قازاقستان دەگەن اتاۋ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن پايدا بولعانىمەن، وعان دەيىن «قازاق» اتاۋىنىڭ بولعانى بەلگىلى. قازاق اتاۋى بولعان جەردە استانا، حالىق، حالىق سانى دەگەن تۇسىنىكتىڭ بولۋى دا زاڭدى. «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى بۇگىنگى استانا كۇنىنە وراي «وسى كۇنگە دەيىنگى ەلدىڭ استانالارى» تۋرالى جيناقتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
سۋياب قالاسى
قازاقستان استانالىرىنىڭ تاريحى وتە باي. ءۇش مەملەكەتتىڭ: باتىس تۇرىك، تۇرگەش جانە قارلۇق قاعاندىقتارىنىڭ استاناسى سۋياب قالاسىنىڭ ىرگەسى V عاسىردا قالاندى. شۋ الابىنداعى ورتاعاسىرلىق قالا. تاريحي، ارحەولوگيالىق جانە نۋميزماتيكالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا عالىمدار سۋياب قالاسىنىڭ ورنى قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 8 كم جەردەگى شۋ وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنداعى كونە اقبەشىم قالا جۇرتى ەكەنىن دالەلدەدى. ونىڭ اتاق-داڭقى دا ءدال وسى عاسىرلاردا بۇكىل باتىس پەن شىعىسقا ءماشھۇر بولدى. كونە قىتاي جازبا دەرەكتەمەلەرىندە سۋياب قالاسى سۋ-ە-چەن دەپ اتالعان. ول تۋرالى العاشقى مالىمەتتى 627–629 جىلدارى ۇندىستانعا جاساعان ساپارى كەزىندە سۋيابقا سوعىپ، باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قاعانى تون جابعۋدىڭ قابىلداۋىندا بولعان قىتايدىڭ جيھانكەز ءدىندار-موناحى سيۋان تسزان جازىپ قالدىرعان. سۋياب تۋرالى بۇدان وزگە دە قىتايدىڭ «تۋنديان»، «سين تانشۋ» ت.ب. تاريحي جىلنامالارى مەن اراب گەوگرافتارى يبن حوردادبەكتىڭ «كيتاپ ءال-ماساليك ءۋا-ل-ماماليك»، قۋداما يبن جافاردىڭ «كيتاپ ءال-حارادج» ت.ب. ەڭبەكتەرىندە مول ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. العاش 1894 جىلى ۆ.ۆ. بارتولد تەكسەرىپ زەرتتەدى. 1950 جىلى ل.ر. كىزلاسوۆ، 1959 جىلى پ.ن. كوجەمياكوۆ جانە كەڭەستىك ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ زەرتتەدى.
بالاساعۇن قالاسى
ورتالىق ازياداعى اسا ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى بالاساعۇن – باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ، قاراحان جانە قاراقيدان مەملەكەتىنىڭ باس قالاسى بولدى. ءال-ماقديسيدىڭ مالىمدەۋىنشە، ول «يگىلىككە باي، ۇلكەن قالا» بولعان. ال ماحمۇت قاشقاري بالاساعۇننىڭ كۇز-ۇلىس نەمەسە كۇز-وردا دەگەن باسقا اتتارى بولعانىن حابارلايدى. قالا اينالاسى ءتورتبۇرىشتى قورعانىس دۋالمەن قورشالعان. سولتۇستىك جانە باتىس قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 570 م، وڭتۇستىك جاعى 600 م، ال شىعىس جاعى 500 م. 3) 1974 جىلدان قازمۋ ارحەولوگتارى (جەتەكشىسى ۋ.شالەكەنوۆ) زەرتتەپ جاتقان شۋ وڭىرىندەگى اقتوبە دەپ اتالاتىن كونە قالا بالاساعۇننىڭ ورنى دەگەن پىكىر دە قالىپتاستى. ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى قالالاردىڭ قايسىسى دا V–XIII عاسىرلاردا دامىعان وركەنيەت ورتالىعى بولعان.
تاراز قالاسى
ەڭ كونە استانالاردىڭ ءبىرى – تارازدىڭ اتاعى VI–VII عاسىرلاردىڭ وزىندە قىتايدان ۆيزانتياعا دەيىن تارادى. تاراز گرەك عۇلاماسى پتولەمەيدىڭ كارتاسىنا تۇسىرىلگەن. X عاسىردان باستاپ تاراز قاراحان اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ استاناسى، كوپ ۋاقىت بويى ەكونوميكالىق ورتالىق، ۇلى جىبەك جولىنداعى جەتەكشى ساۋدا ورنى بولدى. قالاعا ەڭ ءبىرىنشى كەلگەندەر - فەرعانا القابىنىڭ سوعدىلارى بولعان. XIX عاسىردا اۋليە اتا قوقان قامالى ەدى. ءحىح عاسىرىنىڭ 60-شى جىلدارىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. كەڭەس وداعى كەزىندە جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ ەگەمەن ەلىنىڭ جايلاۋلى جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى، تاريحى باي كونە شاھار بولىپ وركەندەيدى. تاراز قالاسىندا ايشا ءبيبى، بابادجا حاتۋن، قاراحان، تەكتۇرماس كەسەنەلەرى، نامەتباي مەشىتى جانە ورتا عاسىرلىق مونشا ورنالاسقان.
سايرام قالاسى
جازبا دەرەكتەردە «ءبىرىنشى قالا» اتانعان داڭقتى يسپيدجاب (سايرام) VII عاسىردان بەلگىلى. جۇرتى قازىرگى سايرام اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا، شىمكەنت قالاسىنان 12 كم جەردە. سايرام جايلى العاشقى دەرەك ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. وندا: «سايرام – يسفيدجاب دەپ اتالاتىن اق قالانىڭ اتى» دەلىنگەن. دەمەك، سايرام – يسفيدجابتىڭ كەيىنگى اتى. XV–XVIII عاسىرلاردا قازاق حاندىقتارى كەزىندە سايرام ءىرى ساۋدا، قولونەر جانە ءدىني ورتالىق بولعان. زەرتتەۋ جۇمىستارىن 1923 جىلى پ.پ. يۆانوۆ، 1925 جىلى م.ە. ماسسون، 1947 جىلى ن. بەرنشتام باسقارعان. وڭتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى بارىسىندا اينالاسى ءتورت قاقپالى دۋالمەن قورشالعان، كولەمى 28 گا جەردى الىپ جاتقان قالا ورنى انىقتالعان. قالا ىشىندە كوپتەگەن مازارلار ساقتالعان.
وتىرار قالاسى
كۇلتەگىن، بىلگە قاعان تاس ەسكەرتكىشىندە تارباند دەگەن اتپەن جازىلعان وتىراردى (فاراب) اراب عالىمى ءال-ماقديسي (X عاسىر) وتە كونە استانا دەپ اتايدى. VIII ع-داعى اراب گەوگرافى ياكۋت “تارباند، تۇرار، تۇرارباند پەن وتىرار – ءبىر قالا” دەپ جازادى. اراب تاريحشىسى ءتاباريدىڭ وتىرار پاتشاسىن ءال-مامۋن حاليفتىڭ جاۋلارىنىڭ ءبىرى دەپ اتاعانىنا قاراعاندا، وتىرار 9 ع-دىڭ وزىندە-اق ءىرى قالا بولعان. X ع. جازبالارىندا كەدەر دەگەن ورتالىق قالاسى بار فاراب ايماعى اتالادى. ال فاراب كەدەردەن كونە قالا ەكەنى ءال-ماقديسيدىڭ (X ع-دىڭ اياعى) ەڭبەگىندە جازىلعان. ونىڭ ايتۋىنشا، باس قالا ايماق ەسىمىمەن فاراب اتالعان. X ع-دان كەيىن كەدەر تاريحي جانە گەوگرافيالىق جازبالاردا اتالمايدى، ونىڭ ورنىنا استانا دا، ايماق تا فاراب دەلىنگەن. وتىرار V–XV ع-لاردا ارال بويىنداعى كوشپەلى تايپالارمەن ساۋدا جاسايتىن يران مەن ورتا ازيادان سىبىرگە، موڭعولياعا جانە قىتايعا قاتىنايتىن ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى قالا بولدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، قالادا سول كەزدە الەمدەگى اسا ءىرى كىتاپحانا جانە كوپتەگەن مەشىت-مەدرەسەلەر بولعان.
IX-XI عاسىرلاردا سىر وڭىرىندەگى جانكەنت (يانگيكەنت) وعىزدار مەملەكەتىنىڭ، ال ەرتىس بويىنداعى يماقيا قالاسى قيماق مەملەكەتىنىڭ وركەندەگەن استاناسى بولدى. دەشتى قىپشاقتىڭ استانالارى وردا بازار مەن جەند, اق وردانىڭ باس قالالارى ساۋران مەن سىعاناق (سۋناقاتا) الدەنەشە قيراتىلىپ، قايتا جانداندى. رۋزبەحان جازبالارىندا (XVI عاسىر) سىعاناق ساۋداسى وركەندەگەن، باۋ-باقشاسى جايقالعان، قازاقتىڭ باي قالاسى رەتىندە اتالعان. قازاق حاندارى تۇرسىننىڭ، جولبارىستىڭ، رۇستەمنىڭ، ابدوللانىڭ، ابىلعازىنىڭ استانالارى تاشكەنت قالاسى بولدى.
تۇركىستان قالاسى
قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحي ورنى ەرەكشە. تۇركىستان تاۋكە، قايىپ، ابىلقايىر، سەمەكە (تاۋكەۇلى), ابىلمامبەت، سەيىت، ەسىم، بولات، ابىلاي، توعاي حان تۇسىندا قازاقتاردىڭ ايبىندى استاناسى بولدى. شاھار جالپى تۇركىلىك مانگە يە بولدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ەسىمى مەن كەسەنەسى ونى ورتالىق ازيانىڭ ءدىني استاناسى – ەكىنشى مەككە مارتەبەسىنە جەتكىزدى. ول تۋرالى العاشقى دەرەكتەر اراب جازبالارىندا ءىV-ءىح عع. باستاپ شاۆعار دەگەن اتپەن كەزدەسە باستايدى. اراب تاريحشى-گەوگرافى ءال-يستاحري يبن كورداۋبەح ات-تانرازي ءوز جازبالارىندا: «كونە شاۆعار ءحى عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن دە، حىع. باستاپ قالا ورتالىعى ياسىعا كوشتى»، - دەيدى. بۇل دەرەكتەردى قازىرگى ءبىزدىڭ ارحەولوگ عالىمدار دا راستايدى.
X عاسىردا ءال-فارابي استانانى «قايىرىمدى قالا» دەپ اتادى. ول «اسقان يگىلىك پەن ەڭ بيىك كەمەلدىلىك دارەجەسىنە ەڭ الدىمەن جوعارى دارەجەلى دامىعان قوعامنىڭ قايىرىمدى قالاسى – استاناسى جەتەدى» دەپ سانادى. ءال-فارابي قايىرىمدى قالانى ءمىن-اقاۋى از، تۇرعىندارى زاڭعا دەن قويعان، ادامدارىنىڭ پەندەشىلىكتەرىنەن گورى رۋحاني سيپاتى باسىم، ادىلەتتىلىك پەن پاراساتتىلىق جايلاعان بەيبىت قالا ەتىپ سۋرەتتەيدى. كورشى ەلدەردەن شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ استاناسى قاراقورىمنىڭ، شاعاتاي اۋلەتىنىڭ استاناسى المالىقتىڭ (XIV عاسىردا المالىق موعولستاننىڭ استاناسى بولدى), تەمىر مەملەكەتى مەن شايباني اۋلەتىنىڭ استاناسى سامارقاننىڭ (1924 – 30 ج. وزبەكستاننىڭ استاناسى بولدى), ساماني اۋلەتى مەن بۇحارا حاندىعىنىڭ استاناسى بۇحارانىڭ (1920 – 24 ج. بۇحار حالىقتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولدى), التىن وردا استانالارى باتىي سالعان ساراي، بەركە حان سالدىرعان ساراي-بەركەنىڭ قازاقستان تاريحىنداعى ورنى ەرەكشە. سونداي-اق سارايشىق (نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى، XIV-XVII عاسىرلار), قازان (قازان حاندىعى، XV-XVI عاسىرلار), باقشاساراي (قىرىم حاندىعى، XV-XVIII عاسىرلار), حيۋا مەن ۇرگەنىش (حورەزم حاندىعى، XVI-X عاسىرلار), قوقان (قوقان حاندىعى، XVIII-XIX عاسىرلار) قالالارى قازاق شەجىرەسىندە تەرەڭ ءىز قالدىردى.
قازاق حاندىعى جويىلعاننان كەيىن بار بيلىك رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋ قالالارىنا اۋدى. XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارى استانانى «كىندىك قالا» دەپ اتادى. 1917 – 19 ج. الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ استاناسى الاش (سەمەيدىڭ ىرگەسىندەگى) قالاسى بولدى.
كەڭەس داۋىرىندەگى قازاقستان استانالارى ورىنبور (1920 – 25), قىزىلوردا (1925 – 29), الماتى (1929 – 97) بولدى. 1994 ج. سوڭعى ەكى عاسىر تاريحىندا قازاق حالقى تۇڭعىش رەت ءوز مەملەكەتىنىڭ استاناسى تۋرالى دەربەس شەشىم قابىلدادى. 1997 ج. 20 قازاندا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اقمولا قالاسىنىڭ (1998 جىلدىڭ 6 مامىرىنان – استانا قالاسى) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا تۇرپاتتى باس قالاسى بولعانىن جاريالادى.
ورىنبور قالاسى
1735 ج. 15 تامىزدا ي.كيريلوۆ باستاعان ەكسپەد. جايىقتىڭ سول جاق جاعالاۋىنا قۇيار ساعاسىنا قالا سالا باستادى. 1740 ج. ۆ.تاتيششەۆ ساۋدا كەرۋەندەرى تۇنەيتىن، ۇلكەن اسكەري كۇشتەر ورنالاسۋى كەرەك دەپ جوسپارلانعان قامال ورنىن قولايسىز دەپ تاۋىپ، «ورىنبوردى» 200 شاقىرىم جايىق اعىسىمەن تومەنىرەك جەردەن سالۋعا رۇقسات سۇرادى. ءسويتىپ قازىرگى قىزىلتۋ ست-سىنىڭ ىرگەسى قالاندى. 1742 ج. جاڭادان تاعايىندالعان گۋبەرناتور ي.ي. نەپليۋەۆكە بۇل جەر ۇناماي، 1736 ج. كيريلوۆ ىرگەسىن قالاعان بەردى بەكىنىسى قالا ورنى بولۋى كەرەك دەپ سەناتقا ۇسىنىس جاسايدى. ءسويتىپ، 1743 ج. و. ىرگەسى بەردى قامالىنىڭ ورنىنا تۇپكىلىكتى قالانادى. جاز ايلارىندا اراداعى ساۋدا قاتىناسى جايىق وزەننىڭ سول جاعالاۋىندا جۇرگىزىلدى. وسى جەردە ءىرى ساۋدا الاڭى اشىلىپ، ساۋدا سارايى سالىندى. ساۋدا الاڭىنىڭ و-عا جانە قازاق دالاسىنا قاراعان ەكى ۇلكەن قاقپاسى بولدى. و. 1868 جىلدان رەسەيدىڭ قازاقستان جانە ورت. ازيامەن اراداعى ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولدى. 1920 ج. 4 قازاندا و-دا قازاق ولكەسى كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتاي سەزى ءوتىپ، قازاق اكسر-ءى قۇرىلدى. و. 1920 – 1925 ج. قازاق اكسر-ءىنىڭ استاناسى بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا و. وبلىسىندا 120 مىڭداي قازاقتار تۇرادى. ولار نەگىزىنەن دومبار، ياسنىي جانە اداموۆ اۋداندارىنا شوعىرلانعان.
قىزىلوردا قالاسى
قىزىلوردا قالاسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى بۇرىنعى ماڭىزىن جوعالتپاي، تەك اتى عانا بىرنەشە رەت وزگەرگەنىمەن (اقمەشىت – 1818 جىلى، پەروۆسك – 1853 جىلى، قايتادان اقمەشىت – 1922 جىلى، قىزىلوردا – 1925 جىلى), ءار كەزەڭدە سىر بويى اترابىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني ورتالىعى بولىپ قالىپتاستى.
اقمەشىت 1818 جىلى قوقان حاندىعى كەزىندە سىرداريا بويىندا العاش قورعان رەتىندە سالىنعان. ونىڭ ىشىندەگى اق كىرپىشتەن ورىلگەن مەشىتتىڭ تۇسىنە ساي بەكىنىس اقمەشىت دەپ اتالدى. 1853 جىلعى 28 شىلدەدە ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكي سىر قازاقتارىن قورعاۋدى سىلتاۋراتىپ ورىس اسكەرلەرىمەن قامالعا باسىپ كىرىپ، قوقاندىقتاردى قالادان قۋىپ شىعادى. قالا پەروۆسك اتالىپ، 1867 جىلى ول سىرداريا ۋەزىنىڭ ورتالىعىنا اينالادى. قالادا 4 سىنىپتىق مەكتەپ، كىرپىش زاۋىتى، جەل ديىرمەن، ۇستا دۇكەندەرى جۇمىس ىستەي باستايدى. 1905 جىلى ورىنبور – تاشكەنت تەمىرجولى پايدالانۋعا بەرىلىپ، قالادا دەپو، ۆوكزال ۇيلەرى سالىندى. ال 1917 جىلى 30 قازاندا پەروۆسكىدە كەڭەس ۇكىمەتى ورنادى. جاڭا ۇكىمەت ءۇشىن بولعان ۇرىستا ا.پەرشين، ن.شۋميلوۆ، ن.سەليۆەرستوۆ تاعى باسقا جاۋىنگەرلەر ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتتى.
الماتى قالاسى
تيان-شان جوتالارىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان اسەم قالانى «باقشا-قالا» دەپ بەكەر اتاماعان. كوكتەم ماۋسىمىندا، وڭتۇستىك القاپتارداعى باۋ-باقشالاردا الما، ورىك، شيە گۇلدەگەن كەزدە قالا ەرتەگىگە اينالادى. الماتى قالاسىنىڭ اتاۋى الما سوزىنەن شىققان. ءدال وسى جەردە اتى الەمگە تانىمال اپورت الماسى وسەدى.
قالا 170 شارشى كم-دەن استام الاڭدى قۇرايدى. ول كىشى جانە ۇلكەن الماتى وزەندەرىنىڭ القابىندا ورنالاسقان. تاۋ وزەندەرى قالانى سۋمەن قامسىزداندىرۋدىڭ باستى كوزى بولىپ سانالادى. الماتى 1997 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا سايكەس، استانا قالاسىنا كوشىرىلدى. الماتى — ەلدىڭ عىلىمي، مادەني، تاريحي، وندىرىستىك جانە قارجى ورتالىعى. 1997 جىلى قالانى ودان ءارى ىسكەرلىك ءارى قارجى ورتالىعى رەتىندە دامىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 2006 جىلى اوقو دامىتۋ جونىندەگى زاڭعا قول قويىلدى.
نۇر-سۇلتان قالاسى
نۇر-سۇلتان 1830 ج. ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورىس اسكەرلەرى نەگىزىن قالاعان بەكىنىستەن باستاۋ الادى.
1862 ج. اقمولينسك قالا مارتەبەسىن الدى. 1962 ج. قالاعا تسەلينوگراد اتاۋى بەرىلدى. 1997 ج. ەگەمەن قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ جارلىعىمەن ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1998 ج. 6 مامىر جاڭا ەلوردانىڭ اتاۋ استانا بولىپ وزگەرتىلدى. 1998 ج. 10 شىلدە قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسى — استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋى كەسىلدى.
1998 ج. يۋنەسكو-نىڭ شەشىمى بويىنشا استانا قالاسىنا «بەيبىتشىلىك قالاسى» جوعارى اتاعى بەرىلىپ، مەدالمەن ماراپاتتالدى. بۇل اتاق قىسقا مەرزىم ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني دامۋدا نەعۇرلىم اسەرلى ءارى قۋاتتى وسۋگە، تۇراقتى ەتنيكاارالىق قاتىناستى ورنىقتىرۋعا قول جەتكىزە العان عالامشاردىڭ جاس قالالارىنا بەرىلەدى. برازيليادا وتكىزىلگەن بۇل كونكۋرستا استانا بارلىق ولشەمدەر بويىنشا الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنىڭ ون ەكى قالاسىن باسىپ وزدى.
2019 جىلى 20 ناۋرىزدا قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى قاسىمجومارت توقاەۆ قالانىڭ اتىن ەكس-پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ قۇرمەتىنە نۇر-سۇلتان دەپ وزگەرتۋگە بۇيرىق بەردى.
دايىنداعان: اقمارال بەرەكەت
(فوتولار اشىق دەرەككوزدەن)
دەرەككوز: kk.encyclopedia.kz, wikipedia.org سايتتارى
