تۇركىستان وبلىسى تۇلكىباس اۋدانى اباي اۋىلىنداعى جەكەمەنشىك تۇرعىن ءۇي اۋلاسىنان ورتاعاسىرلىق قۇلپىتاس پەن اۋليەلەرگە ءتان ەسكەرتكىش ورنى انىقتالدى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى Egemen.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
وزىندىك تاريحىن ىشىنە بۇگىپ، بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ومىرىنەن حابار بەرەتىن قۇلپىتاس سان عاسىرلار بويى جەر استىندا ساقتالىپ كەلگەن.
وسىعان وراي، ازىرەت سۇلتان مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ياساۋي ىزىمەن عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى اياسىندا اباي اۋىلىنا بارىپ، تاريحي ورىنمەن تانىستى.
سىرى مەن جۇمباعى مول قۇلپىتاس 2018 جىلى اباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى دوسجان قىدىراليەۆتىڭ اۋلاسىنان تابىلعان. اتالعان جايتتان ءۇي يەلەرى حاباردار بولعان سوڭ بىردەن كونە جازۋلاردى وقيتىن ارنايى ماماندارعا حابار بەرگەن. اراب، پارسى، كونە شاعاتاي تىلدەرىنىڭ بىلگىرى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى عۇلامالار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى ءدىنتانۋشى ءزارىپباي ورازبايۇلى سىندى عالىمدار باستاعان توپ قۇلپىتاس بەتىندەگى ماتىنگە تىلدىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، اراب ارىپتەرىمەن كۋفي ۇلگىسىندە: «بۇل قابىر مۇحاممەد نۇران باب» دەگەن جازۋ بارىن انىقتاعان.
قۇلپىتاستار ادەتتە زيرات باسىنا قويىلاتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگ عالىمدارى ءناپىل بازىلحان جانە نۇربولات بوگەنباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. عالىمدار ەسكەرتكىشتى وسى ايماقتىڭ بايىرعى اتاۋىنا بايلانىستى «ءالديباستاۋ اۋليەسى» دەپ اتاعان.
ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە وسى جەردەن ۇزىندىعى – 4 م، ەنى – 1,65 م، قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى – شامامەن 2 مەترگە جۋىق قۇرىلىس بولعانى بەلگىلى بولادى. ەسكەرتكىشتىڭ قابىرعالارىن جاقىن ماڭداعى كوكبۇلاق وزەنىنىڭ جۇمىر تاستارىمەن قيۋىن كەلىستىرىپ، اراسىن ساز بالشىقپەن بەكىتىپ قالاعان.
قازبا جۇمىستارى بارىسىندا مەتالدان، سۇيەكتەن، قىشتان، شىنىدان جاسالعان بىرقاتار ارحەولوگيالىق ارتەفاكتىلەر تابىلدى. «تابىلعان زاتتاي ايعاقتارعا عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە بۇل ەسكەرتكىش شامامەن X-XI عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن ءوزى ۇستا، ءارى ءدىني-اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان «مۇحاممەد نۇران باب» اتتى اۋليەگە ارنالعان ەسكەرتكىش دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى»، دەيدى عالىمدار.
قازبا جۇمىستارى بارىسىندا اتالعان ايماقتان بۇلاق كوزى شىعىپ، سۋدىڭ كوتەرىلۋى ارى قاراي زەرتتەۋگە كەدەرگى بولعان. ايتسە دە جەر استىنان ارشىلعان ءتۇرلى جادىگەرلەر مەن قۇرىلىس نىساندارىنىڭ ىرگەتاسى كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەرگە جول اشتى.
عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، قۇلپىتاستىڭ تىك تۇرۋى اتالعان ايماقتا قابىر جاتقاندىعىن اڭعارتادى.
«قۇلپىتاس قابىردىڭ باسىنا قويىلادى. بۇل ەسكەرتكىشتى ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قاجەت. مەنىڭ پىكىرىمشە، «مۇحاممەد نۇران بابتىڭ» قابىرى قۇلپىتاستىڭ استىندا 1,5-2 مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان بولۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، بۇلاقتىڭ كوزى اشىلىپ، سۋ ارىق سياقتى تولىپ اعىپ جاتىر. قۇلپىتاس ورناتىلعان تۇلعا ۇستالىقپەن اينالىسقان بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، قازبا ورىندارىنا قاراپ وتە ەرەكشە ءارى اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلگەن پەشتىڭ ورنىن بايقادىم. بۇل ماسەلەلەردى سارالاي كەلە، باپتىڭ قابىرى ۇستاحاناسىنىڭ جانىنا ورنالاستىرىلعان نەمەسە شاكىرتتەرى ۇستازىنىڭ قۇرمەتىنە قابىر جانىندا ۇستالىق ءىسىن جالعاستىرعان دەپ پايىمداۋعا بولادى. پەشتىڭ ۇلگىسى مەن اينالاسىنان شىققان قالدىقتارعا قاراپ تەمىر قورىتاتىن ورنى بولعانىن دا بايقاۋعا بولادى. ءبىزدى تاڭ قالدىرعانى ارحەولوگيادا تەك تاستان قالانعان پەشتىڭ مۇنداي ۇلگىسى ءبىرىنشى رەت كەزدەسىپ وتىر، ءارى وزەننىڭ جۇمىر تاستارىنان ءورىپ وتە تاماشا جاساعان»، دەيدى بەلگىلى ارحەولوگ-عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارات تۇياقباەۆ.
راسىندا، اتالعان ەسكەرتكىشتى قازۋ بارىسىندا عالىمدار كونە ءتوس پەن شالا قورىتىلعان تەمىردىڭ بىرنەشە بولىكتەرىن تاپقان. نۇران بابانىڭ بولاتتان قۇيىپ جاساعان ءتوسى وتە بەرىك ءارى سالماقتى ەكەن. ەڭ قىزىعى مۇنداي بايىرعى ءتوس قازاقستاندا العاش رەت تابىلىپ وتىر دەيدى عالىمدار. ءتوستىڭ بەتىندەگى ايقىش-ۇيقىش بالعا ىزدەرىنەن ۇستانىڭ ۇزاق جىلدار بويى پايدالانعانىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە قانداي ءبىر زاتتاردى تەسكەندە ۇرىلعان، تەسىلگەن ىزدەرى ءتوس بەتىندە انىق ساقتالعان.
اڭىز-اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك بابتاردىڭ، سول سياقتى ءدىني تۇلعالاردىڭ ءار ءتۇرلى سۇيىكتى كاسىپتەرى بولعان. ارىستان باب، لاشىن باب، قارعا باب، ىسقاق باب، ءجۇسىپ اتا، سادۋاقاس اتا سىندى تۇلعالاردىڭ ءبىرى قۇس باپتاۋمەن، ال ءبىرى قاساپشىلىقپەن، كەلەسىسى ءجۇزىم، باۋ-باقشا وسىرۋمەن اينالاسىپ، حالىقتىڭ ءىلتيپات-قۇرمەتىنە بولەنە ءجۇرىپ كاسىبىنە سايكەس لاقاپ اتقا يە بولعان.
باب ءسوزىنىڭ اراب تىلىندە «ەسىك، قاقپا» ياعني ءدىننىڭ قاقپاسىن اشۋشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندىقتان العاش رەت باب ەسىمى جازىلعان قۇلپىتاستىڭ تابىلۋى ۇلكەن جاڭالىق بولىپ وتىر. «ءالديباستاۋ اۋليەسى» ەسكەرتكىشىنەن 100-150 مەتر قاشىقتىقتا جەرگىلىكتى حالىق اياق استى ەتپەي، اۋليەلەردىڭ تابانى تيگەن قاسيەتتى ورىن دەپ قۇرمەت تۇتاتىن شاعىن توبەشىك بار. اۋىل قاريالارىنىڭ ايتۋىنشا، دىنگە قارسى اتەيستىك كوزقاراس ورناعانعا دەيىن ءدال وسى جەردە جۇما سايىن جان-جاقتان حالىق جينالىپ ناماز وقيتىن، ال استىندا زىكىر سالىپ، اۋرۋ-سىرقاۋلاردى شىلدەگە سالاتىن ورىن بولىپتى.
كونەكوز قاريالار قادىر تۇتىپ قاستەرلەگەن، بۇگىنگى اۋىلداستارى دا كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ وتىرعان توبەنى كورگەن تاريحشى-عالىمدار ءۇيىندىنى بەلگىلى ءبىر ءدىني عيماراتتىڭ ورنى بولعان دەپ تۇجىرىمداۋدا.
اباي اۋىلىنداعى جەراستى قىلۋەتىنە ۇقساس بۇل ءۇيىندىنىڭ سىرتقى كەلبەتى تۇركىستان قالاسىنداعى قۇمشىق اتا قىلۋەتىنە ۇقساس. ياساۋي ءىلىمىن جالعاستىرعان سوپىلاردىڭ ءدىني راسىمدەر وتكىزۋىنە ارنالعان قۇمشىق اتا مەشىتى ەكى بولمەلى، ۇزىنشا كەلگەن، ەنى تار ءدالىزدى، شىعا بەرىسىندە ەسىگى بار ۇڭگىر قۇرىلىس. قىلۋەت شارشى ءپىشىندى شيكى كىرپىشتەردەن قالانىپ، توبەسى شاتىرلى كۇمبەزبەن كومكەرىلگەن. وعان ىرگەلەس ديامەترى 2,5 مەتر جانە بيىكتىگى 2 مەتردەي دوڭگەلەك ءپىشىندى ءۇي كۇمبەزدەلىپ جابىلعان. ءدالىزى ءيىرلى كەلگەن، ونىڭ نەگىزگى قۇرىلىسى كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانىپ، كۇمبەزبەن كومكەرىلگەن.
«ال مىنا جەردەگى جەراستى قىلۋەتىنىڭ ۇستىنە كەسەكتەن قالاپ مەشىت تۇرعىزىلىپتى. بالكىم بۇل «مۇحاممەد نۇران بابتىڭ» داۋىرىندە سالىنعان نىسان بولسا كەرەك. ناقتىسى زەرتتەۋ جۇمىستارىنان كەيىن بەلگىلى بولۋى ءتيىس»، دەيدى ارحەولوگ مارات قىمىزۇلى.
اباي اۋىلىنان تابىلعان جۇمباعى مول «ءالديباستاۋ اۋليەسى» ەسكەرتكىشى جايلى زەرتتەۋ، زەردەلەۋ جۇمىستارى ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتىر.
ايتا كەتسەك، اڭىز-اڭگىمەلەر بويىنشا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ۇلكەن باباسى يفتيحار شايىق تۇلكىباس اۋدانىندا اۋليەتوبەدە جەرلەنگەن. جاۋگەرشىلىك زاماندا اتقا قونىپ، قولىنا قارۋ العان يفتيحار شايىق مۇسىلمان اسكەرىن باسقارىپ، جاۋدى قازىرگى اۋليەتوبەنىڭ جانىنا دەيىن قۋىپ كەلىپتى. جاۋمەن الىسىپ جارالانعان اۋليە جان تاپسىرار الدىندا تەرىسكەيدەن كەلەتىن جاۋعا قارسى تۇركىنىڭ باسى رەتىندە قورعان بولۋ ءۇشىن ۇلكەن توبەنىڭ باسىنا جەرلەۋدى وسيەت ەتىپتى. سودان باستاپ اتالعان جەر تۇركىباسى اۋليە، اۋليەتوبە اتالعان ەكەن. قازىرگى اۋدان اتاۋىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ تاريحى دا تۇركىباسى اتاۋىمەن، ياعني قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ باباسىمەن تىعىز بايلانىستى، دەيدى ماماندار.
© egemen.kz
