ۇلى تۇلعالار سالعان سارا جول قاشاندا ءوز ماڭىزدىلىعىن جويماق ەمەس. شىڭعىس حان قارا كۇشپەن عانا ەمەس، اقىل-پاراساتىمەن، ەل مۇمكىندىگىن سارقا پايدالاناتىن سارالىعىمەن الەمدى باعىندىردى. ال ونىڭ ۇرپاقتارى اتا جولىن ۇستانا المادى. سافارعاليەۆتىڭ «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» اتتى ەڭبەك ارقىلى وعان ءبىز ناقتى مىسالدار كەلتىرە الامىز. تۇركياداعى اتاتۇرىك جاساپ كەتكەن زايىرلى دامۋ قوعامى كەيىنگى باسشىلار كەزىندە باسقا ارناعا بۇرىلعانىن، ونىڭ زاردابىن قاراپايىم حالىق تارتىپ وتىرعانىن كۇندەلىكتى كورىپ وتىرمىز. شىڭعىس حان ۇرپاقتارى جاساعان «رەفورمالار» دا ءوز مۇددەلەرىن حالىق مۇددەسىنەن جوعارى قويۋ بايقالاتىن، اقىرىندا، ونىڭ باتپان اۋىرتپالىعىن قاراپايىم حالىق كوردى.
ورتا ازيادا يسلام ءدىنى VIII-IX عاسىرلاردا كەلسە، دەشتى-قىپشاققا XIII-XIV عاسىرلاردا كەلگەنىن تاريحي دەرەكتەردەن باعامدايمىز. ونىڭ وزىندە بۇل باستاپقىدا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ۇستانىمى ەدى. ال ەندى سافارعاليەۆتىڭ جازعانىنا نازار اۋدارساق:
«بەركەنىڭ جەڭىپ شىعۋىن ونىڭ كانديداتۋراسىن مۇسىلمان كوپەستەرىنىڭ قولداۋى ەداۋىر جەڭىلدەتكەن ەدى. بۇلاردى التىن وردا اكىمشىلىگى باتىيدىڭ ءتىرى كەزىندە-اق الىمدى تولەپ الۋشىلار رەتىندە تاراتقان بولاتىن. بۇلارمەن بىرگە بەركەنى تاققا پۇتقا تابىنۋشىنى ەمەس (تاڭىرشىلدىك), مۇسىلمان ءدىنىن جاقتايتىن ادامدى وتىرعىزۋدى كوزدەگەن حورەزىم مەن بۇلعاردىڭ مۇسىلمان ءدىنباسىلارى قولدادى. بەركە حاننىڭ تاققا وتىرۋىنان كەيىن مۇسىلمان كوپەستەرى شىن مانىندە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بارىنە كوپتەپ ەندى، ال مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنىڭ ميسسيونەرلىك قارەكەتىنە كەڭ ءورىس اشىلدى. بەركە تاققا وتىرعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي بيلىك باسىنداعى اقسۇيەكتەردىڭ شاماندىقتان مۇسىلمانشىلىققا جاپپاي ءوتۋى باستالدى.
يسلامنىڭ قابىلدانۋىنىڭ ۇستەم تاپ ءۇشىن ساياسي جانە مادەني ماڭىزى زور بولعانى كۇمانسىز. التىن وردادا يسلام قابىلدانعاننان كەيىن دەشتى قىپشاقتا ءبىرشاما جوعارى اراب مادەنيەتى كەڭىنەن تارادى. الايدا جاڭا دىنگە كىرۋ كەزىندە موڭعول اقسۇيەكتەرى ەڭ الدىمەن ساياسي تيىمدىلىك جاعىن كوزدەگەن ەدى، ويتكەنى جاڭا ءدىن موڭعول فەودالدارىنا وزدەرىنىڭ جاعدايىن ورنىقتىرۋعا كومەكتەستى. حالىق بۇقاراسىن «قۇدايعا جانە بيلىك باسىنداعىلارعا باعىنۋعا» ۇندەيتىن يسلام موڭعول فەودالدارىنىڭ تاۋەلدى حالىقتى قاناۋىن اقتاپ، قورعايتىنداي ەدى. مۇسىلمان ءدىنباسىلارى قۇدايعا جانە قولىندا بيلىگى بارلاردىڭ بارىنە باعىنۋ قاجەتتىگى تۋرالى وزدەرىنىڭ ۋاعىزدارىن ۇستەم تاپتاردىڭ جانە ەڭ الدىمەن حاننىڭ ءوزىنىڭ بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا سەپتەستى». (سافارعاليەۆ م.گ. «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» كىتابىنان، 57 بەت.).
قازىرگى تاڭدا دا كەيبىر ءدىني ۇستانىمداعى اعىمدار «پاتشا – قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» دەپ حالىق مۇددەسىن اياققا تاپتاپ، ۇلتتىق مۇددەگە قارسى شىعىپ، بيلىك الدىندا ۇپاي جيناپ، جاعىنىپ قالۋعا تىرىسادى. بۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ شىن بيلىككە بەرىلگەندىگىنەن ەمەس، ءجاي عانا ۋاقىتشا ويىن ويناپ، بيلىك الدىندا جاقسى كورىنۋگە، ءسويتىپ ءوز پوزيتسيالارىن نىعايتۋدى كوزدەيتىندىگى انىق.
ءبىز تۋرا وسى تۇستا شىڭعىس حان ۇستانعان زايىرلى تاڭىرلىك-تۇركىلىك دۇنيەتانىم مەن اراب مادەنيەتىن جاقتاۋشىلار اراسىندا تولاسسىز ساياسي باسەكە جۇرگەنىن كورەمىز. بەركەدەن كەيىن مەڭگۋ-تەمىر، ودان سوڭ تۋدا-مەڭگۋ بيلىككە كەلەدى. تىزگىنى بوس تۋدا-مەڭگۋ تۇسىندا حان تاعىنا وتىرۋعا قۇقىعى جوق بولسا دا ىقپالدى تۇلعاعا اينالعان نوعايدىڭ بەدەلى ارتا تۇسەدى. تۋدا-مەڭگۋ اعاسىنىڭ ۇلى تولە-بۇعانىڭ پايداسىنا حان تاعىنان باس تارتادى. وسى تۇستا شىڭعىس حاننىڭ سارا جولىن ۇستاناتىن نوعاي توقاي حانزادانى قولداپ، ونىڭ بيلىككە بەكىتىپ كەتەدى. تاعى دا سافارعاليەۆتىڭ ايگىلى ەڭبەگىنە نازار اۋدارساق:
«توقتاي بيلىك جۇرگىزگەن سوڭعى جىلدارى وردانىڭ بيلەۋشى تابى قانداي دا ءبىر جەڭىلدىكتەر جاساۋ ارقىلى مەملەكەتتەگى ءجون-جوسىقتى ءبىرشاما قالپىنا كەلتىرە الدى. موۆالدىڭ ۇلەستىك يەلىكتەرى وردانىڭ قۇرامىنا قايتا قوسىلدى، كوك ورداداعى بۇلعاقتار تىيىلدى. الايدا، موڭعولداردىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتار توقتاعان جوق. توقتاي ولگەننەن كەيىن (1312 ج.) ول قايتا ءورشىدى. ولگەن حاننىڭ وسيەتى بويىنشا تاققا ونىڭ ۇلى ەلباسار (ەلباسمىش) وتىرۋعا ءتيىس ەدى. ونى شامان ءدىنىن ۇستاناتىن قىرداعى اقسۇيەكتەر قولدايتىن. فەودال اقسۇيەكتەردىڭ يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن جانە مۇسىلمان دىنباسىلارىمەن قارىم-قاتىناسى بار باسقا ءبىر بولىگى مەڭگۋ-تەمىردىڭ نەمەرەسى وزبەك حانزادانىڭ (توعۇرىلدىڭ ۇلى) كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ءامىر قۇتلىق-تەمىر مەن حورەزم ءدىندارلارىنىڭ باسشىسى يمام-اد-دين ءال-ميسكاري ەلباسار حانزادانىڭ جاقتاستارىن الدىن الا ءولتىرىپ، وزبەكتى تاققا وتىرعىزدى. تاققا ورنىققاننان كەيىن وزبەك قاراۋىنداعىلاردىڭ يسلامعا بويسۇنۋىن تالاپ ەتىپ، شامانشىلارعا ء(داستۇرلى تۇرىك دۇنيەتانىمىنا) قارسى كۇرەس جۇرگىزدى.
«جىلنامالار جيناعىن» بەيمالىم جالعاستىرۋشى وزبەكتىڭ قارسىلاسىنان پيعىلىن سيپاتتاي كەلىپ، يسلامعا قارسى شىعۋشىلاردىڭ وزبەككە ايتقان مىنا سوزدەرىن كەلتىرەدى: «سەن بىزدەن بويۇسىنىپ، باعىنۋشىلىقتى تالاپ ەت، ال ءبىزدىڭ سەنىمىمىز بەن دىنىمىزدە شارۋاڭ قانشا، ءبىز شىڭعىس حاننىڭ زاڭى (تۋرا) مەن جارعىسىنان (جاساق) قايتىپ باس تارتىپ، ارابتاردىڭ دىنىنە كىرەمىز؟». «ول (وزبەك) ءوز دەگەنىنەن قايتپادى، – دەپ جازادى ودان ءارى اۆتور، – وسى سەبەپتى ولار ونى جەك كورىپ، دۇشپاندىق سەزىمدە بولدى دا، ونى تايدىرۋعا تىرىستى. وسىنداي نيەتپەن ولار ونىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن توي ۇيىمداستىردى. وزبەك تويعا كەلگەن كەزدە قۇتلىق تەمىر وعان امىرلەردىڭ قۇپيا نيەتى تۋرالى حابارلاپ، كوزىمەن بەلگى بەردى». وزبەك «دەرەۋ اتىنا ءمىنىپ شاۋىپ كەتتى دە، اسكەرىن جيناپ كەلىپ ولاردى جەڭدى. شىڭعىس حان رۋىنان 120 حانزاداسىمەن توقايدىڭ ۇلىن ءولتىرىپ، ءوزىن ەسكەرتىپ ۇلگەرگەن امىرگە كوپ كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق جاسادى. اراب دەرەكتەمەلەرى قاستاندىقتى باسۋ كەزىندە «وزبەك بىرنەشە ءامىر مەن بىلىكتى ادامداردى ءولتىردى، كوپتەگەن باقشيلار (باقسىلار) مەن سيقىرشىلاردى قىردى» حابارلايدى». (سافارعاليەۆ م.گ. «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» كىتابىنان، 76 بەت.).
وزبەك حاننىڭ "ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ كۇشى-ءدۇر ۇلى سۇستى، ەركىن حالىققا وزبەك حاننىڭ جارلىعى كىم ەش تابىنباسا، (سول) كىسى جويىلسىن، ءولتىرىلسىن" جارلىقتى التىن پايزىسى (گەرەگەسى) بۇگىنگە جەتىپ وتىر (سارايشىق تيىندارى / ز. ساماشەۆ، ر. بۋرناشەۆا، ن. بازىلحان، ۆ. پلاحوۆ. الماتى، 2006. — 184 بەت).
بيلىك ءۇشىن حورەزم بيلەۋشىلەرىمەن ىمىراعا كەلىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن ويرانداعان، شىڭعىس حاننىڭ بيلەۋشى اۋلەت ءۇشىن زاڭمەن بەكىتكەن ءداستۇرلى سەنىمىن ساتقان، ءوز باۋىرلارىن قانعا بوككەن وزبەك حاننىڭ ءىس-ارەكەتى التىن وردا تاريحىندا جاعىمسىز بەينە رەتىندە ماڭگى ساقتالادى.
ۇلى دالانىڭ قاعاندارى كەمىندە جىلىنا ءبىر نەمەسە ەكى مارتە قۇرىلتاي وتكىزىپ، بارلىق رۋ-تايپالاردىڭ وكىلدەرىن قاتىستىرىپ، مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى تالقىلايتىن. وزبەك حاننان باستاپ بۇل ءۇردىس جويىلادى. مۇنىڭ ءوزى كوشپەلى حالىقتىڭ حاندارىن قولداماۋعا، رۋ-تايپا بيلەرى باستاپ ءجيى-ءجيى نارازىلىق وتىن تۇتاتۋعا، ءسويتىپ، التىن وردانىڭ ءوز ىشىنەن ىدىراۋىنا اكەلىپ سوققانعا ۇقسايدى.
«جەكە ۇلىستار – وردالاردى باسقارعان حانزادالار ونىڭ تۇسىندا (وزبەك حاننىڭ) حاننىڭ جانە حان اكىمشىلىگىنىڭ تىلالعىش قۇرالدارى بولدى. دەرەكتەمەلەر بۇدان ءارى قۇرىلتايلاردىڭ شاقىرىلماعانى تۋرالى حابارلايدى. ولاردىڭ ورنىنا ەندى حاننىڭ جانىنداعى كەڭەستەر (ديۋان) شاقىرىلىپ، بۇل كەڭەستەرگە ونىڭ جاقىن تۋىستارى، ايەلدەرى مەن ىقپالدى تۇمەنباسىلار قاتىساتىن بولدى» دەلىنەدى «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتە (سافارعاليەۆ م.گ. «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» كىتابىنان، 80 بەت.).
ءاربىر حالىقتىڭ ءوز تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى، ەل باسقارۋ جورالعىسى بار. بۇل – تىكەلەي سول ەلدىڭ تابيعاتى مەن بولمىسىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ورايلاستىرىلعان تاجىريبەلىك نەگىزدەگى ءىلىم بولىپ سانالادى. ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىن ويلاپ شەتەلدىڭ مادەنيەتىن ءوز ەلىنە سىڭىرۋگە تىرىسقان حانداردىڭ قياس ارەكەتى الىپ يمپەريانىڭ قۇلدىراۋىنا، ءتىپتى ءبىرجولاتا قۇلاۋىنا الىپ كەلدى. راس، التىن وردا ۋاقىتشا كۇشەيدى، حاندار ەلدى سول تۇستا بىلىكپەن ەمەس، كۇشپەن، زورلىقپەن باسقارۋدى كوزدەدى، باس كوتەرگەن كوتەرىلىستەردى باسىپ تاستاپ وتىردى. بىراق، مۇنىڭ اقىرى ءوزارا قىرقىس پەن تولاسسىز بۇلعاقتارعا، كىشى-گىرىم حاندىقتار مەن ۇلىستارعا بولىنۋگە اكەلىپ سوقتى. جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار ءاردايىم مەملەكەتتىڭ تىرەگى، دىڭگەگى، حالىقتىق ءبىلىمى. پالما اعاشى ورتالىق ازيادا وسپەيتىنى ءتارىزدى اراب مادەنيەتى دە قازاق تۇرمىسىنا سايكەس كەلمەيدى. مۇنى ەسكەرمەگەن التىن وردانىڭ كەيبىر حاندارىن ءالى تالاي ۇرپاق تاريحتىڭ تارازىسىنا سالىپ تارازىلايتىن بولادى.
ارمان اۋباكىر،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، تۇركسوي كافەدراسىنىڭ
PhD دوكتورانتى
