. ولار مەدرەسەدەگى قاتارداعى مۇعالىمدەردى «قوجا» دەپ اتايدى. باسشىلارىن «ۇستاز» دەيدى.
م.تىنىشباەۆ ناق سول زاماندار تاريحىن جەتىك ءبىلدى. ورتا ازيادا قالىپ بارا جاتقان قازاق رۋلارى عالىمدى قاتتى تولعاندىردى، مول جازدى. «قوجا» ءسوزىنىڭ ول تۇستاعى ماعىناسىن ناقتىلى ءبىلىپ، توقتار دەگەن قوجا دەسە-«توقتار دەگەن ەلتۇتقا»-دەگەن ماعىنادا ايتقان. تىنىشباەۆتىڭ تۇپكى ويىن تۇسىنبەۋدىڭ سالدارىنان قابانباي باتىر ارقىلى قوجالارعا بەدەل جينايمىز دەگەن كەيبىر شەجىرەشىلەر تيىلعانى ءجون. «ارۋاق اتادى» دەگەن ءسوز بار.
قاراكەرەي قابانباي باتىر جايلى اسا مول دەرەك قالدىرعاندار، نەگىزىنەن، ءوز ۇرپاعى. ولار: توبە بي سۇلەيمەن، شەجىرەشىلەر- ماۋسىمباي، احمادي، بەيسەنعالي سادىحان، جازۋشى زەينوللا سانىك. وسىلارمەن قاتار قاپشىرباي وسپانۇلى، ماۋكەن شوتانبەك جانە شەجىرەشى تولەۋعالي ءبىربالاۇلى جانە دە باسقا كوپتەگەن ازاماتتار. وسى شەجىرەلەردىڭ قايسىسىن الساق تا توقتارقوجا، ونىڭ ۇرپاعى ەراسىل قوجاقۇلۇلى-قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ءتۇپ اتاسى نايماننىڭ سوڭعى حانى كۇشىلىك نەمەسە بايبۇيرەك بولىپ شىعادى.
اڭىزداردا ايتىلاتىن نايمان بالا مەن جۇپار اناعا قازاقتىڭ ءاز جانىبەك حانىنىنىڭ ءىلتيفاتى ولاردىڭ كىم ەكەنىن انىق بىلۋىنەن تۋعان.
توقتارقوجا ماقتامەن 15-20 جىل وتاسسا كەرەك.بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ- ماقتا بايجىگىتكە قالىڭدىق ىزدەپ شىققاندا بىلاي دەيدى:
مۇرىننىڭ جالعىز قىزى اتىم-ماقتا،
ناق شىنىم، جالعان ايتقان ەمەس جانمىن.
ۇلىم بار-جالعىز عانا، ەكى-اق جانبىز،
سىرىمدى ايتتىم ساعان جانىم.
مۇنى ءبىز كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ (1872-1931) «مۇرىن جانە بايجىگىت» داستانىنان الىپ وتىرمىز. (استاناداعى «وتىرار» كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى) ماقتا جاڭاعى ءسوزدى وزىنە ۇناعان، نايمان-ماتاي ىشىندەگى قاپتاعاي تابىنىڭ باقبەردى دەگەن ازاماتىنىڭ بۇرلەن دەگەن قىزىنا قاراتا ايتادى. «ەكى-اق جانبىز» دەۋى توقتارقوجانىڭ بۇل تۇستا قازاق اراسىندا ەمەستىگىن كورسەتەدى. بايجىگىت سول زاماننىڭ سالتىنا وراي 16-20 جاس ارالىعىندا ۇيلەنەر بولسا، توقتارقوجا دا وسى جىلدار مولشەرىندە ماقتامەن ءتۇتىن تۇتەتكەن.
...جايلاۋى داۋلەتكەرەي، ەسىل، نۇرا،
قۇدالىق بۇرىنعىدان قالعان مۇرا.
اتتاندى ەل جايلانىپ ورنىققان سوڭ،
جولىمبەت كوپ جولداسپەن باس بوپ قۇدا،-دەپ وسى داستاندا ايتىلاتىنداي قابانباي باتىردىڭ ءتۇپ اتاسى بايجىگىت كەلەر جىلى ارقادا، ەسىل-نۇرا ورتاسىندا ۇيلەنەدى. بۇدان دا ەكى نارسە انىقتالادى. ءبىرىنشى، قابانباي باتىردىڭ ۇلى ناعاشىلارى ماتاي-قاپتاعاي نايماندار. ەكىنشى، نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي، ماتايلار ول تۇستا ارقانى، ەسىل-نۇرا ماڭىن مەكەندەگەن. وقيعا ارقادا-ەسىل مەن نۇرادا بولىپ جاتىر. نايمان سول جاقتى مەكەندەپ وتىر.
قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ارعى اتالارى تۋرالى جان-جاقتى قامتي سويلەۋ وڭدى. دارابوزعا بايلانىستى ءار ءسوزدىڭ سۇراۋى بار. قالىڭ قازاق كوزى تىرىسىندە «كوكىرەك اۋليە» دەپ، توبەسىنە كوتەرىپ، حان سايلاعان حان باتىردىڭ تۇپكى تەگىن تەرەڭ زەرتتەپ قانا ءسوز شىعارعان وڭدى. قاراكەرەي قابانباي باتىر-قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا، ناعىز قاراكوك قازاقتىڭ ءوزى.
كامال ءابدىراحمان،
قاراكەرەي قابانباي باتىر
كەسەنەسىنىڭ شىراقشىسى
استانا
Abai.kz
