تاۋەلسىزدىك – اۋماعى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىندى ەنشىلەگەن، كەڭ-بايتاق جەرىمىزدى اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ميراس ەتىپ كەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ورىندالعان ارمانى دەيمىز. سوندا ولار نەگە ۇمتىلدى؟ ارينە، تاۋەلسىز قازاق ەلى بولۋعا، قازاق بولىپ جارالعان سوڭ، قازاق ۇلتى بولىپ قالۋعا، انا ءتىلىمىزدى، اتا سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاۋعا.
كيەلى اتامەكەنىمىزگە كوز الارتقان جاۋ حالقىمىزدىڭ باسىنا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىن ورناتىپ، «ەلىم-ايلاتىپ» ەڭىرەتىپ، ەتەگىن جاسقا تولتىرعان XVIII عاسىردا تاريح ساحناسىنا اتاقتى ابىلاي بابامىز شىعىپ، الاتاۋ مەن التايدىڭ اراسىن ەجەلگى دۇشپاننان ارىلتىپ، كورشىلەس قىتاي مەن رەسەي يمپەريالارىنىڭ ەشقايسىسىنا باعىنباي، دەربەس ساياسات جۇرگىزۋگە تىرىسقانى ءمالىم. الايدا، ەل اۋزىنداعى اڭىزدا ايتىلعانىنداي، سول ۇلى حانىمىزدىڭ دا كوكەيىندە ءۇش اسىل ارمانى كەتكەن كورىنەدى. ولار – قانى كوپ توگىلگەن حالقىمىز ءۇشىن بەيبىتشىلىك زامان ورناتۋ، وتىرىقشىلىققا كوشىپ، قالا سالۋ، ءۇش جۇزگە بولىنگەن ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ەكەن. ابىلاي حان ارماندارى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
«ۇلىلىق جايلى ارمانداڭىزدار، تەك ۇلى ارماندار عانا ادامداردىڭ جان-جۇرەگىن باۋراي الادى!» دەگەن ەكەن ريم يمپەراتورى بولعان اتاقتى فيلوسوف مارك اۆرەلي. سوناۋ ەكونوميكالىق قيىندىقتار قىسپاققا الىپ، بىرنەشە وبلىستى بىرىكتىرىپ، ىرىلەندىرۋگە تۋرا كەلگەن، زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىلارى مەن بيۋدجەتتىك مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىلارىن ۋاقتىلى تولەۋ ءالى دە قيىنعا سوعىپ تۇرعان 1997 جىلى «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىن قابىلداپ، ەلىمىزدى دۇنيەجۇزىندەگى باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسۋ ماقساتىن العا قويعان ەلباسىمىز بارشامىزدى ءوزىنىڭ وسىنداي ارمانشىلدىعىمەن قايران قالدىرعان. حالقىمىز سول اسقاق ارمانعا جەتۋ جولىندا جۇدىرىقتاي جۇمىلعان، تاس ءتۇيىن كەيىپكە ەنىپ، سىن ساتتە سەنىم ارتقان كوشباسشىسى – تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ سوڭىنان ەش ىركىلمەي ىلەسە ەرىپ، وتپەلى كەزەڭنىڭ وتكەلدەرىنەن سۇرىنبەي وتكەن.
ەلباسى 2001 جىلى ۇلتتىق قور قۇرۋ تۋرالى شەشىمىن جاريا ەتىپ: «الدىمىزدا ءالى تالاي قيىن كەزەڭدەر كەزىگەدى. سونداي سىن شاقتا بۇل قور ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتەتىن بولادى» دەگەنى دە ەسىمىزدە. سول كەزدەگى سىنامپازداردىڭ: «ۇلتتىق قوردىڭ قاجەتى جوق. مۇناي مەن باسقا دا شيكىزاتتى ساتۋدان تۇسكەن باسى ارتىق قارجىنى ەلدەگى ءاربىر جان باسىنا شاققاندا 17 مىڭ تەڭگەدەن تاراتىپ بەرگەن ءجون» دەگەن ماعىناداعى، اسىرەسە، كەزەكتەسىپ كەلگەن پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋلار قارساڭىندا ەرەكشە ەكپىن تۇسىرە ايتقان قىزىل ءسوزى دە جادىمىزدا. بىراق دانا حالقىمىز ونداي ارزان ۋادەگە الدانعان ەمەس. ەلباسى دا وعان ەلەڭ ەتپەي، العان بەتىنەن قايتپاعان.
اقىرى سول ۇلتتىق قوردان بولىنگەن مول قارجىنىڭ ارقاسىندا 2007 جىلى باستالعان الەمدىك قارجى داعدارىسىنىڭ زاردابىن حالقىمىز ەش سەزىنبەي، اۋىل دا، قالا دا جاڭارىپ، الدىمىزعا قويعان، ءبىر كەزدە قول جەتپەس ارمانداي كورىنگەن اسقار ماقساتىمىز ورىندالىپ، الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىردىك.
وسىعان وراي ەلباسى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا ايقىنداپ بەرگەن جاڭا دا ايبىندى ماقساتىمىز – الەمدەگى ەڭ مىقتى دامىعان وتىز مەملەكەتتىڭ ءبىرى اتانىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋ. ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ۇلى ارمانى وسى. تاۋەلسىزدىك – سول ۇلى ارمانىمىزدىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ كەپىلى.
پرەزيدەنتىمىز بيىل «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» جولداۋىن جاريالاپ، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ورلەۋىنىڭ ناقتى جولدارىن ايقىنداپ بەردى. ال ونىڭ ىرگەتاسى، باستى قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ۇسىندى. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنداعى: «مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» دەگەن اتالى ءسوزى ءبىزدىڭ بارشامىزدى تەرەڭ ويلاندىرۋعا ءتيىستى.
بۇل رەتتە سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا اقيىق اقىن ماعجان جۇماباەۆ «يمان دەگەن نە نارسە ەكەنىن بىلمەي، قارىن دەگەن ءسوزدى عانا جاتتاعان» دەپ سىناعان باتىسقا ەلىكتەۋىمىزدىڭ اياعى نەگە اكەلىپ سوعىپ وتىرعانىن قازىر ءبارىمىز دە كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. شىندىعىن ايتساق، اسىلىمىزدى جاسىققا ايىرباستاي جازداۋعا شاق قالدىق. رۋحاني قۇلدىراپ، ۇلت رەتىندە قۇرۋدىڭ قاۋپى تونگەنگەندىگىن دە انىق سەزىندىك. ۇلكەندى-كىشىلى ساحنالاردان، تەلەراديو ارنالاردان الەمدىك جانە ۇلتتىق ونەردىڭ جاۋھارلارى شەتتەتىلىپ، ولاردىڭ ورنىن ارزان كۇلكىگە قۇرىلعان شوۋ-باعدارلامالار جانە ۇلى اباي ايتىپ كەتكەن، قۇر باقىرعان ايعاي اندەر جاۋلاپ الدى.
ال حالقىمىزدىڭ شىن اسىل ونەرىنىڭ قۇدىرەتى كەرەمەت ەكەندىگىن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ مىسالىنان بىلۋگە بولادى. ول ورىنداعان اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولعان ءداستۇرلى اندەرىمىزگە كورشىلەس قىتاي ەلى عانا ەمەس، كارى قۇرلىق – ەۋروپا دا ورىندارىنان تىك تۇرىپ قول سوققاندىعى – سونىڭ ايعاعى. دەمەك، الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق ونەرىمىزدى قايتادان وركەندەتۋگە باسا دەن قويعانىمىز ابزال بولماق.
البەتتە، مادەنيەت سالاسىنداعى جاڭعىرۋ ۇلتتىق ونەرىمىزدى ۇلىقتاۋمەن، ەلىمىزدەگى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋمەن جانە تۇرعىندارعا مادەني قىزمەت كورسەتۋ اياسىن كەڭەيتۋمەن عانا شەكتەلمەۋگە ءتيىستى. بۇل ورايدا حالقىمىزدىڭ مادەني تالعامىن جانە جالپى مادەنيەتتىلىك دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت. جاسىراتىنى جوق، قازىر حالقىمىز ءمانسىز-ماعىناسىز انسىماقتارعا، ءسانسىز-سيىقسىز بيلەرگە، حالىق اندەرى مەن اتاقتى كومپوزيتورلارىمىزدىڭ تاماشا تۋىندىلارىنىڭ ءانىن دە، ءسوزىن دە وزدەرىنشە «زاماناۋيلاندىرىپ» بۇرمالاپ، قادىرىن كەتىرىپ، قۇنىن تۇسىرۋشىلىككە كوزدەرىن دە، قۇلاقتارىن دا ۇيرەتىپ، «توبىرلىق مادەنيەت» دەيتىن كەلەڭسىز قۇبىلىستىڭ تۇڭعيىعىنا بىرتىندەپ باتىپ بارا جاتقان سياقتى. ال ادامعا رۋحاني ازىق بولاتىن، اسقاق ادامگەرشىلىككە ۇندەيتىن كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ تىڭدارماندارى مەن كورەرمەندەرىنىڭ قاتارى جىلدان-جىلعا سيرەپ بارادى دەسەك، جاڭىلىسپاسپىز. سوندىقتان دا حالقىمىزدىڭ بويىندا بيىك مادەني تالعام قالىپتاستىرۋعا مادەنيەت پەن ونەر وشاقتارىندا عانا ەمەس، بالاباقشا مەن مەكتەپتەن باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىنگى ءبىلىم ۇيىمدارىندا دا جەتە نازار اۋدارىپ، كەشەندى شارالاردى قولعا العانىمىز ءجون. وسى يگى ىستەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە تەلەديدار مەن راديو شەت قالماي، بەلسەنە اتسالىسۋى قاجەت.
سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى ءوز ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەن پراگماتيزم ماسەلەلەرىنە – ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىققا، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىككە جول بەرمەۋ، ۇستامدىلىق، قاناعاتشىلدىق، قاراپايىمدىلىق، ۇنەمشىلدىك، ءبىلىم الۋ، سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، كاسىبي تۇرعىدان جەتىلۋ ماسەلەلەرىنە باسىمدىق بەرۋدى شىنايى مادەنيەتتىلىك بەلگىسى رەتىندە كەڭىنەن دارىپتەۋىمىز قاجەت. بۇعان قوسا، حالقىمىزدىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، اتا-انانى ارداقتاۋ، باۋىرمالدىق، قايىرىمدىلىق، كەشىرىمدىلىك، اتالى سوزگە توقتاۋ، جەتىمىن جىلاتپاۋ، جەسىرىن قاڭعىرتپاۋ سياقتى اتا سالت-داستۇرلەرىن جاڭا زامانعا ساي جاڭعىرتا جالعاستىرۋ دا ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاۋ باعىتىندا اتقاراتىن ماڭىزدى مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى. ءبىز وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسى تەڭ، قاي جاعىنان بولسىن باسەكەگە قابىلەتتى ءھام ءبىلىمدى، ىسكەر، ەڭبەكقور، پاراساتتى، نامىستى، يماندى، باۋىرمال قازاق بولىپ قالۋعا ءتيىسپىز.
ءوز باسىم ەلباسىمىزدىڭ ەلوردانى الماتىدان بۇرىنعى اقمولاعا – بۇگىنگى استاناعا كوشىرگەندىگىن ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىنداعى ازاماتتىق ەرلىككە پارا-پار، كەمەڭگەرلىك شەشىمى دەپ بىلەمىن. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ودان كەيىنگى ءتىل تاعدىرى مەن ەل تاعدىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى باستاماسى قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ بولعالى تۇر. بۇل دا – تاريحي تاڭداۋ.
ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى (تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان) الەمدىك وركەنيەت بيىگىنە جەتۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە لاتىن الىپبيىنە كوشكەن زاماندا قازاقستاننىڭ دا كوشتەن قالىپ قويۋىنىڭ ەش قيسىنى جوق. لاتىنشاعا كوشۋ انا ءتىلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا جانە ءورىسى كەڭەيۋىنە قولايلى مۇمكىندىك بەرەرى، سونداي-اق قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىنىڭ تالابىنا بارىنشا ساي كەلەتىندىكتەن، ەلىمىزدىڭ الەمنىڭ ەڭ مىقتى وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. كورشىلەس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى تاتارستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى مينتيمەر شايميەۆ تە ءوز كەزىندە تاتار ءتىلىن لاتىنشاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. الايدا 2002 جىلى رف مەملەكەتتىك دۋماسى رەسەي مەملەكەتىندە بارلىق ءتىل تەك كيريلليتسا ءالىپبيى بويىنشا دامىتىلۋعا تيىستىگى تۋرالى زاڭ قابىلداۋىنا بايلانىستى تاتارستاننىڭ لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋىنا تىيىم سالىنعان ەدى. باۋىرلاس تاتار اعايىندار جەتە الماعان ارمانعا ءبىز، قازاقتار، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنە دە، باعالاي دا بىلگەنىمىز ءجون.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىنداعى «تۋعان جەر» جوباسى دا سانالى ازاماتتاردى سەلت ەتكىزىپ، كىندىك قاندارى تامعان التىن بەسىك – اۋىلدارى جايلى تولعانىسقا تۇسىرگەندىگى انىق. ارينە، بۇل ىستە كوپ نارسە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا بايلانىستى. وسى رەتتە ءبىر ەسكەرەتىن جايت – ۋربانيزاتسيا پروتسەسىنە بايلانىستى كوپتەگەن اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىنىڭ ەلەۋلى بولىگى، اسىرەسە، جاستار جاعى قالالارعا كوشىپ كەتكەنى ءمالىم. ولاردىڭ ارالارىنان شىققان مىقتى كاسىپكەرلەر مەن ءار سالادا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتكەن ازاماتتاردىڭ قازىر اتاقونىستارىندا ات باسىن تىرەيتىن ۇيلەرى، ياعني جاقىندارى جوق. كوبىسىنىڭ تۋعان اۋىلدارىنا بارماعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. سوندىقتان اۋىل اكىمدەرى اۋەلى ولاردىڭ وزدەرى وقىعان مەكتەپتەرىمەن بايلانىس ورناتۋىنا ۇيىتقى بولۋى كەرەك سياقتى. ماسەلەن، اۋىل مەكتەبى تۇلەكتەرىنىڭ فورۋمىن نەگە وتكىزبەسكە؟! مۇنداي القالى جيىندا ومىردە جاقسى جەتىستىككە جەتكەن اعالارى مەن اپكەلەرىن كورىپ، ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىن تىڭداپ، تۋعان جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك ساعىنىشتارىن سەزىنگەن وقۋشىلار دا ايرىقشا عيبرات الارى انىق.
…مەن 1992 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەنىمدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جەرگىلىكتى باسقارماسى ارقىلى 1938 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلعان بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر-بولشەۆيك ابىلقايىر دوسوۆتىڭ جەكە ءىسىن الدىرىپ وقىپ، «قان تامعان قولجازبالار» اتتى كولەمدى ماقالا جازعانمىن («ەگەمەندى قازاقستان»، 1992 جىلعى 10 ءساۋىر). سول قولجازبالارىندا ابىلقايىر دوسوۆ 1933 جىلى ماسكەۋدە، ساۋدا اكادەمياسىندا وقيتىن الكەي وتەكيننىڭ ۇيلەنۋ تويىندا قازاق اكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ: «بىرىگۋ تۋرالى وي اركەزدە مەنىڭ يدەيام بولدى. بىراق كەيبىر تۇلعالاردىڭ كىناسىنەن كەشىگىپ قالدىق. سول ءۇشىن كۇللى قازاق حالقى شەككەن زارداپ از ەمەس. ايتكەنمەن، ەشتەن دە كەش جاقسى. ەڭ الدىمەن، ءبىز ءوزىمىزدى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسى بىرىكتىرەتىندىگىن ەستە ۇستاۋىمىز شارت. ال وزگەسى – ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە» دەي كەلىپ، «تەك قانا ءبىزدىڭ قىرسىعىمىزدان زارداپ شەككەن قازاق حالقى ءۇشىن» دەپ توست كوتەرتتى» دەپ جازعان ەكەن. نۇرماقوۆتىڭ سول ءسوزى كىمگە بولسا دا وي سالارلىقتاي ءسوز، تاريحي تاعىلىم ەمەس پە؟!
ارماندا كەتكەن ابىلاي حان دا، الاش قايراتكەرلەرى دە بىزگە ەڭ باستىسى – ەل بىرلىگى ەكەندىگىن ايتىپ، اماناتتاپ كەتتى. ەل بىرلىگى – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەرىك تىرەگى ەكەندىگىن ەسىمىزدەن ەشقاشان شىعارماۋعا ءتيىسپىز.
كارىباي مۇسىرمان،
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
